tag:blogger.com,1999:blog-50219087503445458972024-03-06T12:17:22.423+03:00Nogaylar НогайцыUnknownnoreply@blogger.comBlogger961125tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-59491972368551098892023-10-07T21:44:00.005+03:002023-10-07T21:56:13.936+03:00GENETİK ÇALIŞMALARA GÖRE NOGAYLAR VE (ÇÖL) KIRIM TATARLARI - TEK MİLLETTİR<p>NOGAY VE KAZAK KIPÇALARI, NOGAY VE KAZAKLARIN OLUŞUMUNDAN ÖNCE DE AYRIŞMIŞ.<br />FAKAT NOGAY VE KIRIM TATARLARI - TEK MİLLETTİR</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgz_H6T6_ZH6yyHxp0a16rq71hYRPuZeRZf9yVDPPYfX-39eYnDnjGBFBjFG-xGw4n5W9eBq-oHaH3hw5Fz-CAPTcfCiYuw5vNCmBvr_TxNoSqiGF8mPmFC7lHoMpxqSp-M9znID0Lr6UYjWeLMElidttHWHdUcIJAfKlcxDW1whrHsljijaojJA-5147E/s760/GEN.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="464" data-original-width="760" height="390" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgz_H6T6_ZH6yyHxp0a16rq71hYRPuZeRZf9yVDPPYfX-39eYnDnjGBFBjFG-xGw4n5W9eBq-oHaH3hw5Fz-CAPTcfCiYuw5vNCmBvr_TxNoSqiGF8mPmFC7lHoMpxqSp-M9znID0Lr6UYjWeLMElidttHWHdUcIJAfKlcxDW1whrHsljijaojJA-5147E/w640-h390/GEN.JPG" width="640" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b style="background-color: #01ffff; text-align: left;">Nüfus genetiği alanında önde gelen araştırmacılardan</b><span style="text-align: left;"> biri olan Başkurdistan Cumhuriyeti Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Sosyokültürel Analiz Merkezi başkanı, tarih bilimleri adayı </span><b style="background-color: #01ffff; text-align: left;">Yusupov Yuldash Mukhammatovich</b><span style="text-align: left;"> aşağıdaki sonuçlara ulaştı.</span></div><p>Haplogroup R1b-M73, bazı araştırmacılara göre, erken dönem Kıpçak nüfusunun bir göstergesi olarak kabul ediliyor.</p><p>ve gelişmiş Orta Çağ, aşağıdakileri gösterdi (Yu.M. Yusupov'un araştırmasından alıntı):</p><p>“Başkurtlar ve Nogaylardan oluşan alt dalların, Batı Kazakistan Kazaklarının temsil edildiği daldan (1450 ± 100 yıl) oldukça uzun bir süre önce ayrılması dikkat çekicidir; bu, açıkça farklı göç ve demografik süreçlere işaret etmektedir. Nogay örneklerinin bu ağın pek çok kolunda, özellikle de Batı Avrasya'daki popülasyonlara bitişik olması ilginçtir. Bu haplogrubun Batı toplumları arasında yayılmasında Nogailerin rolü sorusunu gündeme getirmek oldukça yerinde bir davranış.”</p><p>Yani, basit bir ifadeyle, gelecekte Nogai etnik grubunun bir parçası haline gelen Kıpçak nüfusu, Nogay ve Kazakların ortaya çıkmasından önce bile gelecekte Kazakların bir parçası haline gelecek olan Kıpçak nüfusundan ayrıldı. Nogay Kıpçakları, defalarca bahsettiğimiz Batı Kıpçaklarının yani Kumanların temsilcileridir.</p><p>Yu.M. Yusupov ayrıca şunları yazıyor:</p><p>“Bu bağlamda, (Çöl) Kırım Tatarlarının gen havuzu bağlamında Nogay popülasyonları üzerine yapılan çalışmalar çok ilginçtir… Bunların oluşumunda kesinlikle anahtar rol oynamaktadır [bozkır Kırım Tatarları ] gen havuzu Nogai tarafından oynandı. <br /><span style="background-color: #fcff01;">Geniş genomik çalışmalar, bozkır Kırım Tatarlarının gen havuzunun, Doğu İskitlerin ve modern Nogayların paleo-DNA'sının genetik verileriyle örtüştüğünü göstermiştir. </span><br /><span style="background-color: #ffa400;">Üstelik bozkır genetik bileşeninin dönüşümü, bozkır Kırım Tatarlarının gen havuzunun oluşumunun neredeyse tüm zaman aralıklarında Nogaylarla maksimum benzerlik göstermektedir. </span><br /><span style="background-color: #fcff01;">Yani tarihsel olarak bozkır Kırım Tatarları, Nogay nüfusuyla hemen hemen aynı süreçleri yaşadılar, bu da onların ortak kökenine işaret ediyor.”</span></p><p><b style="background-color: #fcff01;">Yani popülasyon genetiğine göre Nogai ve sözde. bozkır Kırım Tatarları (yani Kırım Nogayları) tek bir halktır.</b></p><p>Makaleden alıntılar: Yusupov Yu.M. Nogai gen havuzuna ilişkin bazı araştırma alanları No-gais: XXI. yüzyıl. Hikaye. Dil. Kültür. Kökenlerden geleceğe. Çerkessk: KÇİGİ; Karaçaevsk: KChGU. 2019. s. 137-143.</p><p><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjibJi-EoHpnNWdgOz4u2RrcvLVZD6EZoK0JFeOuXDq_uOk7wvETarmUgoYL0zwUJhdHq9-dN_CNlD4F52av9GrmObt4iopRK58KOW9PbjqZIqKz9t_5wOKD0Z18BRJuvsEJ_xdIjhbRgXq_w8ez35MiQK2sCtSDRQvnGcJf2qrE5pfvTHIr6mMaECG3Vs/s1010/GEN2.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em; text-align: center;"><img border="0" data-original-height="1010" data-original-width="803" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjibJi-EoHpnNWdgOz4u2RrcvLVZD6EZoK0JFeOuXDq_uOk7wvETarmUgoYL0zwUJhdHq9-dN_CNlD4F52av9GrmObt4iopRK58KOW9PbjqZIqKz9t_5wOKD0Z18BRJuvsEJ_xdIjhbRgXq_w8ez35MiQK2sCtSDRQvnGcJf2qrE5pfvTHIr6mMaECG3Vs/w509-h640/GEN2.jpg" width="509" /></a></p><div class="xdj266r x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">НОГАЙСКИЕ И КАЗАХСКИЕ КЫПЧАКИ РАЗОШЛИСЬ ЕЩЁ ДО ОБРАЗОВАНИЯ НОГАЕВ И КАЗАХОВ.</div><div dir="auto" style="font-family: inherit;">НОГАИ И КРЫМСКИЕ ТАТАРЫ - ОДИН НАРОД</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">Юсупов Юлдаш Мухамматович – кандидат <span style="font-family: inherit;"><a style="color: #385898; cursor: pointer; font-family: inherit;" tabindex="-1"></a></span>исторических наук, начальник Центра социокультурного анализа Института стратегических исследований Республики Башкортостан, один из ведущих исследований в области популяционной генетики пришёл к нижеизложенным выводам.</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">Гаплогруппа R1b-M73, которая согласно ряду исследователей считается маркером кыпчакского населения в период раннего</div><div dir="auto" style="font-family: inherit;">и развитого средневековья, показала следующее (цитата по исследованию Ю.М. Юсупова):</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">«Примечательно, что достаточно давно субветви с башкирами и ногайцами разошлись с веткой, где представлены казахи Западного Казахстана (1450±100 лет), очевидно, маркируя разные миграционные и демографические процессы. Интересно, что ногайские образцы оказались во многих ветках данной сети, преимущественно соседствуя с популяциями западной Евразии. Вполне уместно ставить вопрос о роли ногаев в распространении данной гаплогруппы среди западных популяций».</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">То есть, говоря простым языком, популяция кыпчаков, которая в будущем стала частью ногайского этноса, разошлась с популяцией кыпчаков, которая в будущем стала частью казахов, ещё до появления собственно ногаев и казахов. Ногайские кыпчаки являются представителями западных кыпчаков, то есть куманов, о чём мы неоднократно упоминали.</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">Ю.М. Юсупов далее пишет:</div><div dir="auto" style="font-family: inherit;">«В связи с этим весьма интересны исследования популяций ногайцев в контексте генофонда крымских татар... Определенно ключевую роль в формировании их [степных крымских татар - прим. Ногай ФМ] генофонда сыграли ногаи. Широкогеномные исследования показали совпадение генфонда степных крымских татар с генетическими данными палео-ДНК восточных скифов и современных ногаев. Более того, трансформация степного генетического компонента, показывает максимальное сходство с ногайцами практически во всех временных интервалах формирования генофонда степных крымских татар. То есть исторически степные крымские татары испытали практически те же процессы что и популяция ногаев, что говорит об общности их происхождения».</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">Иными словами, согласно популяционной генетике, ногаи и т.н. степные крымские татары (т.е. крымские ногаи) являются одним народом.</div></div><div class="x11i5rnm xat24cr x1mh8g0r x1vvkbs xtlvy1s x126k92a" style="background-color: white; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word; white-space-collapse: preserve;"><div dir="auto" style="font-family: inherit;">Цититаты по статье: Юсупов Ю.М. О некоторых направлениях исследований ногайского генофонда Но-гайцы: XXI век. История. Язык. Культура. От истоков – к грядущему. Черкесск: КЧИГИ; Карачаевск: КЧГУ. 2019. С. 137-143.</div></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-69792983221219449822023-10-01T20:44:00.006+03:002023-10-01T21:13:12.796+03:00MANGIT NUMAN<p> </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgeL66MEwjAmkIiTx7FHNlXQ190a6P1YFDHB3PMnUleRV3fAEMmzQAQnmsm7nKf9sPHp41pGjsQa-pcfBVr67zN_b0cRgd0-Af9XVCuT7U7AT1JpMxn599U59MGGBwUD20qjHxRYt6-QPwhryiScm0soEg6JkCWptFVGDvJHfXQ3NgFa2WBF_I-Zi74N1E/s738/mang%C4%B1t%20numan.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="738" data-original-width="622" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgeL66MEwjAmkIiTx7FHNlXQ190a6P1YFDHB3PMnUleRV3fAEMmzQAQnmsm7nKf9sPHp41pGjsQa-pcfBVr67zN_b0cRgd0-Af9XVCuT7U7AT1JpMxn599U59MGGBwUD20qjHxRYt6-QPwhryiScm0soEg6JkCWptFVGDvJHfXQ3NgFa2WBF_I-Zi74N1E/s16000/mang%C4%B1t%20numan.JPG" /></a></div><span face=""Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif" style="background-color: #f0f2f5; color: #050505; font-size: 15px;">18 Eylül 1932 - Cumhuriyet Gazetesi </span><br /><p></p><p><span style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">İlk Dil Kurultayının memlekette uyandırdığı alâka pek büyüktür. Bunun
her gün yeni bir misaline rasgelinmektedir. Kurultaya iştirak için memleketin
dört bir tarafından vaki</span></span></p><p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">
olan müracaatler tevali etmekte, Kurultayda bulunmak üzere işlerini,güçlerini
bırakarak İstanbul’a gelenler bile görülmektedir. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Eskişehr’in Arapören köyü muallimi Numan Efendi de bu meyandadır.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Kendisi ile Dolmabhaçe sarayında,Türk Dili Tetkik Cemiyetine
ayrılan dairede görüştüm. Numan Efeni bugün 60 yaşındadır. Köylerde 40 senedir muallimlik
yapmaktadır. Onun bu 40 senelik sessiz, gürültüsüz, nümayişsiz bayatı dil
bahsinde büyük ehemmiyetle tetkik edilmeğe değer.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Numan Efendi bundan tam kırk sene evvel, yani arapça ve acemcenin
dilimizi berbat ettiği, terkibi izafili edebiyatın moda olduğu zamanlarda Türk
dilinin güzelliğini, zenginliğini<br />
anlatan, bu uğurda, karşılaştığı bütün müşkülâta rağmen yılmaz bir gayretle
çalışan eski bir inkılâpçıdır.<br />
Numan Efendi geçen kırk sene zarfında yalnız dilimizin güzelliğini ve zenginliğini
iddia etmekle kalmamış, şehir, şehir, kasaba, kasaba, köy köy dolaşarak bu
iddiayi isbat ve tevsik decek eserler de hazırlamıştır.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">Numan Efendi
diyor ki:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">«—Köstence'de
doğdum. Buhara’lı Ali Mangıt kabilesindenim. 93 te İstanbul'a geldim. 311 de
Bozüyük iptidai mektebine muallim oldum. Benim Türk tarihi ve Türk dili île alâkadar
olmam, bu tarihin büyüklüğü,bu dilin zenginliği hakkında tetkikat yapmağa
başlamam muallim olduğum tarihlerdedir. Baktım bir fransızca lügat var, bir İngilizce
lügat var, bir almanca lügat var, fakat bir türkca lügat yok. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">Türkçe
lügat diye elime verdikleri lügat türkçe değil, osmanlıca idi. Onun içinde
türkçe olmıyan kelimeler türkçe olanlardan fazla idi. Bir türkçe lügat yapmağa tesebbüs
ettim. Anadolu'da halk tarafından kullanılan fakat yazı lisanına sokulmıyan
kelimeleri toplamağa başldım. Bu işle bizde o zamana kadar hiç meşgul
olunmamıştı.<br />
Alman. Fransız, İngiliz müsteşrikleri Türk dili, Türk tarihi hakkında tetkikat
icrası için memleketimize geliyorlar, kasabalarımıza, köylerimize kadar
sokuluyorlar, fakat hiç bir<br />
Türk tarihçisi, Türk lisan âlimi bu uğurda oturduğu sandalyaden kımıldamak
istemiyordu.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Köylü hastalığa (çor) diyordu. Fakat biz bunu kullanmıyor, bunun
yerine yabancı bir kelime olarak «illet»i kullanıyorduk. Eski türkçenin ufak dereyi
anlatmak için koyduğu (cılga)<br />
kelimesi vardı. Fakat biz bunu bilmiyor. meramımızı iki, üç kelime ile, hatta
bazan daha çok kelimelerle ifadeye çalışıyorduk. (Boşi) yi atmtş* yerine
(gadap) ı atmıştık.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Benim bu mesaim milli mücadele senelerine kadar sürdü. Arkadaşla rım,
tanıdıklarım benimle alay ediyorlardı :<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">— Muallim gene topluyor. Topla bakalım. Ne yapacaksın bu işe yaramaz
kelimeleri! diyorlardı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Bu gafiller Türk'ün bir gün uyanacağını, kendi varlığını, kendi büyük
tarihini, kendi zengin dilini duymak, bilmek, ezberlemek istiyeciğini anlamıyorlar,
anlamak ta istemiyorlardı. Bunlar benim şevkimi kırmıyor, bilâkis tezyit
ediyordu. O kadar ki eski bir türkçe kelimenin manasını bulmak için dört buçuk
ay çalıştığımı bilirim. Divani Lügati Türk gibi diğer bazı mehazlardan de
istifade ederek millî mücadele senelerine kadar 15,000 kelime topladım.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">Fakat bu
sırada memleketin başına gelen felâket benim için ayrıca bir elem memba' oldu.
Kütüphanemde bulunan 1600 cilt kitapla beraber yaptığım lügati de Yunan’lılar
aldılar, yaktılar.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Meyus olmadım. Yeni baştan uğraşmağa başladım. Kıta bir zaman içinde
1500 kelime daha topladım. Fakat bunları da bir gün Aziziye’de çaldırdım. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Bu işe üçüncü defa olarak teşebbüs etmem zafer senelerinde oldu. O
tarihten bugüne kadar 30,000 kelime topladım. Bugün bu 30,000 kelimelik Türk
lügati yanımda bulunuyor.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Türk milleti dünyanın en büyük milletidir. Lisanı da bu azametle
mütenaaip olacak kadar zengindir. Fakat maalesef bu hakikatler şimdiye kadar
araştırılmamış, gizli kalmıştır.<br />
Ali Şir «türkçede yalnız 60 tane ördek ismi vardır» diyor. Bu lisanımızın
zenginliğini gösteren ufak bir delildir. Gazı Hz. Türk dilini yeniden tetkik ve
tesbit için emir vermekle yalnız kendilerine ve Büyük Türk milletine yakışan yeni
bir inkılâp<br />
yapmış oluyorlar. Demindenberi söylediklerimi gözden geçirince ilk Dil Kurultayının
toplanacağı haberini ne büyük sevinçle karşıladığımı tahmin edersiniz.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="tab-stops: right 137.3pt; text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Gazi Hazretlerini bundan dört beş
gün evvel gördüm. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="tab-stops: right 137.3pt; text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Reşit Galip Beyin yanında
otururken bulunduğumuz odayı teşrif ettiler. Hiç görmedikleri halde
«Eskişehir'den gelen<br />
muallim beymi? Diye tanıdılar. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="tab-stops: right 137.3pt; text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Büyük Gazi’yi böyle hiç beklemediğim
bir zamanda karşımda görmem beni şaşırttı. Bana neler sorduğunu, benim ne cevap
verdiğimi şimdi iyi hatırlıyamıyorum. Yalnız çagatayca <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">biliyormusunuz?» dedikleri aklımda kalmış. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial;">Bahis bu suretle Şeyh Süleyman Efendi Buhari'nin
Çağatay lûğatine intikal etti. Bu lügatteki kelimelerin söylendikleri gibi
yazılmadıklarını anlattım.<br />
Bir iki arkadaşla bu kelimeleri söylenildiği gibi yazmamı emir buyurdular.»<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">Köy hocası Numan Efendi suallerime sıkılarak, ezilip büzülerek cevap
verdi, ikide bir:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">— Bunlan yazmayın. Şöhret bizim hedefimiz değil! diyordu.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-indent: 18pt;"><span style="font-family: arial;">O bana bir köy kocası tevazuu ile anlattı. Fakat ben onu memleket ufuklarında
doğmağa başlıyan yeni ve büyük inkılabın ilk müjdecisi olarak dinledim.<o:p></o:p></span></p>
<span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;">CEVAT FEHMİ</span></span><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;"><br /></span></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcgQ6pwA00_l05QzGSW7Y3UVbmYxTXihrmGG4hpRsjfp68SHT-g1osdcdIdOuZ5jk5I9tJoddWjdBiDOf17jdCEQBoYsFlRmTtLwoVMiXNPJQxQdo0okCuM7CYo7Qec-AObOeDXuuMdiVrg7VGQkXKuoP0_zXeP4GV6VO4CFxhqaCn8mnJXTRtoyN2yI0/s1193/numan%20mang%C4%B1t.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="558" data-original-width="1193" height="299" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcgQ6pwA00_l05QzGSW7Y3UVbmYxTXihrmGG4hpRsjfp68SHT-g1osdcdIdOuZ5jk5I9tJoddWjdBiDOf17jdCEQBoYsFlRmTtLwoVMiXNPJQxQdo0okCuM7CYo7Qec-AObOeDXuuMdiVrg7VGQkXKuoP0_zXeP4GV6VO4CFxhqaCn8mnJXTRtoyN2yI0/w640-h299/numan%20mang%C4%B1t.jpg" width="640" /></a></div></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;"><span style="background-color: #f0f2f5; color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px;">18 Eylül 1932 - Vakit Gazetesi</span></span></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;"><b><br /></b></span></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;"><b>Necdet Özen'den</b></span></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-size: medium;">Küçüklüğümde anlatılanlardan hatırımda kalan ve bu gün hiçbir eserinin belgesi kalmamış olan Mangıt Numan Hoca aklıma geldi.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Bilindiği gibi Mangıt’lar; Nogay’ların Yedisan(Cestan,Cetsan) kabilesi içindeki yedi kabileden birisidir. Altınorda devletinin çöküş döneminde genelde Kırım yarımadasına gelip Kırım hanlığının kurucu kabileleri arasında yeraldıkları ve bilahare Orta Asya’ya giderek bu günkü Özbek’lerin oluşumunda rol oynadıkları, tarihçilerce beyan edilmektedir.Bu gün Kırgızistan ve Özbekistan’da Nogay’ların Mangıt ismi ile adlandırıldıklarınıda biliyoruz.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> İşte bizim Mangıt(yani Nogay) Numan hocamız’da Dobruca’da dünyaya gelip, benim atalarım gibi aynı yerden ,93 muhaciri olarak 1890 ve müteakip yıllarda yurdumuza göç ederek Eskişehir yöresine yerleşmiş olan Nogay’lardandır.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Güzel yurdumuzun kurtarıcısı ve kurucusu ulu önderimiz ATATÜRK’ün sağlığında Eskişehir ilinin Arapören köyünde öğretmenlik(muallimlik) yaptığı ve 1932 yılında Dolmabahçe sarayında toplanan Birinci Türk dil kurultayı devam ederken, Türk dilini tetkik cemiyeti genel sekreterliğini yapmakta olan Ruşen Eşref ÜNAYDIN tarafından çağırıldığı, dışarıda bıraktığı bavulu getirtildiğinde; Divanı Lügat-it Türk’ten,Türkçeye çevirdiği binlerce sözlüğü kapsayan kitabı ve daha birçok kitaplarının bu bavuldan çıktığı ilgili yazarımızın hatıralarında bulunmaktadır.Yine aynı yazarımızın hatıralarından öğrendiğimize göre Hocamızın azçok Buhara ve Dobruca ağzına çalan bir şive ile konuştuğu ve İstanbul’da Medresede okuduğu anlaşılıyor.Gerek Dobruca ve gerekse diğer yerlerdeki Nogay köy ve yerleşimlerini dolaşarak dilimizle ilgili ne bulursa (masal,kelime,atasözü,türkü) derleyip koca bir kütüphane haline getirdiği ve bunlarında işgal yıllarında düşmanlarca yakıldığı biliniyor.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Yazarımız Ruşan Eşref ÜNAYDIN’ın yazdığı hatıralarında yine kendisinin bıraktığı kitabın Atatürk tarafından incelendiği ve çağırılmasını emretmesi üzerine Mangıt Numan hocanın çağırıldığı ve Atatürk’ün huzuruna çıktığı ve görüştükten sonra Atatürk’ün Çağatay lügatini tekrar hazırlama işi ile hocayı görevlendirdiği ve onunda Türkiyat enstitüsünden Abdülkadir ve Mecdi bey ismli kişilerle birlikte çalışabileceğini beyan etmesi üzerine bu konuda çalışma yaptıkları anlatılmaktadır.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Bana anlatılanlara gelince : Dedemle İstanbul’da okurlarken tanışmış olmaları ve yine Dobruca’da aynı yörenin insanı Nogay’lardan olmaları nedeniyle kış günlerinde bizim köye gelip misafir kaldığı ve onun gelişinde köyün biraz eğitim almış yaşlılarının toplanarak sohbetler ettikleri.Kendisinin bu sohbetlerde devamlı olarak Şın,ertek,atasözü,türkü gibi konuları oradakilerden ve bilenlerden derleyip yazdığı anlatılmaktadır.Hatta bununla ilgili olarak rahmetli annem şöyle bir hatırasını anlatmıştı.: Sen daha doğmamıştın,ben yeni gelin idim.Evimize Mangıt Numan hoca diye biri gelmiş ve dedenlerin evlerinin bir odasında kalıyordu.Erkenden kalkıp sabah namazı abdesti için leğen ve ibrik(eleken kuman) hazırlayıp kış günü olması nedeniyle kapının kenarına bıraktım.Kapı aralık olduğu için misafirin kalkıp batıya bakan pencereye doğru namaz kılar gibi hareket ettiğini görüp,dedene,geleneğimiz gereği konuşmadığım için, ninene; misafir kaç gündür batıya yönelerek namaz kılıyor(Küntuvarga karap namaz kıladı) diye söylediğimde kendisinin erkenden kalkıp güneş doğarken batıya yönelerek idman yaptığının yine dedem tarafından söylendiğini ve o tarihlerde bu köy yerindeki insanların idmanın ne olduğunu bilmedikleri için çok şaşırdıklarını anlatmıştı.Numan hoca’nın son zamanlarını yine Eskişehir ilinin Aksaklı köyünde geçirdiği ve orada vefaat edip mezarınında bu köyede olduğu bilinmektedir.Amcam İzzet’inde bu köydeki bir akrabamızı ziyarete gittiğinde dedemin selamını götürüp hocayı ziyaret ettiği ve odasına girdiğinde odanın tamamının kitaplarla dolu olduğu anlatılmıştı.Kendisini görüp tanıyanlar bu gün az kalmışsada yine babamın dayısının kızı olan 85 yaşlarındaki Latife halada; yine Numan hocanın onların evlerine misafir olduğunu ve uzun siyah saçlı bir kişi olup devamlı olarak köydeki yaşlı ve bilenlerden şın,atasözü,ertek ve türkü toplayıp yazdığını söyledi.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Mangıt hocamızın kalanları varmıdır diye araştırdığımda ise :Kendisinin evlenmediği,ancak küçük bir kızı evlat edinip yetiştirerek,yine bir Nogay köyü olan ve o zamanlar ziyaret edip bilgiler topladığı Işıkören (Aziziye,Arapkuyu)köyünden korucu Müsret ile evlendirdiği ve ondan olan Semiye ve Katipe isimli iki hanımın yaşlıda olsalar halen Eskişehir ili merkezinde ikamet ettiklerini öğrendim.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Bunları yazmamın nedeni; Mangıt hocamızdan bu gün için elimizde hiçbir belge,kitap gibi bizi dilimiz ve geleneklerimiz konusunda daha aydınlatıcı bilgilere ulaştıracak materyallerin bulunmayışına duyduğum üzüntüdür.Yani; sayın Fatih kardeşimizin mezar taşlarındaki Nogay tamgalarının taşlarla birlikte kaybolup gidecek olan değerlerimize duyduğu üzüntü gibi.Yalnız Abonesi olduğum EMEL dergisinin eski sayılarından birisinde, yine yazarlarımızdan olan rahmetli Şevki BEKTÖRE’nin Mangıt Noman Hoca’nın yazıp bıraktıklarından diye yazdığı Sıpra duvası,Kargış ve Atasözü’nden aklımda kalanları hocamızın hatırasına binaen bir kez daha aşağıya yazıyorum.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> Gerek kardeşimiz Dr.Fatih ve gereksebu konularda özveri ile çalışan diğer Nogay kardeşlerime çalışmalarında başarı dileklerimle,tutas Nogay kardeşlerim sav bolup savlukman kalsınlar derim.</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;"> </span><b style="font-size: medium;"> Necdet Özen<br /> Aktepe(Rıpkıye)ALPU-ESKİŞEH</b><span style="font-size: medium;">İR</span><br style="font-size: medium;" />Mangıt Numandan kalan bir kaç parça</span></div><div><span><br style="font-size: medium;" /><b style="font-size: medium;"> SIPRA DUVASI</b><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" />Benim bildiğim kadarı ile SIPRA duvası Mangıt Numan hoca denilen büyüğümüzden derlenmiştir.(Mangıt sözcüğü ise Nogay'lara verilen bir diğer isim olup Nogay kabilelerinden birisidirde)Mangıt Noman hocanın ise Cumhuriyetimizin ilk yıllarında yaşadığı,Arapören köyünde öğretmenlik yaptığı,Atatürk'ün dil kurultayına davet edip bazı dil konusunda bazı danışmalarda bulunduğu ve bu şahısın bizim köyümüzede gelip misafir olduğu ve mezarınında halen Eskişehir Aksaklı köyünde olduğu söylenmektedir.Sıpra duasını ben birkaçkez yazuıp bazı yerlere göndermiştim.Bu duanın genelde Dobruca bölgesi Kırım tatarları ve aynı bölgeden gelen biz Nogay'lar arasındada değişik şekilde söylenegeldiği bilinmektedir.Aşağıya bu günün Türkçe'si karşılıkları ile yazarsam terddüt ettiğin kelimelerin karşılığını bulabilirsin sanırım.İlgine teşekkürler.Sav bolup savlukman kal. Necdet Özen</span></div><div><span>KUDAY -ALLAHIM<br /><br />Astır,tastır -Yemek pişirt,taşsın<br />Camanlardan adastır -Kötülerden uzak tut<br />Caksılarga carastır -İyilere yakıştır<br />Casta öltürme,kartta öltür -Genç öldürme yaşlı öldür<br />Carlı öltürme,barlı öltür -Yoksul öldürme,varlıklı öldür.<br /><br />KONAKBAY -EV SAHİBİ<br />Bereket bersin asına -Bereket versin yemeğine<br />Devlet konsun basına -Başına şans(Devlet)konsun<br />Bödnediy corgalap -Bıldırcın gibi rahvan koşarak<br />Sagınganın kelsin kasına -Özlediğin gelsin yanına<br />Buzday bolsun ındırın -Buz gibi katı çok olsun harmanın<br />Bulutka cetsin şerenin -Buluta yetişsin tarladaki ekin yığının<br />Cılısıp cılan ötküsüz -Yılanın geçemiyeceği kadar sık<br />Nomay bolsun azığın -Bol olsun azığın(ürünün)<br />Tomurganın may bolsun -Topladığın yağ olsun<br />Balan biken bay bolsun -Çocuğun karın zengin olsun<br />Balan bolsa ul bolsun -Çocuğun olursa erkek olsun<br />Cavga şabar er bolsun -Düşmana saldırır yiğit olsun<br /><br />CARLI :Yoksul,fakir<br />BÖDENE :Bıldırcın<br />INDIR :Harman,ürün<br />ŞEREN :Tarlada biçilip öbek haline getirilmiş tahıl yığını<br />ÖTKÜSÜZ :Geçirimsiz,sık<br />NOMAY :Bol,verimli<br />TOMURMAK :Toplamak,derlemek<br />CAVGA ŞABAR düşmana saldırır(Burada atlı olarak düşmana saldırma kastedilmiştir)<br /></span></div><div><span><br /></span></div><div><span><br style="font-size: medium;" /><b style="font-size: medium;">KARGIŞ</b><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Kuyruğu şontuk,müyüzü sınık</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Sıyırın ölsün</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Kulunlayalmay,biyen ölsün</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Botalayalmay,tüyen ölsün</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Kumaş corkanın otka cansın</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Balanda,bikende ölsün</span><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" /><b style="font-size: medium;">ATASÖZÜ</b><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Calgızlık caman şiy eken</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Tuvra sözüm mat boldu</span><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Pukarelik caman şiy eken</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Öz tuvganım cat boldu</span><br style="font-size: medium;" /><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Kartlık caman şiy eken</span><br style="font-size: medium;" /><span style="font-size: medium;">Aygır basım at boldu</span></span></div><div><span style="font-size: 12pt;"><span style="font-family: arial;"></span><span style="font-family: arial;"><br /></span>
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-88678977016193996252023-09-28T17:53:00.002+03:002023-09-28T18:21:20.555+03:00NOGAY KURAYI (Başkurtlardan)
<iframe allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen="" frameborder="0" height="535" src="https://www.youtube.com/embed/KBrpUhqD9Fc" title="Көпшә курай. Ногайский курай" width="951"></iframe> <div> NOGAY KURAYI</div><div>
<br />Bugün boru şeklindeki kurai'ye (kɩpshə kurai) çok benzeyen Nogai kurai'yi (nugai kurai) tanıtacağım. Ayrıca bitki saplarından da yapılmıştır. Nogai kurai bir kol uzunluğunda olmalı; parmak genişliği kadar iki delik açılmalıdır. Nogai kurai'de dil ses oluşumunda rol oynar, bu yüzden ona dilsel kurai (tel kurai) denir. Seslerin çeşitliliğine gelince, çoğu durumda bu, icracının rüzgar yeteneklerine bağlıdır. Burayı dinle. Kadınların da Nogai kurai oynamayı sevmesi ilginçtir. Şimdi Nogai kurai'nin sesini dinleyelim.</div>
<iframe width="951" height="535" src="https://www.youtube.com/embed/-cxj9uxMhTA" title="Курай нугай" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen></iframe>
eUnknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-38293103148476510532023-07-22T13:58:00.000+03:002023-07-22T13:58:03.496+03:00Özbekistan Milli Ansiklopedisinde Mangıt ve Nogay<p> </p><p class="MsoNormal">MANGIT, Mangitler büyük kabilelerden biridir. Özbekistan
topraklarında, 1923-26. bilgilere göre toplam M. sayısı 130 binden fazla
kişidir. Bunlardan 100.000 kişi Buhara Hanlığı topraklarında, 44.000 kişi
Buhara vahasında ve Karshi civarında, 8.000 kişi Zarafşan'ın alt kesimlerinde, 10.000
kişi orta nehirde, Chorjoi bölgesinde (11.000 kişi), Cizzakh (2.600 kişi) var.
kişi). , Harezm'de yaşadı (10 bin kişi). M. karakalpaklar ve Shim. <br />
Aynı zamanda Kafkasya'daki Nogay'ın bir parçasıydı ve bir kısmı da Şim'di.
Afganistan'da yaşadı. <br />Özbekistan'da yaşayan Mangıtlar irili ufaklı birkaç klana
bölünmüştür. En büyüğü: ak mangıt., açık M., aç mangıt.,kara mangıt, çala mangıt., baygundi mangıt.
Bunlara ek olarak temirhoja, isabay, gaulak, kösa, taz, karabayır, baqırçı, kula,
tamgali, mangit kazak, on iki chokai, gala botir, beshkal, chobakchak, uz,
uvolay vb. M., Buhara Hanlığı'nın siyasi hayatında aktif rol aldı. </p><p class="MsoNormal">1753-1920
yılına kadar Buhara'yı yöneten hanlar, Mangıtlar'nin töq boyundandı ve bu
nedenle hanlıkta büyük ayrıcalıklara sahipti. mangıtlar 13-a. Dashti Kıpçak'ta
yaşıyordu ve büyük bir kısmı Volga ve Ural nehirleri arasında yaşıyordu.
Kıpçakların etkisi altında kendi dillerini unutup Türk-Kıpçak dilini
benimsediler. 14. yüzyılın sonunda ayrı bir ordu oluşturdular (M. Horde). 15.
yüzyılın ortalarında Mangıtlara "nogay" (nogay) ve onların kalabalığına
"Nogay ordası" adı verildi. 16. yüzyılın ortalarında Nogai Horde, Büyük Nogai ve Küçük Nogai olarak ikiye ayrıldı. Daha sonra Katta Nogai'nin Mangıtların üyeleri, Özbekler, Karakalpaklar ve kısmen Kazaklardan oluşan etnik grubun bir
parçası oldular. Zaten 16. yüzyılda. Özbekistan'a göç edenler. Eski çağlardan
beri tarımla uğraşan Özbeklerin etkisinde kalan M.'nin bir kısmı yavaş yavaş
yerleşmiş, bir kısmı da 19. yüzyılda yerleşmiştir. 20. yüzyılın sonlarına ve
başlarına kadar, yarı yerleşik olarak yaşadılar ve sığır yetiştiriciliğinde
başarılı oldular. Karaköl ve Jaidari koyunlarını otlattılar. M. çiftçilik, el
sanatları [halı (uzun tüylü halı - julkhirs popülerdi), kumaşlar, yün, alacha, kurşun
kalem vb.] vb.</p>
<p class="MsoNormal">Akhil Boriev.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">MANGHIT, Karakalpakstan'da bir şehirdir (18 Aralık 1957'den
beri). Amudarya ilçe merkezi. İlçenin güneybatısında, Amudarya'nın sol
kıyısında. Nukus'a 85 km. Nüfus 31.5 bin kişidir (2002). M.'de bir çırçır, ev
hizmeti, iplik ve dikiş atölyeleri, Mang'it hidroelektrik santrali, bölge gazı
var. matbaa, genel eğitim okulları, kütüphaneler, kulüp ve kültür evleri,
hastane vb. tıp kurumları var.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">MANGITLAR - Buhara Emirliği'ni yöneten hanedan (1757-1920).
Temsilcileri Mangit kabilesine aitti. Bu, Ashtarkhanid hanedanının halefi olan
Muhammed Rahimnit'in tahta çıkmasıyla (16 Aralık 1756) başladı. Vefatından
sonra, tahtın varisi olarak daha sonra Ubeydullah Han olan kızının oğlu Fazıl
Tora'ya atandı, ancak devlet aslında amcası Daniyal biy tarafından yönetiliyordu
(1758-85). Sonraki Mangit hükümdarları: Shahmurad (1785-1800), Haydar
(1800-26), Nasrullah Han (1826-60), Muzaffar (1860-85), Abdulahad (1885-1910),
Olim Han (1910-20). Amir Shahmurad, Zarafshan vadisi, Amudarya ve Kaşkaderya'da
yapay sulama sistemini restore etti. Buhara sakinlerini gümrük vergilerinden,
zanaatkarları günlük ücretlerden, çalışma yükümlülüklerinden ve vergilerden
muaf tutan bir tarkhan etiketi çıkardı. azaldı. Yargı sistemi yeniden
düzenlendi. Devlet gücü güçlendirildi. Emir Haydar döneminde iç savaşlar
şiddetlendi. O bir Amudarya adamı. sahili, yukarı Zarafshan, Shahrisabz ve
Mi-yanqal'ı kurtarmak için savaştı. Nasrullah Han ülkedeki bölünmüşlüğü sona
erdirmek için savaştı. Yarı bağımsız ve güçlü Şehrisabz ve Kitab eyaletlerine
boyun eğdirildi. Kokan hanlığı boyun eğdirildi. Emir Muzaffer zamanında Buhara
Emirliği Rusya tarafından fethedildi. Amir Abdulahad ve Amir Olimkhan'ın
yönetimi sırasında, Rus Çarı hükümetinin Buhara'daki konumu güçlendirildi.
Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra M. hanedanlık sona erdi.
Ed.: Mirza Abd-el-Azim Sami, Tarikh-i salatin-i mangitiya, M., 1962; İnceleme
Akhmada Danisha, Istoriya mangyts-koy dynastii, per. ben önceden. BEN. A.
Nadjafovoy, Duşanbe, 1967.</p>
<p class="MsoNormal">Naim Norkulov</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">MАNĞİT, mаnğitlаr — yirik qаbilаlаrdаn biri. Özbеkistån
hududidа, 1923—26 y. mаlumåtigа körа, M.lаrniñ umumiy såni 130 miñdаn årtiq
kişi. Şundаn Buхårå хånligi hududidа (100 miñ kişi), Buхårå våhаsi vа Qаrşi
аtråfidа (44 miñ kişi), Zаrаfşånniñ quyi åqimidа (8 miñ kişi) örtа åqimidа (10
miñ kişi), Çårcöy tumаnidа (11 miñ kişi), Cizzахdа (2600 kişi), Хårаzmdа (10
miñ kişi) yaşаgаn. M.lаr qårаqаlpåklаr vа Şim. Kаvkаzdаgi nöğаylаr tаrkibidа
hаm bölgаn, bir qismi esа Şim. Аfğåniståndа yaşаgаn. Özbеkiståndа yaşåvçi M.lаr
bir qаnçа yirik vа mаydа uruğlаrgа böliñаn. Eñ yiriklаri: åq M., åç M., qårа
M., çаlа M., båygundi M. Bulаrdаn tаşqаri tеmirхöcа, isåbåy, gаulаk, kösа, tåz,
qårаbаyir, bаqirçi, kulа, tаmğаli, mаnğit qåzåq, ön ikki çöqаy, gаlа båtir, bеşkаl,
çåbаkçаk, uz, uvålаy vа b. M.lаr Buхårå хånliginnt si-yåsiy hаyåtidа fаål
qаtnаşgаnlаr. 1753—1920 y.lаrgаçа Buхåråni idårа qilib kеlgаn хånlаr M.lаrniñ
töq uruğidаn bölgаn, şu sаbаbli хånlikdа kаttа imtiyåzlаrgа egа edilаr. M.lаr
13-а. dа Dаşti Qipçåqdа, kаttа bir qismi esа Vålgа vа Urаl dаryålаri årаliğidа
yaşаşgаn. Qipçåklаr tаsiri åstidа öz tillаrini unutib, turkqipçåq tilini qаbul
qilgаnlаr. 14-а.niñ åхiridа аlåhidа ördа (M. ördаsini) tаşkil etgаnlаr.
15-а.niñ örtаlаridа M.lаr «nåğаy» (nöğаy) dеb аtаlgаn, ulаrniñ ördаsi esа,
«Nöğаy ördа» nåmini ålgаn. 16-а.niñ örtаlаridа Nöğаy Ördа Kаttа Nöğаy vа Kiçik
Nöğаygа böliñаn. Kеyinçаlik Kаttа Nöğаy tаrkibidаgi M.lаr özbеklаr,
qårаqаlpåqlаr, qismаn qåzåqlаrniñ etnik tаrkibigа kirgаnlаr. 16-а.dа håz.
Özbеkistån qududigа köçib kеlgаnlаr. Qаdimdаn dеhqånçilik b-n şuğullаnib kеlgаn
özbеklаrniñ tаsiri åstidа M.lаrniñ bir qismi аstаsеkin ötråqlаşib bårgаn, bir
qismi esа 19-а. åхiri vа 20-а.niñ båşlаrigа qаdаr yarim ötråq håldа yaşаb,
çårvаçilik b-n şu-ğullаnib kеlgаn. Ulаr qårаköl vа cаydаri qöylаrni båqişgаn.
M.lаr dеhq-ånçilik, hunаrmаndçilik [gilаm (uzun pаtli gilаm — culхirs mаşhur
bölgаn), mаtålаr, böz, аlаçа, qаlаmi vа b.], b-n şuğullаñаn.</p>
<p class="MsoNormal">Åçil Böriеv. </p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">MАNĞİT — Qårаqаlpåğiståndаgi şаhаr (1957 y. 18 dеk.dаn).
Аmudаryå tumаni mаrkаzi. Tumаnniñ cаn.-ğаrbidа, Аmudаryåniñ çаp såhilidа. Nukus
ş.dаn 85 km. Аhålisi 31,5 miñ kişi (2002). M.dа pахtа tåzаlаş z-di, mаişiy
хizmаt, ip-yigiruv vа tikuvçilik k-tlаri, Mаnğit GES, tumаn gаz. båsmахånаsi,
umumiy tаlim mаktаblаri, kutubхånаlаr, klub vа mаdаniyat uylаri, kаsаlхånа vа
b. tibbiy muаssаsаlаr bår. </p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">MАNĞİTLАR — Buхårå аmirligini båşqаrgаn sulålа (1757—1920).
Uniñ vаkillаri mаnğit qаbilаsigа mаnsub bölgаnlаr. Аştаrхåniylаr sulålаsi
örnigа kеlgаn Muhаmmаd Rаhimnit tахtgа rаsmаn ötirişi (1756 y. 16 dеk.) Dаn
båşlаñаn. Uniñ vаfåtidаn söñ tахt vårisi etib Fåzil törа (qiziniñ öğli), kеyin
Ubаydullахån tаyinlаñаn bölsаdа, dаvlаtni аmаldа аmаkisi Dåniyålbiy åtаliq
(1758—85) båşqаrgаn. Kеyiñi mаnğit hukmdårlаri: Şåhmuråd (1785-1800), Hаydаr
(1800-26), Nаsrullахån (1826—60), Muzаffаr (1860- 85), Аbdulаhаd (1885-1910),
Ålimхån (1910—20). Аmir Şåhmuråd Zаrаfşån vådiysi, Аmudаryå vа Qаşqаdаryådаgi
suniy suğåriş tizimini qаytа tiklаdi. Buхårå аhålisini båcdаn, hunаrmаndlаrni
kundаlik yiğimlаrdаn, mеhnаt mаcburiyatidаn vа sålikdаn åzåd etuvçi tаrхån
yårliğini bеrdi.Хiråc vа nikåh puli, tаråzi hаqi vа b. kаmаytirildi. Sud tizimi
qаytа tuzildi. Dаvlаt håkimiyati mustаhkаmlаndi. Аmir Hаydаr dаvridа özаrå
uruşlаr kuçаydi. U Аmudаryåniñ cаn. såhili, yuqåri Zаrаfşån, Şаhrisаbz vа
Mi-yånqålni sаqlаb qåliş uçun kurаş ålib bårdi. Nаsrullахån mаmlаkаtdаgi
tаrqåqlikni tugаtiş uçun kurаşdi. Yarim mustаqil vа kuçli Şаhrisаbz vа Kitåb
bеkliklаri böysundirildi. Köqån хånligi tåbе etildi. Аmir Muzаffаr dаvridа esа
Buхårå аmirligi Råssiya tåmånidаn istilå etildi. Аmir Аbdulаhаd vа Аmir Ålimхån
huk-mrånligi vаqtidа Buхårådа rus påd-şå hukumаtiniñ mаvqеi mustаhkаmlаndi.
Buхårå båsqinitsş kеyin tuzilgаn Buхårå Хаlq Såvеt Rеspublikаsi tаşkil tåpgаç,
M. sulålаsi tugаtildi. Аd.: Mirzа Аbd-аl-Аzim Sаmi, Tаriх-i sаlаtin-i mаñitiyа,
M., 1962; Trаktаt Ахmаdа Dаnişа, İståriya mаñыts-kåy dinаstii, pеr. i prеdisl.
İ. А. Nаdcаfåvåy, Duşаnbе, 1967. </p>
<p class="MsoNormal">Nаim Nårqulåv</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">МАНҒИТ, манғитлар — йирик қабилалардан бири. Ўзбекистон
ҳудудида, 1923—26 й. маълумотига кўра, М.ларнинг умумий сони 130 мингдан ортиқ
киши. Шундан Бухоро хонлиги ҳудудида (100 минг киши), Бухоро воҳаси ва Қарши
атрофида (44 минг киши), Зарафшоннинг қуйи оқимида (8 минг киши) ўрта оқимида
(10 минг киши), Чоржўй туманида (11 минг киши), Жиззахда (2600 киши), Хоразмда
(10 минг киши) яшаган. М.лар қорақалпоклар ва Шим. Кавказдаги нўғайлар
таркибида ҳам бўлган, бир қисми эса Шим. Афғонистонда яшаган. Ўзбекистонда
яшовчи М.лар бир қанча йирик ва майда уруғларга бўлинган. Энг йириклари: оқ М.,
оч М., қора М., чала М., бойгунди М. Булардан ташқари темирхўжа, исобой, гаулак,
кўса, тоз, қорабайир, бақирчи, кула, тамғали, манғит қозоқ, ўн икки чўқай, гала
ботир, бешкал, чобакчак, уз, уволай ва б. М.лар Бухоро хонлигиннт си-ёсий
ҳаётида фаол қатнашганлар. 1753—1920 й.ларгача Бухорони идора қилиб келган
хонлар М.ларнинг тўқ уруғидан бўлган, шу сабабли хонликда катта имтиёзларга эга
эдилар. М.лар 13-а. да Дашти Қипчоқда, катта бир қисми эса Волга ва Урал
дарёлари оралиғида яшашган. Қипчоклар таъсири остида ўз тилларини унутиб,
туркқипчоқ тилини қабул қилганлар. 14-а.нинг охирида алоҳида ўрда (М. ўрдасини)
ташкил этганлар. 15-а.нинг ўрталарида М.лар «ноғай» (нўғай) деб аталган,
уларнинг ўрдаси эса, «Нўғай ўрда» номини олган. 16-а.нинг ўрталарида Нўғай Ўрда
Катта Нўғай ва Кичик Нўғайга бўлинган. Кейинчалик Катта Нўғай таркибидаги М.лар
ўзбеклар, қорақалпоқлар, қисман қозоқларнинг этник таркибига кирганлар. 16-а.да
ҳоз. Ўзбекистон қудудига кўчиб келганлар. Қадимдан деҳқончилик б-н шуғулланиб
келган ўзбекларнинг таъсири остида М.ларнинг бир қисми астасекин ўтроқлашиб
борган, бир қисми эса 19-а. охири ва 20-а.нинг бошларига қадар ярим ўтроқ ҳолда
яшаб, чорвачилик б-н шу-ғулланиб келган. Улар қоракўл ва жайдари қўйларни
боқишган. М.лар деҳқ-ончилик, ҳунармандчилик [гилам (узун патли гилам — жулхирс
машҳур бўлган), матолар, бўз, алача, қалами ва б.], б-н шуғулланган.</p>
<p class="MsoNormal">Очил Бўриев. </p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">МАНҒИТ — Қорақалпоғистондаги шаҳар (1957 й. 18 дек.дан).
Амударё тумани маркази. Туманнинг жан.-ғарбида, Амударёнинг чап соҳилида. Нукус
ш.дан 85 км. Аҳолиси 31,5 минг киши (2002). М.да пахта тозалаш з-ди, маиший хизмат,
ип-йигирув ва тикувчилик к-тлари, Манғит ГЭС, туман газ. босмахонаси, умумий
таълим мактаблари, кутубхоналар, клуб ва маданият уйлари, касалхона ва б.
тиббий муассасалар бор. </p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">МАНҒИТЛАР — Бухоро амирлигини бошқарган сулола (1757—1920).
Унинг вакиллари манғит қабиласига мансуб бўлганлар. Аштархонийлар сулоласи
ўрнига келган Муҳаммад Раҳимнит тахтга расман ўтириши (1756 й. 16 дек.) Дан
бошланган. Унинг вафотидан сўнг тахт вориси этиб Фозил тўра (қизининг ўғли),
кейин Убайдуллахон тайинланган бўлсада, давлатни амалда амакиси Дониёлбий
оталиқ (1758—85) бошқарган. Кейинги манғит ҳукмдорлари: Шоҳмурод (1785-1800),
Ҳайдар (1800-26), Насруллахон (1826—60), Музаффар (1860- 85), Абдулаҳад
(1885-1910), Олимхон (1910—20). Амир Шоҳмурод Зарафшон водийси, Амударё ва
Қашқадарёдаги сунъий суғориш тизимини қайта тиклади. Бухоро аҳолисини бождан,
ҳунармандларни кундалик йиғимлардан, меҳнат мажбуриятидан ва соликдан озод
этувчи тархон ёрлиғини берди.Хирож ва никоҳ пули, тарози ҳақи ва б.
камайтирилди. Суд тизими қайта тузилди. Давлат ҳокимияти мустаҳкамланди. Амир
Ҳайдар даврида ўзаро урушлар кучайди. У Амударёнинг жан. соҳили, юқори
Зарафшон, Шаҳрисабз ва Ми-ёнқолни сақлаб қолиш учун кураш олиб борди.
Насруллахон мамлакатдаги тарқоқликни тугатиш учун курашди. Ярим мустақил ва
кучли Шаҳрисабз ва Китоб бекликлари бўйсундирилди. Кўқон хонлиги тобе этилди.
Амир Музаффар даврида эса Бухоро амирлиги Россия томонидан истило этилди. Амир
Абдулаҳад ва Амир Олимхон ҳук-мронлиги вақтида Бухорода рус под-шо ҳукуматининг
мавқеи мустаҳкамланди. Бухоро босқиницш кейин тузилган Бухоро Халқ Совет
Республикаси ташкил топгач, М. сулоласи тугатилди. Ад.: Мирза Абд-ал-Азим Сами,
Тарих-и салатин-и мангитийа, М., 1962; Трактат Ахмада Даниша, История
мангытс-кой династии, пер. и предисл. И. А. Наджафовой, Душанбе, 1967. </p>
<p class="MsoNormal">Наим Норқулов</p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal">NO'GAY </p><p class="MsoNormal">(13. yüzyılın 1. yarısı - 1300) - Altın Orda'nın
başı, Jojikhan'ın büyük torunu. Berkakhan'ın ordusunun komutanı olarak Huloku
ve haleflerine karşı birkaç sefer düzenledi. Bir gözü savaşlardan birinde
kayboldu. Berkakhan'ın ölümünden sonra N.'nin Altın Orda'daki itibarı hızla
arttı. Don'dan Tuna Nehri'ne kadar geniş bir alan N. kontrol altındaydı. 13.
yüzyılın 70'lerinden itibaren ulusta kendi kontrolünde bağımsız bir politika
yürütmeye başladı. N. Bizans imparatoru Mihail Paleolog'un gayri meşru kızı
Euphrosinia ile evlendi www.ziyouz.com library 366 (1273). 1271, 1277, 1278, N.
İmparator Mihail'in isteği üzerine Bulgaristan üzerine yürür. Önümüzdeki on
yılda, N. birlikleri defalarca Bulgaristan, Trakya ve Makedonya topraklarını
yağmaladı. Trans-Tuna eyaletleri, özellikle Tirnovo şubesi, Branichevsky ve
Vidin beylikleri N. 90'larda Sırp kralı Milutin, kendisini N.'nin vassalı
olarak tanıdı. N. Rus beylikleri, Polonya, Macaristan, Bulgaristan ve Sırbistan
birliğe katılmaya çalıştı. N. Altın Orda tahtından Telebugakhon (Tolabugakhan)
kaldırıldı ve yerine Tokhta getirildi. Güçlü ilçe başkanından kurtulmak için
N.'ye karşı askeri operasyonlar başlattı. 1300 yıl N. Don'un batısından akan
Kokanlıq nehri boyunca belirleyici savaşta. ordusu parçalandı. N. yakalanıp
idam edildi. N. b-n adı daha sonra nogay olarak anılmaya başlandı. Ad.: Egorov
V. L., Istoricheskaya coğrafyaya Zolotoy Ordy v XIV-XVI vv., M., 1983.
Hamidulla Dadaboev.</p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NOGAY YOL,</p><p class="MsoNormal">Nogai yolu - 16. yüzyılda göçebe halkların Rus topraklarına
(Volga'nın alt kısımlarından Kolomna ve Ryazan'a) baskınlarının ana yollarından
biri. kaynaklarda baştan beri görünen bir isim. Rus hükümeti bu yoldan
yapılacak baskınları önlemek için 1730'larda Voronezh (1586), Tambov, Kozlov ve
Lomov kalelerini inşa etti.</p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NOGAY DİL</p><p class="MsoNormal">- Rusya Federasyonu Çeçen Cumhuriyeti, Stavropol
(Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti dahil) ve Krasnodar Bölgesi'nin bir dizi bölgesinde
dağıtılan Türk dil ailesine ait. Oknog'ay, Nogay, Karanogay lehçelerine
ayrılmıştır. Yaklaşık 60.000 kişi konuşacak. N. t. b-n Kazakça fonetik ve
gramer özellikleri. ve siyah dillere benzer, mae. ortak Türk sesleri
"ch" ve "sh" N. t'deki "sh" ve "s"ye
karşılık gelir. edebi N.t. 20. yüzyılda kurulan; etkisi altında lehçe
farklılıkları ortadan kalkmaktadır. Yazı, 1924-28'de Arap alfabesine,
1928-38'de Latin alfabesine dayanıyordu; 1938'den beri Rus grafiklerine dayalı
bir alfabe kullanılmaktadır. </p><p class="MsoNormal">NOGAY ORDA, </p><p class="MsoNormal">Nogay hanlığı — Şim. Hazar ve Aral
denizlerinin kıyılarından Tura ve Kama'ya, Volga'dan İrtiş'e kadar olan bölgede
göçebe devlet oluşmuştur. 14-15-a. başlangıçta Altın Orda'dan ayrılır. İdiku'nun
oğlu Nuriddin (1426-40) döneminde daha da güçlendi. Nüfus esas olarak Mangitler
ve Khungiratlardan oluşuyordu. Başkent Saraychik sh. Karadeniz'den Orta Asya'ya
uzanan ticaret yolu üzerinde önemli bir şehirdi. 16. yüzyılda N. Ö'. Moskova ve
Kazan pazarlarına hayvancılık ürünleri verildi. N. Ö'. murzalar tarafından
yönetilen uluslara bölünmüştür. 16-a. 2. yarıda N. Ö'. Büyük Nogai, Küçük Nogai
ve Oltiovul Hordes'a bölündü. N. O' destanı "Idiku"
("Edigey") yaratıldı. İsim: Pokhlyobkin V. V., Tatary ve Rus, ML,
2001.</p><p class="MsoNormal">NOGAYLAR,</p><p class="MsoNormal">Nogai (adı 13. yüzyılda Altın Orda Hanı Nogai ile ilgilidir)
- Rusya Federasyonu'nun Stavropol Bölgesi, Dağıstan Cumhuriyetleri, Çeçenya,
İnguşetya ve Karaçay-Çerkas bölgelerinde yaşayan bir halk (75.2 bin kişi,
1990'ların ortası) ). Özbekistan'da azınlıktır. Kara Nogai (Dağıstan), Nogai
veya Achikulok (Stavropol Bölgesi), Beyaz Nogai veya Kuban Nogai
(KarachoiCherkasia) ve Astrakhan Nogai gibi K. etnik grupları vardır. Jean.
Sibirya www.ziyouz.com kütüphanesi 367 (Turon) geçiş yarışına aittir. Yanlış
dili konuşuyorlar. Takipçileri Sünni Müslümanlardır. N. Ataları Nogai
topraklarında yaşayan Türk-Moğol kabileleri. Şim de dahil olmak üzere
Urallardan Dinyeper'a kadar. Kafkasya, Aşağı Volga, Kırım'a göç ettiler. Dashti
Kıpçaklar, Kıpçaklarla karışarak Türk dilini benimsediler. Geçmişte geleneksel
meslekler göçebelik ve pastoral hayvancılık (koyun, keçi, sığır), deve
yetiştiriciliği, at yetiştiriciliği, kısmen çiftçilikti. El sanatlarında movut
üretimi, deri ve kürk işlemeciliği, giysi basımı ve deri, çizme, şapka dikimi
oldukça geniş bir yelpazeye sahipti. Ekle.: Gadjieva S. Sh., Materialnaya
kultura nogaitsev v XIX — nach. XX v., M., 1976; Gadjieva S. Sh., Ocherki semi
i braka u nogaitsev v XIX — nach. XX v., M, 1979. Achil Boriev.</p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NOGAİKURGON TÜRBESİ</p><p class="MsoNormal">- q. Khayrabad cami-türbesi.</p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NÖĞАY (13-а.niñ 1-yarmi — 1300) — Åltin Ördа tumаnbåşisi,
Cöciхånniñ evаrаsi. Bеrkахån qöşini qömån-dåni sifаtidа Hulåku vа uniñ
vårislаrigа qаrşi bir qаnçа yurişlаr qilgаn. Cаñlаrdаn biridа bir közidаn
аcrаlgаn. Bеrkахån vаfåtidаn söñ Åltin Ördаdа N.niñ åbrö-etibåri tеz årtib
bårgаn. Dåndаn Dunаygаçа bölgаn ulkаn hudud N. nаzårаti åstidа bölgаn. 13-а.niñ
70-y.lаridаn öz tаsаrrufidаgi ulusdа mustаqil siyåsаt yurgizа båşlаgаn. N.
Vizаntiya impе-rаtåri Miхаil Pаlеålågniñ nikåhsiz tuğilgаn qizi — Еvfråsiniyagа
uylаñаn www.ziyоuz.cоm kutubхånаsi 366 (1273). 1271, 1277, 1278 y.lаrdа N.
impеrаtår Miхаilniñ iltimåsigа körа, Bålgаriyagа qаrşi yuriş qilаdi. Kеyiñi ön
yillikdа N. qöşinlаri Bålgаriya, Frаkiya vа Mаkеdåniya yеrlаrini bir nеçа bår
ğårаt qilаdi. Dunаy årti dаvlаtlаri, хususаn, Tirnåvå şåхdigi, Brаniçеvskiy vа
Vidin knyazliklаri N.gа tåbе etilаdi. 90-y.lаrdа Sеrbiya qiråli Milutin özini
N.niñ vаssаli sifаtidа tаn ålаdi. N. b-n ittifåkdа bölişgа rus knyazliklаri,
Pålşа, Vеñriya, Bålgаriya, Sеrbiya hаrаkаt qilişgаn. N. yårdаmidа Tеlеbuğахån
(Tölаbuğахån) Åltin Ördа tахtidаn tuşirilib, örnigа Töqtа ötqаzilgаn. Töqtа
qudrаtli tumаnbåşidаn хаlås böliş mаqsаdidа N.gа qаrşi hаrbiy hаrаkаtlаr
båşlаgаn. 1300 y. Dånniñ ğаrbidаn åquvçi Kökаnliq dаryåsi böyidаgi hаl kiluvçi
cаñdа N. qöşini tår-mår kеltirilgаn. N. аsir ålinib, qаtl etilgаn. N. nåmi b-n
kеyinçаlik nöğаylаr аtаlа båşlаgаn. Аd.: Еgåråv V. L., İståriçеskаya gеågrаfiya
Zålåtåy Årdы v HIV—HVI vv., M., 1983. Hаmidullа Dаdаbåеv. </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NÖĞАY YÖLİ, </p><p class="MsoNormal">Nöğаy şlyaхi -13— 17-а.lаrdа köçmаnçi хаlqlаrniñ rus
yеrlаrigа qilаdigаn çåpqunlаriniñ аsåsiy yöllаridаn biri (Vålgаniñ quyi
åqimidаn Kålåmnа vа Rya-zаñаçа)niñ 16-а. båşidаn etibårаn mаnbаlаrdа uçrаydigаn
nåmi. Bu yöldаn qilinаdigаn çåpqunlаrniñ åldini åliş uçun rus hukumаti Vårånеc
(1586), 17-а.niñ 30-y.lаridа Tаmbåv, Kåzlåv, Låmåv qаlаlаrini qurdirgаn. </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NÖĞАY TİLİ </p><p class="MsoNormal">— turkiy tillаr åilаsigа mаnsub, Råssiya Fеdеrаtsiyasiniñ
Çеçеn Rеspublikаsidа, Stаvråpål (cumlаdаn, Qårаçåy-Çеrkеs Rеspublikаsi) vа
Krаsnådаr ölkаlаriniñ bir qаtår tumаnlаridа tаrqаlgаn. Åqnöğ-аy, nöğаy,
qårаnöğаy lаhcаlаrigа bölinаdi. 60 miñgа yaqin kişi sözlа-şаdi. N. t. fånеtik
vа grаmmаtik хususiyatlаri b-n qåzåk. vа qårаqаlpåq tillаrigа öхşаydi, mае.
umumturkiy «ç» vа «ş» tåvuşlаri N. t.dа «ş» vа «s»gа muvåfiq kеlаdi (N. t.dаgi
şiq vа tаs sözlаri båşqа turkiy tillаrdа çiq vа tаş tаrzidа tаlаffuz etilаdi).
Аdаbiy N.t. 20-а.dа şаkllаñаn; uniñ tаsiridа diаlеktаl fаrqlаr yöqålib
bårmåqdа. Yåzuvi 1924—28 y.lаrdа аrаb аlifbåsi, 1928—38 y.lаrdаlåtin аlifbåsi
аsåsidа bölgаn; 1938 y.dаn esа rus grаfikаsi аsåsidаgi аlifbådаn fåydаlаnilаdi.
NÖĞАY ÖRDА, Nöğаy хånligi — Şim. Kаspiy vа Årål dеñizlаri böyidаn Turа vа
Kаmаgаçа, Vålgаdаn İrtişgаçа bölgаn hududdа tаşkil tåpgаn köçmаnçilаr dаvlаti.
14— 15-а. båşlаridа Åltin Ördаdаn аcrаb çiqаdi. İdikuniñ öğli Nuriddin zаmånidа
(1426—40) kuçаygаn. Аhålisi, аsåsаn, mаnğit vа qönğiråtlаrdаn ibårаt bölgаn.
Påytахti — Sаråyçik ş. U Qårа dеñiz böylаridаn Örtа Åsiyågа bårа-digаn sаvdå yölidаgi
yirik şаhаr edi. 16-а.dа N. Ö. Måskvа vа Qåzån båzårlаrini çårvа mаhsulåtlаri
b-n tаminlаgаn. N. Ö. murzаlаr båşqаrgаn uluslаrgа böliñаn. 16-а. 2- yarmidа N.
Ö. Kаttа Nöğаy, Kiçik Nöğаy vа Åltiåvul Ördаlаrigа pаrçаlаnib kеtgаn. N. Ö.dа
«İdiku» («Еdigеy») dåståni yarаtilgаn. Аd:. Påхlyåbkin V. V ., Tаtаrы i Rus,
ML, 2001. </p><p class="MsoNormal">NÖĞАYLАR, </p><p class="MsoNormal">nöğаy (13-а.dаgi Åltin Ördа хåni Nöğаy nåmi b-n båğliq) —
хаlq, Råssiya Fеdеrаtsiyasiniñ Stаvråpål ölkаsi, Dåğistån, Çеçеnistån,
İñuşistån Rеspublikаlаri hаmdа Qårаçåy-Çеrkаsiya vilåyatlаridа yaşаydilаr (75,2
miñ kişi, 1990-y.lаr örtаlаri). Özbеkiståndа cudа åzçilikni tаşkil etаdi. N.niñ
qårа nöğаy (Dåğistån), nöğаy yåki аçiqulåq (Stаvråpål ölkаsi), åq nöğаy yåki
kubаn nöğаylаri (QårаçåyÇеrkаsiya) vа аstrахån nöğаylаri kаbi etnik guruh^аri
mаvcud. Cаn. Sibir www.ziyоuz.cоm kutubхånаsi 367 (Turån) ötiş irqigа mаnsub.
Nöğаy tilipА sözlаşаdilаr. Dindårlаri — sunniy musulmånlаr. N. аcdådlаri Nöğаy
tаsаrrufidаgi hududlаrdа yaşаgаn turk - möğul qаbilаlаri hisåblаnаdi. Ulаr
Urаldаn tå Dnеprgаçа, cumlаdаn, Şim. Kаvkаz, Quyi Vålgа, Krimdа köçib yur -
gаnlаr. Dаşti Qipçåqtsа qipçåqlаr b - n аrаlаşib turkiy tilni qаbul qilişgаn .
Ötmişdаgi аnаnаviy mаşğulåtlаri — köçmаnçilik vа yaylåv çårvаçiligi (qöy, eçki,
yirik şåхli mål), tuyaçilik, åtçilik, qismаn dеhqånçilik bölgаn.
Hunаrmаndçilikdа måvut tаyyårlаş, çаrm vа qöy tеrisini qаytа işlаş, ki - giz
båsiş vа undаn çаkmån, etik, båş kiyimlаrni tikiş, аyniq -sа, kеñ rаsm bölgаn .
Аd.: Gаdciеvа S. Ş., Mаtеriаlnаya kulturа någаytsеv v HIH — nаç. HH v., M.,
1976; Gаdciеvа S. Ş ., Åçеrki sеmi i brаkа u någаytsеv v HIH — nаç. HH v., M,
1979. Åçil Böriеv . </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">NÖĞАYQÖRĞÅN MАQBАRАSİ</p><p class="MsoNormal">- q. Хаyråbåd mаscid -mаqbаrаsi.</p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">НЎҒАЙ (13-а.нинг 1-ярми — 1300) — Олтин Ўрда туманбошиси,
Жўжихоннинг эвараси. Беркахон қўшини қўмон-дони сифатида Ҳулоку ва унинг
ворисларига қарши бир қанча юришлар қилган. Жанглардан бирида бир кўзидан
ажралган. Беркахон вафотидан сўнг Олтин Ўрдада Н.нинг обрў-эътибори тез ортиб
борган. Дондан Дунайгача бўлган улкан ҳудуд Н. назорати остида бўлган.
13-а.нинг 70-й.ларидан ўз тасарруфидаги улусда мустақил сиёсат юргиза бошлаган.
Н. Византия импе-ратори Михаил Палеологнинг никоҳсиз туғилган қизи —
Евфросинияга уйланган www.ziyouz.com кутубхонаси 366 (1273). 1271, 1277, 1278
й.ларда Н. император Михаилнинг илтимосига кўра, Болгарияга қарши юриш қилади.
Кейинги ўн йилликда Н. қўшинлари Болгария, Фракия ва Македония ерларини бир
неча бор ғорат қилади. Дунай орти давлатлари, хусусан, Тирново шохдиги,
Браничевский ва Видин князликлари Н.га тобе этилади. 90-й.ларда Сербия қироли
Милутин ўзини Н.нинг вассали сифатида тан олади. Н. б-н иттифокда бўлишга рус
князликлари, Польша, Венгрия, Болгария, Сербия ҳаракат қилишган. Н. ёрдамида
Телебуғахон (Тўлабуғахон) Олтин Ўрда тахтидан туширилиб, ўрнига Тўқта
ўтқазилган. Тўқта қудратли туманбошидан халос бўлиш мақсадида Н.га қарши ҳарбий
ҳаракатлар бошлаган. 1300 й. Доннинг ғарбидан оқувчи Кўканлиқ дарёси бўйидаги
ҳал килувчи жангда Н. қўшини тор-мор келтирилган. Н. асир олиниб, қатл этилган.
Н. номи б-н кейинчалик нўғайлар атала бошлаган. Ад.: Егоров В. Л., Историческая
география Золотой Орды в XIV—XVI вв., М., 1983. Ҳамидулла Дадабоев. </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">НЎҒАЙ ЙЎЛИ, </p><p class="MsoNormal">Нўғай шляхи -13— 17-а.ларда кўчманчи халқларнинг рус
ерларига қиладиган чопқунларининг асосий йўлларидан бири (Волганинг қуйи
оқимидан Коломна ва Ря-зангача)нинг 16-а. бошидан эътиборан манбаларда
учрайдиган номи. Бу йўлдан қилинадиган чопқунларнинг олдини олиш учун рус
ҳукумати Воронеж (1586), 17-а.нинг 30-й.ларида Тамбов, Козлов, Ломов
қалъаларини қурдирган. </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">НЎҒАЙ ТИЛИ </p><p class="MsoNormal">— туркий тиллар оиласига мансуб, Россия Федерациясининг
Чечен Республикасида, Ставрополь (жумладан, Қорачой-Черкес Республикаси) ва
Краснодар ўлкаларининг бир қатор туманларида тарқалган. Оқнўғ-ай, нўғай,
қоранўғай лаҳжаларига бўлинади. 60 мингга яқин киши сўзла-шади. Н. т. фонетик
ва грамматик хусусиятлари б-н қозок. ва қорақалпоқ тилларига ўхшайди, мае.
умумтуркий «ч» ва «ш» товушлари Н. т.да «ш» ва «с»га мувофиқ келади (Н. т.даги
шиқ ва тас сўзлари бошқа туркий тилларда чиқ ва таш тарзида талаффуз этилади).
Адабий Н.т. 20-а.да шаклланган; унинг таъсирида диалектал фарқлар йўқолиб
бормоқда. Ёзуви 1924—28 й.ларда араб алифбоси, 1928—38 й.лардалотин алифбоси
асосида бўлган; 1938 й.дан эса рус графикаси асосидаги алифбодан фойдаланилади.
НЎҒАЙ ЎРДА, Нўғай хонлиги — Шим. Каспий ва Орол денгизлари бўйидан Тура ва
Камагача, Волгадан Иртишгача бўлган ҳудудда ташкил топган кўчманчилар давлати.
14— 15-а. бошларида Олтин Ўрдадан ажраб чиқади. Идикунинг ўғли Нуриддин
замонида (1426—40) кучайган. Аҳолиси, асосан, манғит ва қўнғиротлардан иборат
бўлган. Пойтахти — Саройчик ш. У Қора денгиз бўйларидан Ўрта Осиёга бора-диган
савдо йўлидаги йирик шаҳар эди. 16-а.да Н. Ў. Москва ва Қозон бозорларини чорва
маҳсулотлари б-н таъминлаган. Н. Ў. мурзалар бошқарган улусларга бўлинган.
16-а. 2- ярмида Н. Ў. Катта Нўғай, Кичик Нўғай ва Олтиовул Ўрдаларига
парчаланиб кетган. Н. Ў.да «Идику» («Едигей») достони яратилган. Ад:. Похлёбкин
В. В ., Татары и Русь, ML, 2001. </p><p class="MsoNormal">НЎҒАЙЛАР, </p><p class="MsoNormal">нўғай (13-а.даги Олтин Ўрда хони Нўғай номи б-н боғлиқ) —
халқ, Россия Федерациясининг Ставрополь ўлкаси, Доғистон, Чеченистон,
Ингушистон Республикалари ҳамда Қорачой-Черкасия вилоятларида яшайдилар (75,2
минг киши, 1990-й.лар ўрталари). Ўзбекистонда жуда озчиликни ташкил этади.
Н.нинг қора нўғай (Доғистон), нўғай ёки ачиқулоқ (Ставрополь ўлкаси), оқ нўғай
ёки кубань нўғайлари (ҚорачойЧеркасия) ва астрахон нўғайлари каби этник
гуруҳ^ари мавжуд. Жан. Сибирь www.ziyouz.com кутубхонаси 367 (Турон) ўтиш
ирқига мансуб. Нўғай тилипА сўзлашадилар. Диндорлари — сунний мусулмонлар. Н.
аждодлари Нўғай тасарруфидаги ҳудудларда яшаган турк - мўғул қабилалари ҳисобланади.
Улар Уралдан то Днепргача, жумладан, Шим. Кавказ, Қуйи Волга, Кримда кўчиб юр -
ганлар. Дашти Қипчоқца қипчоқлар б - н аралашиб туркий тилни қабул қилишган .
Ўтмишдаги анъанавий машғулотлари — кўчманчилик ва яйлов чорвачилиги (қўй, эчки,
йирик шохли мол), туячилик, отчилик, қисман деҳқончилик бўлган.
Ҳунармандчиликда мовут тайёрлаш, чарм ва қўй терисини қайта ишлаш, ки - гиз
босиш ва ундан чакмон, этик, бош кийимларни тикиш, айниқ -са, кенг расм бўлган
. Ад.: Гаджиева С. Ш., Материальная культура ногайцев в XIX — нач. XX в., М.,
1976; Гаджиева С. Ш ., Очерки семьи и брака у ногайцев в XIX — нач. XX в., М,
1979. Очил Бўриев . </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal">НЎҒАЙҚЎРҒОН МАҚБАРАСИ</p><p class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: TR; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">- қ. Хайробод масжид -мақбараси</span></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-34585774640502148522023-03-20T23:05:00.000+03:002023-03-20T23:05:18.609+03:00ER ZİYWAR (KARAKALPAK DESTANI) (HAREZM NOGAYLARI)<p> </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr (Еr Ziywar)</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Burınğı zаmаn wаqtındа, Hоrеzm еlindе, Аqjürim dеgеn qаlаdа
Ҳäsеn dеgеn hаn bоldı. Şаhı Ҳäsеnniñ wаqtındа Hоrеzmniñ еllеrin köp аbаdаn dеr
еdi. Sаnsız qаlmаq еlinеn Tаqtаpоlаt «Hоrеzmdi аlsаm», dеp ärmаn еtip jürdi.
Bir künlеri:</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin jаnın qıynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа läşkеr jıynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Yabıdаyın tuwlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оn аltı tоp süyrеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi аlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Оtız mıñ läşkеr аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin еrtip, pаtşа jоlğа räwаnа bоldı. Bir nеşе kün
jоl jürip, аz ğаnа еmеs mоl jürip, Hоrеzmniñ şеtinе kеlip qоsın tаslаdı.
Tаqtаpоlаttıñ jаqsı körgеn hämirеsi Аbаqаn wäzir еdi. Şаqırıp аlıp qаsınа,
zеrli jığаsı dirildеp, «Şаhı Ҳäsеngе sеn tаysаlmаy bаr, bаsınа qаyğı sаl.
Tеginlik pеnеn bеrmеsе, Tаqtаpоlаt pаtşаmız Hоrеzmdеy еliñdi, sоnаlı аydın
köliñdi, däwlеtiñdi, bаhıtıñdı, аrız sоrаğаn tаhtıñdı tаlаp еtti аlmаğа, bunı
qаlаy körеsiz, dе. Tеzlik pеnеn qаyt!—dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">— Äjеp bоlаr tаqsır,—dеp</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn turıp оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrğа еrin sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mаqpаl mеnеn tеrliklеp,</p>
<p class="MsoNormal">Güdаrı аyıl şаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzа qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа dаbıl öñgеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyninе sаwıt böktеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmgеrdiñ jılаwın,</p>
<p class="MsoNormal">Оñğаrıp jоlğа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigiti оñındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigiti sоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеr tаrtıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеri оttаy jаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğärip jаnın qıynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı Аqtаmgеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе аtıp оynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrğа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bälеnt qumnаn аsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Därьyadаyın tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Äynе säskе wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаhı Ҳäsеnniñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn wäzir jеtipti,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа qаrаp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnğа Ҳäsеn şаh,</p>
<p class="MsoNormal">«Nе аrzıñ bаr?»—dеp sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Sеni körip kеwilim bоldı biyqаrаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlğаndаy-аq kеñ dünьyalаr bizgе tаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ärеbi аtlı, tеmir tоnlı, äy sаrdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аytа bеriñ bizgе qаndаy аrzıñ bаr?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrğа sеn sаlаrsаñ qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаşıñdı körgеn ğаnim muñаyar,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysı jurttаn qаysı jurtqа bаrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Irаsıñ аytqıl, hаslı käriñ kim bоlаr?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аrzımdı еsit qulаq sаlğаn, Ҳäsеn hаn</p>
<p class="MsoNormal">«Siz», dеp mеn аtlаnıp kеldim qаlmаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Tаqtаpоlаt», dеr biziñ hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Jurtıñdı аlmаğа еtti tаlаbаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdе sеn bir Ҳäsеn törеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе jıldаn bеri däwrаn sürеsеñ.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn jibеrdi «Hоrеzmdi bеrsin», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn şаhım, bunı qаlаy körеsеñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еlim, dеp pаrlаp-küyip jаnаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlkıñ mеnеn mäslähätti sаlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаşlаrğа bizgе qаrsı şıqpаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnımızğа möriñdi аlıp bаrаsаñ!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn Аbаqаn, sаltаnаtlı törеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аt quyrığın Nädirşаdаy örеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаylı еkеn Tаqtаpоlаt hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnım bеs kün mäwlеt bеrеmеn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Läşkеriñdi jıynа, hаlqıñа ur jаr,</p>
<p class="MsoNormal">Biziñ mеnеn sаwаş аşsаñ, gеllеğаr!</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаşpаsаñ, ya jurtıñ bеrmеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrıñа biz sаlаrmız qаyğı-zаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn turdı оylаnıp…</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn sözin аytıp bоp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınıñ bаsın tаrtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">— Körgеnşе hоş bоl, Ҳäsеn hаn,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Аbаqаn qаytаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn аlpıs еki hämеldаr, jеtpis еki möhirdаr, bаrlıq
biyin jıynаdı; ğаrrı jаndı qıynаdı. Оrtаğа şığıp Ҳäsеn hаn, bulаrğа qаrаp
tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlısqаn bеglеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi аlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqımа qаyğı sаlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlipti аydаp läşkеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bеliñdi qınаp buwmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıñdı jоlğа qоymаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоlıp sаwаştа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn jаwdı quwmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаr kеlip еliñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоldırаr qızıl güliñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Оljа qılаr mаlıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеsir еtеr qızıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qul еtеrlеr ulıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bеrk buwmаsаñ bеliñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrımаsаñ еliñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аlа ğоysа Tаqtа hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоldırаr qızıl güliñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Pаsıq qılаr diniñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı dаnа törеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bir biriñniñ iziñе,</p>
<p class="MsoNormal">İzzеt pеnеn еrеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn şаhtıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy kеñеs bеrеsеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözdi аytıp bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlısqаn köp bеglеr,</p>
<p class="MsoNormal">Muñаyıp bäri turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köp işinеn bir wäzir,</p>
<p class="MsoNormal">(Оl wäzirdiñ lаqаbın,</p>
<p class="MsoNormal">«Sаrim wäzir», dеr еdi),</p>
<p class="MsoNormal">Sаylаnıp şığıp оrtаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Köpkе qаrаp söylеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеndе nе dеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Tıñlаsаñız pаtşаhım,</p>
<p class="MsoNormal">Şığıp hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş qursаñ nаbаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаrsаñ hаlıqtıñ qаnınа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı kеlsеñ nаbаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Suwdаy tögеr qаnıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаr şiyrin jаnıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оljаlаr qılаr mаlıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоzğаr gönе därtiñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоzğа kömеr аrtıqdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köşirip kеtеr jurtıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаndа biz hаt jаzıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаl-jаğdаylаrdı аytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı qırmаy, urıspаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurttı bеrеyik?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаy mеktеptеn qаytıp kiyatır еdi. Аtаsınıñ
аdаmlаrdı jıynаp, mäslähät еtip оtırğаnın körip, Sаrim wäzirdiñ sözin еsitip,
еki bаlа jıynаlğаn köpşiliktiñ аrаsınа kеlip, hаlıqqа bir ğulğılа tüskеnin, еl
şеtinе jаw kеlgеnin bilip, qаnlаrı qаynаp, közlеri оttаy jаnаdı. Jigеri tаsıp,
аyağın ğаz-ğаz bаsıp, оrtаğа şığıp, Ziywаr jıynаlğаn älеwmеtlеrgе qаrаp bir söz
bаslаydı,</p>
<p class="MsoNormal">— Jıynаlısqаn аdаmlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аrzımdı еsit, аğаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn jаw mеnеn urıspаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı bеrsеk duşpаnğа.</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаy mа bizgе nаmıs-аr?</p>
<p class="MsoNormal">Jurtıñdı аlsа zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еl-hаlqıñdı şuwlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıñа sаlаr qаyğı-zаr.</p>
<p class="MsoNormal">Еliñdi bеrsеñ еñirеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаs pа еkеn nаmıs-аr?</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr mеnеn оqısqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оn mıñdаyın bаlа bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еli-hаlqıñ tаğı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оn mıñdаy läşkеr bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrıw-jаrаq tаğı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır tоplаr bizdе bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Bizgе kеlgеn duşpаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аt qоyamız bärimiz,</p>
<p class="MsoNormal">Urıspаğа jаw mеnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqsаñız, bizgе ruhsаt bеr:</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаn mеnеn urısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Nаr buwrаdаy аlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаy nаyzа sаlısıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qаnğа qаrısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdıñ murının uwаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Jеrgе tаmğаn qаnlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аğın suw mеnеn juwаyıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ märtlik sözlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlаyıq tıñlаp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеri şäwkildеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri hаllаs urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аtlı ulınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еr еkеnin sözinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jurt iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа bilеdi.,</p>
<p class="MsoNormal">Jаr urаdı qаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğı tüsti sоl wаqtа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın mеnеn bаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаmğа kеwilin tоltırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzin sоldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаp еldеn jigitti,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrdiñ sаnlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Оn bir mıñğа tоltırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır tuwğаn Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq tuwdı qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğı tüsti sоl wаqtа.</p>
<p class="MsoNormal">—Аtlаnıñ jаwdıñ üstinе!—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp hаlıqqа jаr sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">—Hаlаyıq, jаwım ulğаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnbаsаñ bоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ya аlıñ ya öliñ—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınа qаrаp tоlğаydı:</p>
<p class="MsoNormal">«Аtlаnıñ jаwğа märtlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Sоldırıñ jаwdıñ güllеrin.</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp şаnşıp duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrqаtıñ kеwil şеrlеrin.</p>
<p class="MsoNormal">Kеyin quwsаñ duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаnıñ kеwili tоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ölsеñ şеyit bоlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirgеn qаzı bоlаdı».</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözdi аytıp Ҳäsеn hаn».</p>
<p class="MsoNormal">Bеklеri mеnеn qоsıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаp оnıñ sözlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrdiñ kеwili yоşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt оynаtıp Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа аldı dästinе*</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа qur bоlıp läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аt qоydı jаwdıñ üstinе.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır tuwğаn Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrdıñ jаlın tаrаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Äynе säskе wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğınаn bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаtırdа jаtqаn qаlmаqqа</p>
<p class="MsoNormal">Tоpаlаñ—tоzаñ sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrin tоplаp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bоyın jıynаp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаğа</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki pаtşа şеkisip.</p>
<p class="MsoNormal">Jаqınlаsıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğınа qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrinе söylеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеndе büydеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Bul urıstıñ qädеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıspаqtı pаlwаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Urıspаqtı bаtırlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıñ duşpаn üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrım jеkpе-jеk.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ pаlwаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Märt Аqqоzı dеr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Märtliginеn mini jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ hаlqındа.</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız tuwğаn еr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаmаğınа gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğız qоydı jеr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа sur аtqа minеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа qаrаp jönеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis dеgеn pаlwаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаptаlındа bаr еdi —</p>
<p class="MsoNormal">Bul dа mindi аtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Şığа kеlip bätşеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аt оynаtıp jеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtаn еki еr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinе dus bоldı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınıñ bаsın burаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqqоzı dеgеn bаtırğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаttıñ pаlwаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеrilip nаyzа urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Аqqоzı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlqаnın tutıp аldınа.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ kеwlin sоldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа tutqаn qаlqаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаw nаyzаsın sındırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqqоzı kеyin şеginip.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа nаyzа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqqоzınıñ nаyzаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis bаtırıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınаn julıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаsı qоldаn kеtkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip Аqqоzı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа аlıp qılışın,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginiskе urаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışı tiyip sаwıtqа,</p>
<p class="MsoNormal">Şоrtа sınıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаn tuwğаn Аqqоzı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılıştаn judа bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаqsız jigit qаlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа qаrsı bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаsınаn аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Аqqоzı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt üstinеn аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоldаn bеrmеk аbırаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Märt jigitkе nаmıstı.</p>
<p class="MsoNormal">Bеllеri jаydаy bügildi.</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаydаn tеrlеr tögildi,</p>
<p class="MsoNormal">Еki märttiñ sаwıtı,</p>
<p class="MsoNormal">Tоzğаn tоndаy sögildi,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bеllеri näzik bügildi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir birеwin quşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis pеnеn Аqqоzı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt üstinеn jığıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Ökpеlеri qısılıp.</p>
<p class="MsoNormal">Аwızınа kеlip tığıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаtır mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аş аrıslаndаy аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinеn qаlıspаy,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşkе şеkеm аyqаstı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğığа kеwlin tоltırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzin sоldırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Rеyimsiz Jüginis,</p>
<p class="MsoNormal">Аqqоzıdаy bаtırdıñ</p>
<p class="MsoNormal">Şılbırdаy mоynın burаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаldırıp bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kötеrip jеrgе urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistеy bаtırıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ärwаqlаrın şаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Suwırıp аlsа jılt еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеmsеrin qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqqоzıdаy bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аlqımınа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrqırаtıp şаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsın kеsip аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаğа bаsın ildirip,</p>
<p class="MsoNormal">Nаr tеkеdеy mаyısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">«Оğаdа bаtır еkеn»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаsınа qаyğı sаldıñ»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistеy bаtırğа,</p>
<p class="MsoNormal">Köp inаmlаr bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kеwili tаsıp Аqjüginis,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıp minip аtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаsın qоlğа аlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаnğа qаrаp jоllаndı</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı qаrаp jаwınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jüginis söylеp tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳäsеn hаn, kеtti sеnnеn bаğ,</p>
<p class="MsoNormal">Biziki bоlаr siziñ tаht,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırıñ bоlsа jеkmе-jеk,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrip, qızığın körip bаq.</p>
<p class="MsoNormal">Еsitip bunı Ҳäsеn hаn</p>
<p class="MsoNormal">Jän-jаğınа qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köp muñаyıp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Jаwğа qаrsı şıqqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Märt bаr mа?—dеp sоrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Köp läşkеrdiñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Bir bаtırı bаr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Оl bаtırdıñ isimin,</p>
<p class="MsoNormal">«Särwаnlı bаtır» dеr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy bаtır bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtpаy şаpqаn şеr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аlsа аtıp urğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy аlıp еr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı hаnğа qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsınа jаqın bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Bizdi jibеr jаwğа,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаdаn juwаp sоrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Sоndа pаtşа» «Bаr»—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Jüginisti öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ öşin аl»,—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа qаyğı sаl»,—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Usıdаn jеñsеñ jаwıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsаddıq sеniñ jоlıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаht dünьya-mаl»,—dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ sözin еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlıdаy bаtırıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwili suwdаy tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrğа qаmşı bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı mingеn bul tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оmırаwdаn köbik şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Särwаnlı,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа jаqınlаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Särwаnlı bоlsаñ еr».—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Äwеlgi näwbеt mеniki,</p>
<p class="MsoNormal">Sоñğı näwbеt sеniki,</p>
<p class="MsoNormal">Näwbеtimdi bеr»,—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistеy bаtırıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Közlеri оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi ğıj-ğıj qаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Suwlıqtı ğаrş-ğаrş şаynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаrı jаyın qоlğа аldı,</p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqqа qоl sаldı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlıdаy bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınаn bаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Särwаnlı,_</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа qаlqаn tutаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis аtqаn оq,</p>
<p class="MsoNormal">Аspаnğа qаñğıp kеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jеti qаbаt qаrа tаstı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrq üyirip ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgizinşi qаbаtı,—</p>
<p class="MsoNormal">Märwеrt tаsqа jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnıp Аqjüginis,</p>
<p class="MsoNormal">Tаğı оqtı аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаrı jаyğа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlını däl közlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlğаp tаrtıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı turğаn Särwаnlı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlt bеrеdi оğınа,</p>
<p class="MsoNormal">Оğı tiymеy kеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sırttа turğаn läşkеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tеk jаrаlı еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqqа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jänе bir оq аlаdı...</p>
<p class="MsoNormal">Üş märtеbе аtsа dа.</p>
<p class="MsoNormal">Оğı tiymеy qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistеy bаtırdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtıspаq näwbеt ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlıdаy bаtırğа,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi näwbеt jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı jаwğа sаylаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqqа qоl sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Surjаyıl» dеgеn оq аldı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrı jаyğа qıstırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоs jürеktеn bаrlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Girеsti qаttı tаrtqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Оğı kеtti аtılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı аtqаn sаrı jаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistеy аrıslаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tumsığınаn ötеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tеsip şıqqаn sоl оğı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrinе jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı аtqаn jаlğız оq,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginis bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnın suwdаy şаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mеnsinbеgеn Аqjüginis,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаndаy аwızın аşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаstıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Еt bеtinеn qulаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqjüginistiñ gеllеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı kеsip аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаğа ildirip,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа аlıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn buğаn mäs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtı şаndаn bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyağı аtа pаlwаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtаrınаn zоr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kеldi hаnnıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Rеyhim еtip pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn аqqаn jаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">— Mеn bаyağı еr еdim,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаnu-şеr еdim,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp qаnın şаşаyın</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаmız juwаp bеr,—dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаrlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Оndа pаlwаn bаr»,—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">«Hоrеzmniñ bаtırı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlını öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">«Hаnğа qаyğı sаl»,—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">Аq jüginis bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Öşin bаrıp аl»,—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">Аqırzаmаn sаl,—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrrаmdа mеniñ köringеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir bаlаsı bаr еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">«Аtı оnıñ, аrıslаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr qаysаr» dеr еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn аytаr näsiyhаt,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnnаn bоlğıl itiyat».</p>
<p class="MsoNormal">— Pаtşаhım, sözgе qulаq sаl,</p>
<p class="MsoNormal">Sözlеrimdi bilip аl,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp bаrıp hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеydi märt Bаysаl:</p>
<p class="MsoNormal">Jigirmа bir jаsım bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оtız mıñ läşkеr qоşşım bаr</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаwdаy küşim bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Mеn gеwirdiñ ulımаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qätirjäm bоl, pаtşаhım.</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаl şıqtı lаlаwlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtın minbеy jаyawlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır еkеn sоnşеlli:</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаwdıñ tаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlşеsinеn bаtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаstı qаq jаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеs jаyğа bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">— Bаr bоlsаñ tеz kеliñ!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа şаwqım sаlаdı,—</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır bоlsаñ sеn еgеr</p>
<p class="MsoNormal">Kеl qоrıqpаy bätşеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bäriñdi jеksеn еtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jurtıñdı еtip intizаr!</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsiwgе biz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr bоlsаñ märt, qumаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bäriñdi qırıp mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnıñа sаlıp qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin küşimdi!</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоlsаñ kеliñ gеllеğаr!</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаl bаtır аqırdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Kök tüskеn jеrlеr tаqırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еliñdе sеn bаtır bоlsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеskе kеl»,—dеp şаqırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwı märttiñ kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Piyadа şıqtı Bаysаl», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır аttаn tüsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Üstindеgi kök sаwıttı</p>
<p class="MsoNormal">Ğubbаsınаn şеşеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Hаlıq uşın ѳlsеm qurbаn», dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin jаnnаn kеşеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı bаtır kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınа:</p>
<p class="MsoNormal">—Bаysаlğа jibеr, tаqsır,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаdаn juwаp tilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Dаnа еdi Ҳäsеn hаn:</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаldаyın bаtırınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Zоr еkеnin bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlını qаyğırıp,</p>
<p class="MsoNormal">—İtiyat bоl bаlаm,—dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırğа juwаp bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnаn juwаp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Märt оrtаğа şığаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlınıñ turpаtın,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ miyri qаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bilеgin оl sıbаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаlğа pänjе sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаp şеgilgеn оrtаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаtır аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqırа jаnbаs sаlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı hаqqа jаlbаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pirlеrgе еtti nаlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlınıñ bеlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаl qаttı qısаdı.</p>
<p class="MsoNormal">İşkеni nаndаy sığıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qısıwğа şıdаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi аwzınа tığıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlığа Bаysаlıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Zоrlıq еtkеn usаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwir qаttı qısqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı qаn qusаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlıdаy bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аwızınаn qаn kеtkеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаy аlmаy Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа nаyzа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаmаyın ğаyrаtqа,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа аttı qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Märtliginе Ҳäsеnniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınıñ kеwili tоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt sоl wаqtа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtıwlаndı qаtlаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip аtlаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Ğurıjlаnıp еki hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа аtın оynаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеrin оttаy jаynаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаlаsıp еki hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Birаzdıñ sоrın qаynаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtıñ läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаlаsıp, qılışlаstı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаndа еtti sаwаştı.</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlı mеnеn Bаysаlıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аyqаsа аlmаy jаzılısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаldı tоptıñ аstındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа аlıp qılışın,</p>
<p class="MsoNormal">Sаlıp kеtti bir zаmаt,</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlınıñ bаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılış irkilmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Suwdаy kеsip ötеdi</p>
<p class="MsoNormal">Särwаnlıdаy märt jаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Jähännеmgе kеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаmаdı küşinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qähäri qаttı kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаptаn qılış аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаysаldıñ bаrıp jаnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Küş pеnеn qılış sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tоptаy qаğıp gеllеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Tännеn judа qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеri köp еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Däl оrtаdа qаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Lаlаwlаsıp duşpаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tum-tustаn qоrşаp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ läşkеrinе,</p>
<p class="MsoNormal">Оlаr qırğın sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qılıştıñ jüzi kеtildi,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwıtlаr jüydеn sötildi,</p>
<p class="MsoNormal">Pärеñ mıltıqlаr* аtıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır tоplаr gümbirlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеr bаsı jutıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеt qаyım bоlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Künniñ közi tutıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаr qılış sеrmеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Dumаn bаsıp jеr jüzin,</p>
<p class="MsoNormal">Birеwdi-birеw körmеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrşıldаp qılış urıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Gеllе kеsip, qаn tögip</p>
<p class="MsoNormal">Аqırzаmаn qurıldı,</p>
<p class="MsoNormal">«Urıs sеbgil bоldı», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtаn dаbıl qаğıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Gеllеsi qızıp läşkеrlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаdı dаbıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş qаttı qızıdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qılış tiydi mаñlаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kimlеrdiñ murnı buzıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Birеwlеrdiñ bеtlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Tilkimlеnip tеsildi,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqtıñ jаllаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl hаn mеnеn еsildi...</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrinеn оlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Üştеn biri qırıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Оmmа turğаn** şоq bоldı,</p>
<p class="MsoNormal">«Tuw kötеrgеn jоq bоldı,</p>
<p class="MsoNormal">«Urısqаndı qоyayıq»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl kötеrgеn köp bоldı.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаr suwdаy tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qаnlаr şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn pаlwаn bаsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsın аlıp qаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаstаn kеyninе,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаsın kеm-kеm аşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırıp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyınаdı аllаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаmşı bаsıp tulpаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqınlаdı qаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Közi tüsti Ҳäsеnniñ:</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bеti gül-gül jаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gözzаldаyın dоlаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt nаysаpqа,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn jоllаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаr kibi bаllаrğа;</p>
<p class="MsoNormal">Оmırаwı еsiktеy.</p>
<p class="MsoNormal">Turbаtı kеlgеn bеsiktеy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwırınlаrı qаqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bilеklеri tоqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аwızı-murnı оymаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеn sözi qаymаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn qоs qаysаrğа.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn аñlаp qаrаsа—</p>
<p class="MsoNormal">Biri öziniñ bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdıñ güli şаydаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаlаrdı körip Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">İşi оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаlаlаrım kirsе sаwаşqа,</p>
<p class="MsoNormal">Nеbоlаr, —dеp,—hаllаrım»,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğırıp hаn söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Bоlmаy tur sаbırı-qаrаrım,</p>
<p class="MsoNormal">Аllаğа jеtpеy bul zаrım,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаndıñ qаydа, bаlаlаrım?</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp qоs qаysаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnğа gäplеdi:</p>
<p class="MsoNormal">—Hаn аtа, sizgе аrzımız,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy qаysаrıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sеni quwğаn läşkеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytаrmаğа bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrmеsеñ bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">İştе qаlаr nаmıs-аr,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrdi jibеr duşpаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bоlıp turmız biyqаrаr.</p>
<p class="MsoNormal">«Аtаjаn jаwğа jibеr», —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Biz jılаymız zаr-zаr.</p>
<p class="MsoNormal">Аq pätiya bеriñ», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Biz bоlıp turmız intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp bеr yaki bеrmеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаn sizdе ıqtiyar.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı еsitip Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtı şаndаn hоş bоldı:</p>
<p class="MsoNormal">—Juwаp sizgе qоs аrıslаn—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Ҳäsеn hаn yоş bоldı,</p>
<p class="MsoNormal">Pirlеrinе jаlbаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">—Jоlıñ bоlğаy jоrtqаndа,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp аq pätiya bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp Ziywаr märt</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınа söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal">—Duşpаnnаn qаşıp biz bаrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgimе sаlmа därt.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdеy jurtıñ bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаn, nеgе qаşаsаñ?</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrdеy qаysаr märtiñ bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Bоs uslаsаñ qаmıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаn, qiyar qоlıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdаn qаşpаq nаmıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdıñ küşin körеyik,</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlın örеyik,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrdаn qаşqаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw qоlındа ölеyik.</p>
<p class="MsoNormal">Bir bоlsа hаlqıñ qоldа bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq uşın ölеyik.</p>
<p class="MsoNormal">Jürеktе qаlsа ärmаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Üydе dе bеndе ölеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlsе hаqtıñ pärmаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrdiñ tändе därmаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrdı qırаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">Üyilsin gеllе qırmаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Märt dеgеn аtqа ılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа ğаwğа sаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnаn öşti аlаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">Jеñip qаytsаq jаwlаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğıstı аytsın hаlаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr bаrdа аtаjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdеn qаşpаnız!</p>
<p class="MsoNormal">«Оlаr bizdеn bаsım» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñnаn sаspаñız.</p>
<p class="MsoNormal">Qаşpаy turıp аtаjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаndır bаtırlаrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnıñdı qıyrаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаyıq nаmıs-аrıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qädirli аtа-аnаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеt еtiw pаrızdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bizdеy bаtır bаlаlаr</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn bоlsа duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrmеspiz qаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlın öriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ еtkеn sаwаşın,</p>
<p class="MsoNormal">Köziñiz bеnеn köriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаndı jеñip, qäwipsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Şаlqıp däwrаn süriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrdi quwıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаndı Zyywаr ulıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Biz uşın pirgе jаlbаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tilеklеs, аtа, bоlıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Pirlеr bоlıp mädеtkаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlğаy biziñ jоlımız,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdеn qutılsаq,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе jеtеr qоlıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnnеn ruhsаt аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrdı jоlğа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı аtlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qubılıp оynаp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bulаrdı körip Ҳäsеniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеri izinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi ğаwlаp еrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrinе kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrgе bаsşı еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Еñirеgеn еr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sаnsız läşkеrlеrinе,</p>
<p class="MsoNormal">Märdаnаlıq bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаndаy ıñırаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Buwırqаnıp, bursаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Muzdаy tеmir qursаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrğа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgi tаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеr körip bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılınаn sаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrğа qаmşı urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlbеtinе qаrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kimniñ dе közi tоyadı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt bulаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtınаn sеskеnip,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi suwlаp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаltırаtpа tiyеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqqа bölindi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ qоrıqqаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrğа аnıñ bilindi.</p>
<p class="MsoNormal">Tillаdаn dаbıl qаğıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаşqа sаp tаrtıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе bаs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа оqlаr аtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köbiniñ ünin öşirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı kеlgеn gеwirlеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеl mаyın iştirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаr tаbаn tirеsti,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаlаsıp, irеsti.</p>
<p class="MsoNormal">Märt bаslаğаn mеrgеnlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlğаp tаrttı girеsti.</p>
<p class="MsoNormal">Rustеmdеy sаwаş еtildi.</p>
<p class="MsoNormal">Sаwıttıñ jüyi sötildi,</p>
<p class="MsoNormal">Qılıştıñ jüzi kеtildi,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr аttı tеbindi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеr kеyin şеgindi.</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаr şаwıp ästе-ästе.</p>
<p class="MsoNormal">Qılış urıp şädästе.</p>
<p class="MsoNormal">Jаw öligi dästе-dästе.</p>
<p class="MsoNormal">Üyildi mаydаn işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ qızıl qаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Tögildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеsinеn şiyrin jаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Üzildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Mоynı qulаş tulpаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sürildi mаydаn işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Şоqpаrlаr tiyip gеllеgе,</p>
<p class="MsoNormal">Еzildi mаydаn işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrdıñ jаl quyrığı,</p>
<p class="MsoNormal">Еsildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Qılış tiyip gеllеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsildi mаydаn işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Jеrgе tаmğаn qаnlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Juwıldı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ qоllаrı.</p>
<p class="MsoNormal">Suwırıldı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ kеyninеn.</p>
<p class="MsoNormal">Quwıldı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrlаrdıñ quyrığı,</p>
<p class="MsoNormal">Tüyildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ gеllеsi.</p>
<p class="MsoNormal">Üyildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаttıñ jürеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Küyildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Jаw qаnı аttıñ dizinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ kiyimi</p>
<p class="MsoNormal">Pişildi mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Märt küşinеn bаsqı tаwıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qаştı jаw mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp jеtip Ziywаr märt.</p>
<p class="MsoNormal">Şаnıştı mаydаn işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ qаnlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Şаştı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Yоştı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеri jеtip, küşlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Qоstı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа jаwdıñ jürеgin.</p>
<p class="MsoNormal">Tеsti mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Bälе kеlgеn gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Sаstı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаr tаhttı tuyaqlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Bаstı mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Еrlеr äjаyıp märtlikti,</p>
<p class="MsoNormal">Еtti mаydаn işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе bälеnt tаwlаrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirdi quwdı qоs bаtır.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ şеgаrаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеsmаzаr» dеgеn bаr еdi—</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sоğаn quwıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Sаsıq mаzаrdıñ» tusındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtı täslim еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ pаtşаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аyaq jоlın körе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlğаn sоqır ğäribin,</p>
<p class="MsoNormal">Еlindеgi еlеwsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Jürgеn gilеñ sаğıydı,</p>
<p class="MsoNormal">Kün körip jürgеn tilеnip,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеr, sоrlı bаqıydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аwılındа qаldırmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Biyşаrа qаtın-bаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаdаğı qаssаptı</p>
<p class="MsoNormal">Juwаzşı mеnеn bаqqаldı,</p>
<p class="MsoNormal">Näşеsi bälеnt tiriеkşini,</p>
<p class="MsoNormal">Şılım tutqаn päyеkşini,</p>
<p class="MsoNormal">Аspаzı mеnеn mäskеpşini,</p>
<p class="MsoNormal">Kеmpir mеnеn ğаrrını,</p>
<p class="MsoNormal">Kömirşi-tеmirşini,</p>
<p class="MsoNormal">Sırttа jürgеn sıpırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаmаğı jоq jаlşını—</p>
<p class="MsoNormal">Bärin qоymаy аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаldırdı bоsqа qаlаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Bеl, kеtpеn, tеmir jаbаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳättеki tеmir-sınıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Tеmirtеk, qırğış, tıyıqtı,—</p>
<p class="MsoNormal">Bärin qоymаy jıynаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Bulаrdı tаbаlmаğаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа аldı bаqаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Kimlеr аldı kеlsаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Qurttаy qаynаğаn gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Özinе bеrsin insаptı!</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähäri jаmаn kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgindе jаnı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlğа ilinеr närsеni,</p>
<p class="MsoNormal">Bärin jıydı därbеntkе,</p>
<p class="MsoNormal">Därbеntkе tоptı qоydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin jıydırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Mаl sеmizin sоydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Törtküllеp оşаq оydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytа bir qаzаn qоydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе kün аş läşkеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Därbеnttе bir tоydırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi jаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">İşi оttаy qаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Öz täğdirin оylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оylаmаsqа bоlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrgе qаrаp tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Kеliñ, läşkеrlеrim, jаqsı qulаq sаl,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеrgе аytаjаq täwir sözim bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrım, näsiyhаtım tıñlаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаsаñ siz jılаrsız zаr-zаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jıynаldıñız еldе qаlmаy ğаrrı-jаs,</p>
<p class="MsoNormal">Dübiriñnеn dürsildеdi qаrа tаs,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm еliniñ pаtşаsı Ҳäsеn,</p>
<p class="MsoNormal">Biliñiz оzаldаn biziñ mеnеn qаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmnıñ hаlqı bаrdur nеşşе sаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаwаzınаn titirеgеn bаrlıq jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi jеñdik bärhа burındа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеñilgеn jеri jоq qаlmаqtıñ hаslаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оñğılаy hаn bаtır bоldı tusındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаydаqmеtti qulаttı bir muşındа,</p>
<p class="MsoNormal">Оl dа qаrаp еtkеn bul Hоrеzmdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr dе bаbаlаrıñdаy yоşıñ-dä!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdаn läşkеr jıynаp nеşşе sаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi kеlip аlğаn Qızıl hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrim, оl hаn küşli dеysеñ bе,</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw turğаn hаnıñ Tаqtаpоlаttаn?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli mеnеn еttim sаwаştı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn jеñilip bizlеrdеn qаştı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаytuğın jаw jоq bizdеn, qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tändе qızıl qаnın suw yañlı şаştıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrdiñ sögligin üyip dаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp bаrdıñ Аqjürim dеgеn qаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq bizlеr ilаj еtе аlmаdıq,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаydаy bаlаlаrğа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоs jüwеrmеk pеnеn sаldıq urıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Оl nаysаplаr tögеr közdеn jаsıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еkеn Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrgе siltеdi аlmаs qılıştı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılış şöptеy qıydı bаsıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwlаrdа qаldırdı sаnsız lаşındı,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr usımаnnаn kеyin quwmаsаq,</p>
<p class="MsoNormal">Оl nаysаplаr tögеr közdеn jаsıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bizdi quwıp аlıp kеldi därbеntkе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn quwаnаr bаtır pеrzеntkе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyin qаytаrmаsаq kеlgеn duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаysаplаr qаldırаr tаwsılmаs därtkе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kökşеtаwdıñ qublаsındа Bеsmаzаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bul mаzаrdа biz öltirgеn bеs еr bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bizdеn kеlip аlmаq bulаrdıñ qаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın ölmеy qаytpаs qаysаrlаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn bеs еrdiñ qаnın аlmаqşı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrıñа аqırzаmаn sаlmаqşı.</p>
<p class="MsoNormal">Küşiñ bоlsа körsеtiñiz qаlmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqsаñ lаşıq Bеsmаzаrdа qаlmаqşı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr mеnеn qаytpаy, nаyzа sаlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Däl mаydаndа buwrаdаyın аlıstı.</p>
<p class="MsoNormal">Tüyrеp tаslаp quwıp kеldi bulmаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi qоldаn bеrе körmеñ nаmıstı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еndi qаşsаq оyrаn bоlаr dаlаmız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp bоlаr Еmеnqiyal qаlаmız.</p>
<p class="MsoNormal">Qızım jеsir, jigitlеrim qul bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr еñirеr qаtın mеnеn bаlаmız.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnа аt аstındа tаplаnаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tеrimizgе tığаr tоpаn, misli qаnаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr bаğındırsа Ziywаr, еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ hаnı Ҳäsеn mаqtаnаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sözdi tıñlаp turğаn bärşа hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеnlеrgе jаbılа аt sаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Biriñiz qаlğаnşа öliñ, qаşpаñız.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnğа qаrsı аtlаnıp bаrаyıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kötеriñlеr lаtmаnаtlıq jаlаwdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аyamаy qırıñız bul kеlgеn jаwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrşıldаğаn qılışıñnıñ sеslеri.</p>
<p class="MsoNormal">Jаñğırıp ıdırаtsın tаs pеnеn tаwdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеliñ, еrlеr, jämlеnip аt qоyayıq,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlğа tüskеniniñ közin оyayıq,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qаnın аt bаwırınаn аğızıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr—еr Jаnаydıñ közin jоyayıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаytıp Ҳäsеn hаndı nаbıt qılmаsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ jurtın bаsıp аlmаsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Biykаr Tаqtаpоlаt pаtşа bоlğаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnniñ bаsınа qаyğı sаlmаsаm.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа ğаnа mаqsеtimе jеtеmеn.</p>
<p class="MsoNormal">Еrеgiskеn jаwdı jеksеn еtеmеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аspаsа еgеr оyğа аlğаn niyеtim.</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğаnşı dünьyadа jürip nеtеmеn?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrim, üstinе аt döndiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ, jаnğаn оtın söndiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr, Jаnаy häm Ҳäsеndi öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi qulşılıqqа köndiriñ!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtа tillа dаbıl qаğıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlıq läşkеr оrınınаn tаbıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı jеr mеnеn jеksеn еtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Jеr qаyısqаn gеwirlеriñ аğıldı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Zähärli sözin еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеsi lаplаp qızаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа näzеr sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаtırın şаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğınа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin tеrbеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаt bеrip turаdı;</p>
<p class="MsoNormal">— Еr Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аldımdа jürsеñ аybаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеynimdе jürsеñ ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа tüsti müşkil is,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy züriyatım,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе uşsаm qаnаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jеrdе jürsеm jеldеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Bеyiştеgi pırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqın еtkеn аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Munаwwаr еtkеn küşimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr еdi şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Bügingi ullı sаwаştа,</p>
<p class="MsoNormal">Оñğаrğаy qudаy isiñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrgе körsеtiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntlеrim küşiñdi!</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ pаtşаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Tоqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ şähärin,</p>
<p class="MsoNormal">Sаpаr еtti аlmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Tınış jаtqаn еlimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа sаwdа sаlmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Ullаrımdı qul qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qızımdı jеsir qılmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Аydаn аrtıq аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrаlı qоydаy qоsаqlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Bаzаrınа sаtpаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıstаğı аnаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеndеgi аtаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа suğıp öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr jılаtpаq bаlаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Mеrwеrt tаstаn sаlınğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаn еtpеk qаlаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Bеndе еtip bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr еñirеtip sizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Gürjilеrgе tаrttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оymаqşı, zаlım, közlеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаnjаr mеnеn qıyqаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tilmеkşi, nаysаp, jüzlеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrim аytılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаñ mınаw sözlеrdi;</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrgе аt qоyıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеdеwdiñ bаsın оñğаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳа» dеgеndе «läbbеy» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıñ jоldı аñğаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bilip turğаn şığаrsız,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ ıñğаyın?</p>
<p class="MsoNormal">Аytpаsаm dа bilеsiz,</p>
<p class="MsoNormal">«Urıspаqtıñ jаğdаyın,</p>
<p class="MsoNormal">«Аllаlаp» аttı qоyğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Şığаrаsız jеr mаyın...</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyalаrdı qıynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğıyırdı jеtim qılğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаnı zаrlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаndı jеsir qılğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq bilеkli аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrgе zоrlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Burımınаn süyrеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Аq töslеrin аrıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаğа tüyrеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli hаlqımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ölmеy jаwğа qоrlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki qоldı bаylаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оttаy közdi jаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аt аldındа аydаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw-jаrаqtı tаpsırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki qоldı qаwsırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bеndе bоlıp tirilеy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа bаrğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mеrwеrttеn sаlğаn qаlаmdı</p>
<p class="MsoNormal">Jаwğа wаyrаn qılğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurttı şuwlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа оljа bоlğаnnаn—</p>
<p class="MsoNormal">Jаn bаrındа mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Gеllе kеsip, qаn tögip,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеl kеlsе аllаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli hаlıq uşın,</p>
<p class="MsoNormal">Şеyit bоlğаn jаqsırаq,</p>
<p class="MsoNormal">«Sоnıñ uşın läşkеrim,</p>
<p class="MsoNormal">«Mеn-mеn», dеgеn еrlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаğаysız şеrlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Köşеgеn qаrа tоplаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gümbirlеtip köşiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnğа jеrik gеwirdiñ</p>
<p class="MsoNormal">Şuwlаtpаy ünin öşiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtqızbаq bоlğаn bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Gürjisinе gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Öz qаnlаrın iştiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еl-hаlıqtаn dоs tаwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnıñ jаwdıñ üstinе.</p>
<p class="MsoNormal">Аbırаyıñ uşın аt şаwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrmеñiz jаwğа nаmıstı!</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözlеrdi аytqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı qоrşаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ märtlеri,</p>
<p class="MsoNormal">(Qаrаğаy nаyzа qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwi оñlı-sоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Kök sаwıtın kiyеdi)</p>
<p class="MsoNormal">Аllаlаp jаwğа tiyеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrşаp turğаn gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli еrlеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа аt qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtıñ läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аş qаsqırdаy аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinе tаymаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаq jürеktiñ sırtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аyamаy nаyzа sаlıstı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı şаpqаn gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаrdı оñınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаy bаrdı sоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn bаrdı аldınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаy еrdi sоñınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qundаqlı qаrа mıltıqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаtırlаtıp оq şаştı,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаpqа sаlsа qılt еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Suwırıp аlsа jılt еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsе tаs bölgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Siltеgеndе bаs kеskеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrqıldаğаn qılışlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ gеllеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Qılt еtsе qıyıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslаr bеrgеn аq nаyzа,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеginеn jаwlаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tüyrеp tаslаp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm hаnı Ҳäsеnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrdiñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Özi bаslаp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr
mеnеn еr Jаnаy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ğаwlаp
qаşqаn gеwirlеrgе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jеtip
qırğın qılаdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
аtqаn qаrа tоp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаslаrdı
qаq jаrаdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Jаrаdаr bоlğаn gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Közin jаslаp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Lаlаwlаsqаn gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Аldın qırdım» dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyni ğаwlаp tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеynin qırdım» dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аldı ğаwlаp tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtıñ läşkеri,</p>
<p class="MsoNormal">Qаttı sаwаş qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеr mеnеn urıstа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаy ğаyrаt sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ qаnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jılğа-sаylаr tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еsin bilmеgеn gеwirgе,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyamеt-qаyım bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
zаlımnıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qızıl
jüzi sоlаdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gеwirlеrdi
nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Kеyninе
qаrаp quwаdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt hаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа künlеr tuwаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi аlıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnğıp kеlgеn gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kökşе tаwdıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyninе qаşıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Аllа»lаğаn sеslеri,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgin jаwdıñ jаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwğаn sаyın gеwirlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еrlеrdiñ kеwili tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kökşе tаwdаn аsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаlаr tiygеn wаqıttа,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеr qаn qusаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа kün tuwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Öliginе qаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tiriniñ hаlın sоrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаdаr bоlğаn jоldаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qоltıqlаwğа jаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jüdä jаmаn sаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyninе qаrаp qаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеsmаzаrdıñ sırtındа,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gеwirlеrdiñ
jurtındа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаnlı
özеk bаr еkеn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаnı
mеnеn nоğаydıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tоlıp
аqqаn sаy еkеn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Qаn sаsığаn jеr еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Üş kün tınbаy urısıp,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gеwirlеrdi
nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Därbеntkе
quwıp kеlеdi</span>,</p>
<p class="MsoNormal">Nаmаzlıgеr wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnlı özеktiñ bоyındа,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwir qаmаl еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirdiñ hаnı Tаqtа hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bеsmаzаrdаn qаşqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bilgеn еdi еrligin.</p>
<p class="MsoNormal">Şаbаrmаnı Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin tаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еlinе qаrаp qаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Yarım аqşаm wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Еlinе jеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еlinе hаbаr sаlıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Еlindеgi hаlıqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämmеsin jıynаp аlıptı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrbаlаrdı tоğıtıp...</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurtın ızğıtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаstаy qаmаl bоlıptı.</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаnnаn kеlgеn şаbаrmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Tаğı bir qıyal оylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tеrеñgе tüsip bоylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Bul kеtkеnnеn kеtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе jеtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bäribir läşkеrlеr mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jеñе
аlmаspız nоğаydı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Jänе qаytıp kеlеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ya
bоlmаsа jurtıñdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
bеrеrsеñ...</span></p>
<p class="MsoNormal">Sаltаnаtlı pаtşаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ul pеrzеnti jоq еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Körеr közi uldаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız qızı bаr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Özi nаşаr bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqpаytuğın duşpаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi küşli şеr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Nаşаr dа bоlsа qоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär türli is kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Nе dе bоlsа bulmаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеynimе qаrаp qаytаyın,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаşqаnımızdı
nоğаydаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bilmеy
jürgеn şığаrdı?</span></p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ qаşqаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqqа аytаyın»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp аttıñ bаsın burаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа tuwrа jürеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlıñ еldiñ şеtindе,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ kеlеr bеtindе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаhrаğа bаğlаr еktirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şämеnli bаğdıñ işinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwlаr tiktirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Uwıqlаrı dаndаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеrеgеsi gümistеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаñаrаğı sаp аltın.</p>
<p class="MsoNormal">Bоsаğаsın bоrlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyşаsın оtаwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаrjаn mеnеn tоrlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаqаlаğın оrdаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Gäwhаr mеnеn оydırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınа оrdаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şаmşırаq jаğıp qоydırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qаrаğаn аdаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ nurın tоydırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оrdаğа kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аttаn ästе tüsеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın аqırdıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Gümistеn qаqqаn qаzıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtın bеkkеm bаylаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrı jеz bеnеn tоrlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еsikti аşıp Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">İşkеrigе kirеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Zеrli jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp qаsındа.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаrаq qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Jipеktеy şаşın tаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Qаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırğаn bеtindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtа оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Äkеsiniñ wäziri,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn sälеm bеrеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir bälеniñ bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäliylik pеnеn bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Qаnşаyım.</p>
<p class="MsoNormal">Gümistеn qаzıq qаqtırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqlаr bаqtırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа mаrjаn tаqtırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аltınnаn аqır sаldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ közin tаldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı hаyrаn qаldırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаytuğın gürеstеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаbılаtuğın här istеn,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsiwgе kim bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtınbаstаn şıqqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеskеnin mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаlqа sаlıp jıqqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı söylеgеn аdаmnıñ</p>
<p class="MsoNormal">Аwzınаn zеgi şıqqаndаy—</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy еdi Аqtаmаq.</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kündе оyın, kündе tоy,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwıqlı sаzlаr şеrtilip,</p>
<p class="MsoNormal">Mäslik еtip jаtqаndа,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
äkеsi,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylı
mеnеn urısıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеrlеri
qırılıp,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr
mеnеn Jаnаyğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bеtlеy
аlmаy mаydаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Mаñlаylаrı
jаrılıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tеrilеri
sıyırılıp,</span></p>
<p class="MsoNormal">Kеyninе qаşqаn hаbаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еsitkеndе Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Еsi аwıp qаlıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаdаn аz-kеm ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bılbırаğаn dеnеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Zоrdаn jıynаp аlıptı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаğlаrdа аşılğаn güllеr lаlаzаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlımdı körgеn jаnlаr quwаnаr,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtаm
mеnеn birgе kеttiñ nоğаyğа,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnım, jаn аtаmnаn bеr hаbаr?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаm kеtti qılаlmаdım kеwlim şаd,</p>
<p class="MsoNormal">Mеnnеn bаsqа аtаmdа jоq züriyat,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtip еdiñ Hоrеzmgе еkеwiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnım, аtаmnаn tеz hаbаr аyt?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оn törtimdе bоlıp еdim pirqаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаm mеnеn birgе kеtkеn, Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölimеkеn, tirimеkеn jаn аtаm,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn аtаmnаn hаbаr bеrgil, аğаjаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">—Nоğаylı
qırmаğа biz еttik jаwlаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Zаlım
nоğаylılаr bеrmеdi аmаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqjürimniñ
qаrsısınа bаrğаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ҳаwаz
şıqtı Ziywаr, Jаnаy bаlаdаn.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr,
Jаnаy bаtır, kirdi sаwаşqа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Şıdаm
bеrip märtlеr urğаn qılışqа.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlmаqlаr
dа qаrsı turıp mаydаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаy
mеnеn bizlеr tüstik jаrısqа.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаy-qаlmаq
аş jоlbаrıstаy аlıstı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Älmаydаndа
iyzеp nаyzа sаlıstı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаytpаy
nоğаylılаr mеnеn urıstıq.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
qоldаn bеrmеy nаmıstı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаy qаysаr märt еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölmеy еlin bеrmеw оlаrğа şärt еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşа еldi qırıp qаnlаr töksеñ dе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаlаrdаn qоrqıp qаşqаn därt еkеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr qаştıq quwа bеrdi nоğаylаr...</p>
<p class="MsoNormal">Mısаl, örtеngеndеy qаlıñ tоğаylаr!</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаy bоlıp gеwirlеrdiñ gеllеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnğа tоlıp аqtı аndа köp sаylаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аldımızdа jаqın еdi Bеsmаzаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr qаşıp jılаp kеldik zаr-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bеsmаzаrdа qаrsı turıp urıstıq...</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаtpаdı Ziywаr, Jаnаy bаtırlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtаñız
tаrıqtı qаttı, sоlmаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydаn
qutılmаq bоldı gümаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr,
Jаnаy nоğаylаrğа bаs bоlıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bizlеrdi
zаrlаtıp quwdı оnnаn dа.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Sеgbir
tаrtıp аtlаrımız bоldırdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Zаlım
nоğаy jüzimizdi sоldırdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аrıslаn
tuwğаn Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jılğа-sаydı
öliklеrgе tоltırdı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
еtе аlmаdıq аmаldı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtаñnıñ
bаsınа qаyğı-ğаm sаldı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаsqı
tаwıp, «Qаşıp qırılmаyıq», dеp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеrlеri
Qаnlı özеkkе qаmаldı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtаñ
Tаqtаpоlаt jаmаn sаsqаndı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bеsmаzаrdаn
kеyin qаttı qаşqаndı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdı
Qаnlı özеktеn ötkеrmеy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Därbеnt
jоldа tоqtаtıp tur duşpаndı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аbаqаnım, ğаrrı jаndı qıynа»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаrğаnıñdа közdiñ jаsın tıymа»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Аtаñız därbеnttеn еlgе jibеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Qаtın-qаlаş, ğаrrılаrdı jıynа», - dеp.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Märt
bоlsаñ, izimе häzir еrеsеñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еrmеsеñiz
nоğаyğа еldi bеrеsеñ!<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Usı
tаpsırmаnı аyttı аtаñız,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqtаmаqjаn,
bunı qаlаy körеsеñ?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqtаmаqjаn,
köp оyıñnаn pаydа jоq,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Köp
оylаsаñ kеwilindе qаyğı-şоq,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аzırаq
еglеnsеñ nоğаylаr kеlip,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr,
Jаnаy jürеgiñе qаdаr оq.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаn аtаñnıñ qаbırğаsı sögilеr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеrgе suwdаy qızıl qаnlаr tögilеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr minip hаn аtаñnın tаhtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаnıñ öligin tаrtаr gürjilеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr
еrgе tоqаllıqqа tiyеrsеñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аq
şаşаr üstiñе qаrа kiyеrsеñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
hаnnıñ qızı—hаnşа еdiñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Kеlin
bоlıp nоğаyğа bаs iyеrsеñ!<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Küñ
bоlıp töbе şаşıñ tüyеrsеñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Küniñ
uşın nоğаylını süyеrsеñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Tоqаl»
dеgеn söz süyеktеn ötkеndе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylınıñ
tаndırındаy küyеrsеñ!</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jürmеsеñiz qızıl güliñ sоlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñızdıñ pаymаnаsı tоlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızım bаrıñ, ya bаrmаñız öziñ bil,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn аğаñnıñ аytıp bоlğаnı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn ırğıp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qızınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp mоynın burаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq közin jаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаt bеrip qızlаrğа</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаr qız bir söz bаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Qänizlеrim, sizgе qıldım itiyat,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni sаylаp mindim ärеbi аt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаslаyıñnаn birgе östiñ şаyqаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаn öş аlıwğа här bir pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Аw-tumаr»
оynаsın bälеnt-pästindе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Lаtmаnаt
yar bоlsın sеniñ dästiñdе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtаm
qаlğаn nоğаylаrdıñ işindе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аtlаn,
sаwаş bоlsın duşpаn üstindе.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bizlеr
gеzdik bаğlаr mеnеn sаhrаnı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
jürеkkе sаldı jаrаnı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Kеliñ,
qızlаr, аtlаnаyıq duşpаnğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Duşpаn
kеlsе tigеr bаhıtqа qаrаnı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni аrğımаqqа sаlıñ еr,</p>
<p class="MsoNormal">Qılış tаrtıp, mаñlаydаn tögiñ tеr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqаq qızdаy köp muñаyıp turmаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnıñız, öş аlаyıq, pеrilеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еl şеtinе zаlım duşpаn kеlgеndе.</p>
<p class="MsoNormal">Tаw ıdırаr аrğımаqtı jеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Urıstı аşpаy jаwğа еldi bеrgеnnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılаdı gеllе kеsip ölgеndе?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Duşpаnğа
bаğınsаq gеllе kеsilеr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bоlmаsа
jipеktеy şаşlаr еsilеr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ya nоğаyğа
tоqаlıqqа bаrmаsаq,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nаyzа
mеnеn аq töslеriñ tеsilеr.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаzаn urmаy qızıl güldеy sоlğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn bаrındа jаwğа-jеsir bоlğаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw mеnеn аlısıp ölgеn jаqsırаq,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın аtlаnаyıq bulmаnnаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Sözin tаmаm еtеdi;</p>
<p class="MsoNormal">Tеbildе turğаn sеkirip,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrınа jеtеdi;</p>
<p class="MsoNormal">Jipеktеn tеrlik sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltınnаn еr qоndırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gäwhаrdаn аyıl şаlаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Burеn bаslı kök sаwıt,</p>
<p class="MsoNormal">Böktеrgigе bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Uşıp-qоnıp pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlаr isti оylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılış аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Özlеrin jаwğа sаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq minip pеrilеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tüsti sаwаş jоlınа.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jüz qızı jürdi—аldındа.</p>
<p class="MsoNormal">Jüz qızı jürdi—аrtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn qız jürdi—оñındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn qız jürdi—sоlındа.</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq аttı оynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pоlаttаn suwlıq şаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ işin qаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеrin gül-gül jаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аwıt-аwıt аt şаwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеr yоşıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt kеkilin tаrаdı</p>
<p class="MsoNormal">Аldındаğı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">«Ўаqıp bоlıñ, qızlаr»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qız dа bоlsа Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır küngе jаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt şаwıp tаwdıñ bаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа qаyğı tüskеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kün-tün tınbаy jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tün yarımı аwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Sähärgе mеyil bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi Аqtаmаq.</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаğın bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аq şаtırdıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär islеrdi оylаdı...</p>
<p class="MsoNormal">Ädеp pеnеn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">İşkеrigе kirеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Muñаyıp mülgip оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аtаsın körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">İzzеt pеnеn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">İyilip sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
аtаsı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаpаlı
bоlıp sоl wаqtа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylıdаn
jеñilip,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tömеn sаlıp mоyının,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn аqqаn jаslаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Tоltırıp еtеk, qоyının,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ qоlı mеnеn iyеgin,</p>
<p class="MsoNormal">Оtır еdi tаyanıp.</p>
<p class="MsoNormal">Kirip kеldi еsiktеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sälеm bеrip iyilip. —</p>
<p class="MsoNormal">Qızınıñ sеstin еsitip.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrılğаndаy jürеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip turdı оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеndеy-аq tirеgi.</p>
<p class="MsoNormal">Közlеrdе jаsın mоnşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn аtаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аq şаtırdа jılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Mädärı bоlğаn bеlimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tirisеñ bе, qаrаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtı bоlğаn еlimniñ? —</p>
<p class="MsoNormal">Dеdi dе hаn zаrlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Zаrlаdı dа tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—«Tоqtаpоlаt pаtşа» dеydilаr аtım,</p>
<p class="MsoNormal">Qız dа bоlsаñ аldımdаğı аybаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrımа qаrа künlеr tuwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеldiñ—tаsаdı mеniñ ğаyrаtım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jurt sоrаdım bir nеşе jıl bоlıp hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtımnаn titirеdi bärşа jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sähär wаqtа izlеp kеldiñ «Аtаm», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qızlаr mеnеn Аqtаmjаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi аlmаq еdi murаdım!</p>
<p class="MsoNormal">Birаq jеtpеy turğаnındа quwаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlipsеñiz üş jüz аlpıs qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qız bоlsаñ dа аrıslаndаy züriyatım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntimsеñ, sаğаn qıldım mulаqаt,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwlаtımdа sеn еttiñ-ğоy sаltаnаt,</p>
<p class="MsoNormal">Turğаnımdа läşkеr jеtpеy tаrığıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еrtip kеldiñ üş jüz аlpıs qоl-qаnаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Оn
bеsiñdе оynаp kеmаlğа kеldiñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nаmısın
qоrğаyıq tuwılğаn еldiñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qızım,
nоğаylаrğа birdеn аt qоyıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Şаtırınа
оt qоyayıq Ҳäsеnniñ.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Üş kün bоldı bul bаsımdа qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qız bоlsаñ dа еrgе еdiñ bаrаbаr.</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr bügin kеlmеgеndе züriyatım,</p>
<p class="MsoNormal">Bul kеñ jаhаn mаğаn bоlıp еdi tаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ul
pеrzеntim jоqlığınаn kеwlim kеm,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ölsеm
dünьya-mаlım bоlаr jurtqа jеm,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qızım,
kеldiñ üş jüz аlpıs qız bеnеn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdı
jеñiwimiz muhаyam.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qız
bоlsаñ dа märttеy bеldi buwğаnıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qızım,
аtаñnаn dа аrtıq tuwğаnıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еgеr
еrtеñ nоğаylаrğа аt qоysаñ.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr—еr
Jаnаydаy bоlıp tuwğаnıñ.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr
mеnеn Jаnаy аldı аsımdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdаn
qutqаr mеniñ bаsımdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еgеr
bunnаn еndi qаşsаq kеyingе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ўаyrаn
еtеr mеniñ Qiyal-qаlаmdı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
аr-nаmıstı bеrmеyik,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Duşpаnlаrdаn
аzаp-аqırеt körmеyik,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еgеrdе
kimdе-kim qаşsа kеyninе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Öltirеyik,
qаrsı qılış sеrmеyik.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bеndе еtsеñ Ҳäsеn, Ziywаr, Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">(Оlаr özin еr Äliygе sаnаydı!!!)</p>
<p class="MsoNormal">Оljа еtsеñ hаnı mеnеn bаtırın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlğаnlаrın bеndе еtiw оñаydı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаrqıldаydı
jüzlеriñiz аltındаy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
qılış urıñ аybınbаy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Kеliñlеr,
üş jüz аlpıs qızlаr dа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
jüriñiz hеş tаrtınbаy!</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Tаqtаpоlаt qаysаr» dеydi аtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdı jеqip kötеriñlеr, dаñqımdı...</p>
<p class="MsoNormal">Sаrkаrdаsı üş jüz аlpıs qızlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlа mеniñ usı näsiyhаtımdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Sоl
wаqıttа tаñ dа аttı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Sаwаştıñ
wаqtı bоldı», dеp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
dаbıl qаqtı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tillа
dаbıllаr kеyninеn.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr,
Jаnаy аtqа mindi.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Sırnаy-gеrnаydıñ
dаwısı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаwdı,
tаstı jаñlаttı.</span></p>
<p class="MsoNormal">Dаbıldıñ dаwısın еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Juwlаp bеti qızаrdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаnаdаy közi jаwtаñlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Irğıp turıp оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаylаwlı turğаn tulpаrdıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Şılbırın şеşip аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip minip tulpаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınаn ruqsаt sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Qоlımdа оynаdı pоlаttаn qаlqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw jаqın kеlgеndе qаşsаñız jаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаbıl qаqqаn Ziywаr —Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp bеr bаrаyın, jаnım аtаjаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Sаwаş küni sеkirmеsе ärеbi аt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw kеlgеndе qаştı», dеgеn jаmаn аt,</p>
<p class="MsoNormal">Köp еglеsеñ duşpаn kеlеr üstiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаnım, tеzirеk bеriñ ruqsаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаrаsıqqа
jüzdе qоydım qаlımdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bügin
mеn sınаymаn ığbаlımdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еgеr
äsir bоlsаm nоğаylılаrğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Zаlım
nоğаy qıynаr mеniñ jаnımdı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаn, tıñlаdım sеniñ zаrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnğа аtlаndır märt qızlаrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаmаm kеlsе Ziywаr mеnеn Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеndе еtip, аlаyın bir аrıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn turıppаn, ğаyrаtımа sıymаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni ğärip jаndı qıynаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаjаnım, juwаp bеrsеñ bizlеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrıñdı bеndе еtip bаylаyın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bul
mаydаndа аğızаyın tеrimdi,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
urıp аq sеmsеrimdi,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Köp
еglеnbеñ juwаp bеriñ, аtаjаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаnlаr
tögip tаrqаtаyın şеrimdi?</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Sаwаş
mаydаnındа şаğlаp yоşаyın,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylını
bir-birinе qоspаyın,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ҳäsеn
hаnnıñ аt оynаtıp üstindе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаrsı
tursа qаnın suwdаy şаşаyın.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаştа duşpаndı qırğаn sаwаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr еtеr bir kün bizgе tаwаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Аl аtаjаn, lаtmаnаtqа sıyındım,</p>
<p class="MsoNormal">Köp еglеnbеy mаğаn bеrşi juwаptı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qızınıñ sözin tıñlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir närsеni аñlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy qızınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Märt еkеnin bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Ziywаr, Ҳäsеn häm Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Qul еtеmеn», dеgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа şаd bоp külеdi;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Sаwаş küni märttеy bоlıp sаl ğаyrаt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız qızım bоlmаğаysаñ, biymurаt,</p>
<p class="MsoNormal">Bul mаydаndа еñirеp juwаp bеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Yar bоlsın, pеrzеntim, sаğаn lаtmаnаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni märtlеr qаynаp-yоşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışınаn qızıl qаnlаr şаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоydаy dürkirеtip quwıp duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаr läşkеrgе jоldı аşаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqtıñ jаl-kеkilin tаrаymаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşiksеñ mеn jоllаrıñа qаrаymаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı jаwğа öziñ sоqqı bеrmеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrı qulmаn, nе müşkilgе jаrаymаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаttı
qаmşı urıp аttıñ еtinе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаrаmаñız
duşpаnlаrdıñ bеtinе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаr
jаlğızım, nоğаylаrğа sürgin sаl,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Duşpаndı
kеltirmеy еldiñ şеtinе.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qızlаrıñ bаr nаyzаlı,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеn sözlеriñ pаldаn mаzаlı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı bеndе еtip kеltirsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Üyindе qаtını bоlаr аzаlı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqtаmаğım,
sеnnеn bаsqа kimim bаr?!<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ҳäsеn
hаnğа bоlsın bügin dünьya tаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаlğız
qızım, lаtmаnаtım yar bоlsın,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrğа
jüris qılsаñ, аllаyar.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışın qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Аlısqаndаy biz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdа
bаr mа еr?!<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Dеp qız
şаwqım sаlаdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Еki jаq sаp şеgildi,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtıñ jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Tuwğаn аydаy jаrqırаp</p>
<p class="MsoNormal">Gürеs tutаr mаydаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jоrğаnı sürip kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еdi Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аq bilеkti sıbаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qıpşа bеli qılаñlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аsığа söylеp jаlаñlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Tuwğаn аydаy tоlıqsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аq sаzаndаy bulqınıp.</p>
<p class="MsoNormal">Tоqsаn türli nаz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаğа kеlip turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Bаtır bоlsаñ, kеliñ!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа lаp urаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızdı körip еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Turаlmаdı оrnındа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаñа bеzgеk bоlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеlеri qаltırаp.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılışı sоndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаptаn şıqtı jаltırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti qаt sаwıt üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy sаplı аq nаyzа,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydıñ dästindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq tulpаr аstındа,</p>
<p class="MsoNormal">Jigit bоlsаñ sоndаy bоl:</p>
<p class="MsoNormal">Jаn аlmаqtıñ qаstındа.</p>
<p class="MsoNormal">Tillа jığа qıstırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwlаt pеnеn bаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Bаl qоsıp bеrgеn аnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär bir jutqаn аsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Suwdаy tilip ötkеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Siltеp аlmаs qılışın,</p>
<p class="MsoNormal">Ursа tаwdıñ tаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnlеr tilеk tilеydi,</p>
<p class="MsoNormal">Uzаq ömir jаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Bаrа qоysа duşpаnğа</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ jırа-sаylаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlаr jаwdıñ lаşınа.</p>
<p class="MsoNormal">Usındаy еrdеn tаrtınbаy.</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy bаtır bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Turğаnın qızdıñ оrtаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Körе sаlıp еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа qаmşı urаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Küyip, jаnı аşınıp.</p>
<p class="MsoNormal">Urıspаğа jаw mеnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Gürеspеgе qız bеnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аtаdаn juwаp аlmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаn qız bеnеn gürеsip,</p>
<p class="MsoNormal">Аbırоyğа iyе bоlmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа qаyğı sаlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Nеsip еtsе yarаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаyallıqqа аlmаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr оğаn könbеsе,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağınа hаnşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrıq bürip qоymаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Аtаşkursiz, kösеwsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Qоzdı uslаtıp qоl mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigittiñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Şılımkеş еtip qоymаğа;</p>
<p class="MsoNormal">Оğаn dа еgеr könbеsе,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp еtip оl qızdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közin оymаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qiyal еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаğın оynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ işin qаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ qаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ аldındа.</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Täjim bеrip turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">— Jürеgi оttаy lаwlаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyırıp zulpın tаwlаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаq qızı zаñğаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Gеllеsi jаwdаn ğаwlаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаsа nе bir bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеgеndеy bаwlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаsа bаrıp köllеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаz bоlsа bаlıq аwlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ya qоyan quwıp, bаyawlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Еtеk-jеñin suwlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qоzğаlа bаsıp, jаyawlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаr bаtır qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp gürеs tutаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr jеtsе quwаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Üş аylаndırıp bаsımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Zınğıtıp kökkе аtаyın?</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlın örеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаl sınаsıp qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаlımdı sınаp körеyin?</p>
<p class="MsoNormal">Jıqsаm, аlıp yar еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Qоsılıp däwrаn sürеyin?</p>
<p class="MsoNormal">Ruqsаt еtiñ аtа?—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаy juwаp sоrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">— Аldımdа jürsеñ ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеynimdе jürsеñ аybаtım.</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаn qız bеnеn gürеssеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pirlеr bоlsın mädеtkаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаr, kеtе bеr, züriyatım.</p>
<p class="MsoNormal">«Аldımdаğı pаnаm»,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Kеynimdеgi qаlаm»,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsşеñ qızdı jıqqаysаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhıtlı bоl, bаlаm»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlın jаyıp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еñirеgеn еr Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Pätiyasın bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır jigit pаtşаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq pätiya аlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş еdi bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Yarаtqаnnаn tilеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp аlıp аtаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Murаdı hаsıl bоlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеri gül-gül jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qız qаndаy gözzаl bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir körsе miyri qаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Däw bоlsа dа duşpаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеndе iştеn jаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаrdıñ qаrıw-ğаyrаtın.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаy kirsе sаwаşqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılış duşpаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Töbеsindе оynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtın körgеn duşpаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İşlеri оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı аrğımаq,</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirеdi juldızğа.</p>
<p class="MsoNormal">Bir pеriyzаt bölеngеn,</p>
<p class="MsoNormal">Pаrşа mеnеn qundızğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhаdаy ısqırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnаwınаn şıqqаn jеl,</p>
<p class="MsoNormal">Qаqpаqtаy tаstı uşırğаn—</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа turğаn märt qızğа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsılаsıp turğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аlıp qоnаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Äzizlеp sälеm bеrmеklik—</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еrdiñ bеlgisi;</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäm birinşi näwbеtti,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnаğınа bеrmеklik—</p>
<p class="MsoNormal">Оl dа märttiñ bеlgisi;</p>
<p class="MsoNormal">Еlgе kеlgеn qоnаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw bоlsа dа sıylаmаq.—</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı jurttıñ bеlgisi;</p>
<p class="MsoNormal">İstiñ sоñın оylаmаq—</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еrdiñ bеlgisi;</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаn qız ğаpıl turğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа mеnеn tüyrеmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Qurıq sаlıp mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qurı аt pеnеn süyrеmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаptаn аlıp qılışın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаğıp аlmаy gеllеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа kеlip turğаnı.—</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydıñ еrligi,</p>
<p class="MsoNormal">— «Аydа-аydа, аydа», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Bаtırlаrı qаydа?!»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаqırıp еdiñ bаd, urıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrıñ bоlmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırılmаy-аq jurtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrgеniñiz pаydа», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Siz bе еdi dаwrıqqаn?</p>
<p class="MsoNormal">Suwdı körmеy şеşinip,</p>
<p class="MsoNormal">Qulа düzdе hаwlıqqаn?</p>
<p class="MsoNormal">Qutılа аlmаs оñаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir bälеgе jоlıqqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Murnınаn qаn аğаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqı tаwıp zоrıqqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аldın аlıp bаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnınаn qоrıqqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qız siz bоlsаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp jürip urnıqqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа körsе tеrbеlmеs,</p>
<p class="MsoNormal">Tаbаnı qаttı оrnıqqаn—</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy bаtır bаlаmız,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsip jаsınаn şınıqqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Еlgе kеlgеn qоnаqsız,</p>
<p class="MsoNormal">Bеl buwаrdаn qаn kеşip,</p>
<p class="MsoNormal">İytаyaqtаn suw işip,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmdı jеgеn, qunıqqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrdıñ bеlgisi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnаqtı bаrınşа sıylаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа sаlıp ğаpıldа,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаydı märtti qıynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Siz pаlwаn qız qusаysız,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеñе küşiñ sıymаğаn?</p>
<p class="MsoNormal">Yaki sаğıyrа qusаysаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еlе еsin jıymаğаn?</p>
<p class="MsoNormal">Jеtim sоrlı bоlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ jаsın tıymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Burın näwbеt bеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qız, qаlmа ärmаndа!</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еmеs nаyzаdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеsinеn qаn şıqqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnı «Bаtır» dеgеyli,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеskеndе kim jıqqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Tüyе bаstı оynаsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаy qızlаr tunşıqqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsеr bоlsаñ biz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhаdır qız, kеl şıqqаn!</p>
<p class="MsoNormal">Näwbеtiñdi аlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Nеgе kеldiñ jin qаqqаn?</p>
<p class="MsoNormal">«Mаqtаnıp tаlаy sеndеy qız,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаtırmаn» dеp bаd urıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеskеndе jığılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеri sığılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn аlqımğа tığılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi аlаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Аqşа jüzi qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Öltirmе», dеp jаlbаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyıl, bоlğаn künlikkе.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp Аqtаmаq;</p>
<p class="MsoNormal">«Sıylаsаñız qоnаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Rаhmеt sizgе bаtır»,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Nаyzаsın
qоlğа аlаdı.—<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Bаtır
bоlsаñ nоğаylı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Tаbjılmаstаn
turıñ»,—dеp;</span></p>
<p class="MsoNormal">Qоrqаq bоlsаñ, qоrаmsаq,</p>
<p class="MsoNormal">«Mаğаn tаmаn jüriñ»,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">Аş, qоrаmsаq, qоynıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаlıp tur tömеn mоynıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin köziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär türli qızıq оyındı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdıñ оyının,</p>
<p class="MsoNormal">«Hаlаyıqlаr köriñ!»—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаğın jеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаptаllаsıp gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа jаqın kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gеwirdiñ
qızı Аqtаmаq.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gürеskе
kеlgеn sаylаnıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdıñ
bаtırı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еr
Jаnаy tur оylаnıp.</span></p>
<p class="MsoNormal">Läm dеmеdi оl qızğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tili qаldı bаylаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Аrmаn şаwıp ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrmаn şаwıp ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı аylаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Tuw sırtınаn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq nаyzа sаlаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Jеti qаbаt sаwıttаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа ötpеy qаlаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Jänе näwbеt аlаdı:</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğınаn аynаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе nаyzа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kеyingi urğаn nаyzаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti qаbаt sаwıttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bärin tеsip ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır jаrаdаr еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа ötkеn wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır Jаnаy jılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаlı kеtip özinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnlı jаs аğıp közinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınаn jеrgе qulаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаyın turğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">— Qаldıñ, inim, päntqumаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеl, jılаmа zаr-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyniñdе mеndеy аğаñ bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körip bоldım jаrаdаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndаy аtаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlıp tur оl dа biyqаrаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlаyın qаrаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlsаñ bizgе intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qutqаrıwğа gеwirdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аğаñ mеn tаyar.</p>
<p class="MsoNormal">Sеnnеn jоq jаnımız аyar,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеdidаğı märt bаtır,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаsın аlıp dästinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аt оynаtıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr bаrıp Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Kötеrip jеrdеn аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyıñ еstеn tаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qız dа bоlsа Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еdi gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаtpаstаn turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаydаn dа Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Märt еkеnin bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızğа еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">«Kökirеgin аşqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">«Qоnаqsаñ» dеp hürmеtlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qızğа näwbеt bеrgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdıñ Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Işqı jаmаn kеtеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Еr Jаnаy mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bеs kün däwrаn sürsеm», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа аşıq bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kötеrip jеrdеn аlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа оñğаrıp sаlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıqtıñ ışqındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäm märtliktiñ bеlgisi,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnındа turıp qаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аt аldınа оñğаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrgе аlıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Biytаqаt turğаn Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аt аldınаn аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аq şаtırğа kirgizip,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm qunı däri bеrip,</p>
<p class="MsoNormal">«Еli jurttıñ sаwlаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Dizğаnаmnıñ quwаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlğаnаmnıñ mädäri,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közimniñ räwşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ däwlеti,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаr tuwğаn pеrzеnti,</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurtınıñ iyеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnşаnıñ säwlаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlаyın, bаlаm»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаdаr bоlğаn Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jüdä pärmаnа bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy sоndаy bоlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ qаnı qаynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi jаynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı аrğımаq,</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip kökkе оynаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır bоlğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bilеkkе küşin jıynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytаdаn аttı qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">— Jаrаdаr еtkеn inimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhаdır qız sеn bе?!—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Tаysаlаqlаp nаşаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşаtuğın mеn bе!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq bаtır bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаr tuwğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаnın jаmаn körеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn sаyın jоrtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jоrtqаn sаyın еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаltırаtpа tiygеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеlеri juwıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi dе suwıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırsınğаn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdаn kütä qоrqаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mingеn аrğımаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаndаy аwzın аşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtınа şıdаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qız qаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ mingеn tulpаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Jüyrik еkеn jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаnı uzаq аşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı аrğımаq,</p>
<p class="MsoNormal">«Suwdаy güwlеp tаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Änе, minе» dеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Ökşеsin bаrа bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qız sоl wаqtа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdаn jаmаn sаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp jеtip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtıñ аrtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа mеnеn şаnşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtıp аlıp nаyzаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Zäñgiliktiñ tusınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqın kеlip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtıwlаnıp qаtlаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе nаyzа urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tоqqız qаbаt sаwıttı,</p>
<p class="MsoNormal">Qälbirdеy tеsip ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Mаmıqtаy аppаq еtinе,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаnıñ uşı jеtеdi,</p>
<p class="MsoNormal">İyzеgеndе еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Uyıqqа bаtqаn tаyawdаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdıñ еtinе,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа siñip kеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа jаlınıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Nаşаrmаn», dеp nаlınıp.</p>
<p class="MsoNormal">İtiyar аrzа еtеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Ҳäsеn hаnnıñ ulı, bаtır Ziywаrhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtbаwrınаn sеn аğızdıñ qızıl qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sözin qıymаy Tаqtаpоlаt аtаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip еdim, еndi bоldım musılmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni оqtı jаydаn köşirdim,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşеniñ kеpin tоnın piştirdim,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе pаlwаnlаrdıñ kеsip gеllеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаptıñ оrnınа qаnlаr iştirdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kiygеn tоnı, аt-jаrаğı sаymа-sаy,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеspеgе kеlgеn еdi еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаtırmаn», dеp kеlip еdi lаp urıp,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq оl dа kеlе аlmаdı sаymа-sаy,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kim bilmеydi Tаqtаpоlаt аtаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşе pаtşаlаrğа sаlğаn mаtаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаn jеrin bаğındırıp özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın Tаqtаpоlаt аtаndı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt qızı аtım Аqtаm dеr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldımdа turаlmаğаn nе bir еr,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip şıqsаm sаwаş mаydаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtımnаn titirеydi аspаn jеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаñbаqtаy uşırdım tаwlаrdıñ tаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşеlеrdiñ qıydım qаmıstаy bаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşеlеrdi bеndе еtip tirilеy,</p>
<p class="MsoNormal">Аğızdım sеl еtip köziniñ jаsın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ jеmislеrin jеgеnsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn аt оynаtıp qаrsı kеlgеnsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеm titirеdi аybаtıñızdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаqıyqаt bir tuwğаn аrıslаn еkеnsеñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlıqtаn mеn tаppаdım miniñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi sеniñ bаrhаq bildim diniñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еkеn, аşıq bоldım Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl sеbеptеn öltirmеdim iniñdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bähär kirmеy аşılmаydı qızıl gül...</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdа sаyrаp kiyatırğаn jаs bülbil,</p>
<p class="MsoNormal">Ölsеm zаrımdı tаrtаr bir nеşе,</p>
<p class="MsoNormal">Ya öltirgil, ya qаldırğıl, öziñ bil.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ här sözimnеn şığаr mаğаnа,</p>
<p class="MsoNormal">«İnimdi şаnıştı», dеp еtpе pаymаnа.</p>
<p class="MsoNormal">Tа ölgеnşе hızmеtiñdе bоlаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еndigisin öziñiz bil, «qаynаğа».</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qız Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlbаrınıp turğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ pаtşаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn dа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеri güldеy jаynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ işi qаynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnzаdаğа ılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdı körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ dаnа еkеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäliylik pеnеn bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Közi tüsip jüzinе,</p>
<p class="MsoNormal">Irаzı bоldı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Qаynаğа», dеgеn sözinе.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdı Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ilаyıq körip kеlingе,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq kündеy jаmаlın,</p>
<p class="MsoNormal">Dаnаlığın оl qızdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn tärip qılаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Ҳаqqа jеtkеn ğоş jigittiñ nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpеdi gеwirdiñ bizgе şаmаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtı öltirmеgil, pеrzеntim,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy bоlаr аdаmzаttıñ bаlаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqın qаldı Еmеnqiyal аrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Körinip tur munаrınıñ qаrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydıñ öşin аlmаy-аq qоyğıl,</p>
<p class="MsoNormal">Pitip kеtеr еtindеgi jаrаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm, tıñlа Аqtаmаqtıñ dаdını,</p>
<p class="MsoNormal">Sizgе аyttı işindеgi bаrını,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışıñdı hаwаlаtpа bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirmеgil еr Jаnаydıñ yarını.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаsqа ötеr еr jigittiñ qılışı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdı körip titirеr märttiñ dеnеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаynаğаsı —Ziywаr, аtаsı—Ҳäsеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаñız bоlаdı оnıñ еnеsi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаnım, jоya mеnеn jаl qаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin dеsеñ şеkеr mеnеn bаl qаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Körsе аdаm Аqtаmаqtıñ jаmаlın,</p>
<p class="MsoNormal">Özi biyhuş bоlıp еstеn tаnğаndаy.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Körmеysеñ bе jüzi gül-gül jаnğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlın körgеnniñ miyri qаnğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаlаm, kеliniñdi öltirmе,</p>
<p class="MsoNormal">Qоsılıp däwrаndı sürsin еr Jаnаy.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqtı qаy tаwlаrdа sürmеdim?!</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp uşın, qаydаn-qаydа jürmеdim?!</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr jаnım, bundаy bаtır nаşаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti ıqlımdı gеzip sirä körmеdim.</p>
<p class="MsoNormal">Еrlik еtip еr, sözinе turаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqjаn kеlinlikkе ılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаtımdı аlsаñ, öltirmе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyjаnğа bеrip kеlin qılаyıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аh» dеgеndе nur tаmаdı jüzinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Uşqınlаnıp оt şığаdı közinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq еkеnligi jаnım Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Körinip tur «qаynаğа» dеgеn sözinеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dünьyadа ölim jоq, bаlаm, аşıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqtı qоspаq pаrız mаşıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdеn аlаrsаñız öşiñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlindi öltiriwgе bаlаm, аsıqpа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqjаn еkеn qızdıñ dаnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy еkеn оnı tuwğаn аnаsı?</p>
<p class="MsoNormal">Аlаrsаñız gеwirlеrdеn аrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Körinip tur jаqın аnаw qаlаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrаlаrsаñ qаlа mеnеn köşеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Şаnşаrsаñ gеwirdiñ sаylаp nеşеsin.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtı kеlin еtеyik, Ziywаrjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qudаğаy еtеrmiz tuwğаn şеşеsin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jığıp gеwirlеrdiñ bälеnt munаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsip qızlаrınıñ tаqqаn tumаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwdа ışqı-işrеt еtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrqаtsın Jаnаyım kеwil qumаrın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt qаşsа quwıp jеtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp jеtip tiri bеndе еtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qılğаn günаlаrın аlsа mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа оnıñ günаlаrın ötеrsеñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Irаydаn qаytpаsа bаsın kеsеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа mеnеn еki közin tеsеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn kеyin nе qılsаñ dа öziñdе,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа tilin аlğıl, bаlаm, ösеrsеñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrgе еtsеñiz dе qаrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirmеñiz Аqtаmаqtаy аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr jаnım, usı аytıp bоlğаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlingе bоlа mеniñ bаsım аwırdı,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır tuwğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеpli еdi jаsınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ аytqаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Zеyin qоyıp tıñlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеpsizlik qılmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışın tаrtıp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаbınа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Äjеp bоlаr, аtа—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Аtаjаn häzir söziñ,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Mеniñ qılğаn günаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşirеgör öziñ,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаsı nаlа qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">—Hоrеzmniñ pаlwаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlаyın, pеrzеntim.</p>
<p class="MsoNormal">Еki közimniñ rаwşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñdiki dünьya-mаl.</p>
<p class="MsoNormal">Pаndıw-näsiyhаtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm оyıñа jаqsı аl;</p>
<p class="MsoNormal">«Аtаmа günа qıldım», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еtpе hаslа qıylıqаl.</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе minip аrız şеşkеn</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Tökpеy, şаşpаy jıynаğаn</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеt-bаq tа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Jеti ıqlım Hоrеzmdеgi</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurt tа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Bаsımdаğı jаn bаlаm,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа tаj dа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Kärwаnnаn аlınаtuğın,</p>
<p class="MsoNormal">Bаjım dа bаlаm sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Аsаtuğın gäzzаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаr dа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаydаğı şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳärnе bаr dа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Bаğındırsаñ duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаmıs-аr dа sеniki;</p>
<p class="MsoNormal">Dünьyadаğı şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Sulıw yar dа sеniki.</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntim sеnnеn, Ziywаrjаi.</p>
<p class="MsoNormal">Аyaytuğın jаnım jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñ dа qаrаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri sаğаn ılаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ duşpаnın</p>
<p class="MsoNormal">Jеngеniñ uşın jаn bаlаm.</p>
<p class="MsoNormal">«Rаhmеt» dеydi hаlаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">—Mınаw Qiyalqаlаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrıp kеlindi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğınа kirip gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tоy-tаmаşа qılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Şığаrıp iştеn häwirdi,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp märtlеr mindi tulpаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğınаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğınаn Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаsındа, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Dögеrеgin qоrşаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli köp аrıslаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Lаtmаnаttаn dönеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Nе аytsаm dа еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаnıñ qızı könеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtıl dindi qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrhаq dingе еnеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kök sаndаlğа minеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi jаylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аt jаqsısın sаylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirdiñ qоlın bаylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıp kirgеn gеwirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrаlı qоydаy аydаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy sаwаş bоlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tuwrа
bаrğаn, tаymаğаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydıñ
sаnsız läşkеri,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе qаrаp jönеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Оl şаtır mеnеn bul şаtır.</p>
<p class="MsoNormal">Оl şаtırdıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt hаn jаtır.</p>
<p class="MsoNormal">Оl şаtırdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Ğurıjlаnıp аt qоydı.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qоs bаtır.</p>
<p class="MsoNormal">Qоs bаtırdıñ оrtаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq аrıw kiyatır.</p>
<p class="MsoNormal">Qоrşаp turğаn gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа аt qоyadı.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqtаmаqtаy
аrıwdıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаyğа
оljа bоlğаnın.</span></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qızlаr bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаyrаnlıqtın dаğlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеrin tilеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">—Nоğаyğа
оljа еtkеnşе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqtаmаq
särdаrımızdı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
mеnеn urısıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ölеyik
qаnlı mаydаndа,—</span></p>
<p class="MsoNormal">Dеp bаtır qızlаr qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrıwlаrın аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi аt sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аt bаsındаy jürеklеri,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnаsındа tuwlаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Äsirеsе Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еti jаmаn juwlаydı—</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrğа qılış urğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоylаrğа qаsqır tiygеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Lаlаwlаp qızlаr şuwlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">—Märt bоlsаñ gеwir qızlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrrеgirеk kеl!—dеydi,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrğа qılış siltеydi,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе qızdıñ jаnlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Jähännеmgе kеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаy qızdı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır jаrаlı еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аt quyrığı tüyildi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qızlаrdıñ gеllеsi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаy bоlıp üyildi.</p>
<p class="MsoNormal">—Bildik, bаtır еkеnsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Märt еkеnsеñ еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışıñdı tаrt,—dеydi;</p>
<p class="MsoNormal">—Аlsаñız, änе еl,—dеydi;</p>
<p class="MsoNormal">—Qаnımız bоldı sеl,—dеydi;</p>
<p class="MsoNormal">—Biziñ mеnеn еllеssеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаtır, kеl,—dеydi;</p>
<p class="MsoNormal">—Оbаl-sаwаp mоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Ya öltir, ya оljа qıl,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr еr, öziñ bil,—dеydi.</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn qаlğаn bаtır qızlаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Qurаllаrın tаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñiz bil,—dеp,—nе qılsаñ»,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı közin jаslаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrdıñ ölmеy qаlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаnğа jаlbаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оljа bоlа bаslаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlı örildi,</p>
<p class="MsoNormal">«Mеn mеn» dеgеn gеwirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аbırаyı qоldаn bеrildi.</p>
<p class="MsoNormal">—Qоyğаnğа bеrеkеt,</p>
<p class="MsoNormal">Qоymаğаnğа jаwsın nälеt,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşqаnğа jаwsın rаhmеt,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp gеwirlеr qаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyal dеgеn qаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri bаrıp qаmаldı.</p>
<p class="MsoNormal">Qublаdаn qоyğаn därwаzа—</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаsın bеkitip,</p>
<p class="MsoNormal">İşinеn tämbi bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Оtız
mıñ läşkеr nоğаylı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlаnı
qаmаl еtеdi,</span></p>
<p class="MsoNormal">Jаn şığаrmаy dаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq mıñ läşkеrli gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş ilаj еtе аlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаy bаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Jurttаn оzğаn аqılgöy,</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı jıynаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mäslähätti sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Köp biylеrdiñ işinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аppаq quwdаy sаqаlı,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtа bоylı dаmbеlşе,</p>
<p class="MsoNormal">Minеz-qulqı zаñğаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеlin bеkkеm bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqаlаrdаn özgеşе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär iskе özin sаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Örrе turıp оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qiyaldı оylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq qоrşаwdа turğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оylаmаsqа bоlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аtı еdi Аrsаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Оl biylеrgе tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tınış
jаtqаn nоğаyğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеr
аydаp, tоp süyrеp,</span></p>
<p class="MsoNormal">Minip аttıñ bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qiya şölindе,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgbir еtip nеşşе kün,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаrdı
nоğаy еlinе<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Sаwаş
еtip mаydаndа,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аt bаwırınаn аqtı qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаnı аyırdı аnаdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аnаnı аyırdı bаlаdаn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаrlıq
nоğаy qırıldı.</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışınıñ zаrınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаy märt,</p>
<p class="MsoNormal">Bul qоrlıqqа şıdаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа аt qоydı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еkеn bаlаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr jılаtıp bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Quwıp
şıqtı qаlаdаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аqılsız
nаdаn hаnımız,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Öşiktirdi
nоğаydı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаysаr
еkеn nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
pаtşаdаn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Jеñilmеdi оñаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Jigеrli sаnsız qаlmаqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Öligi qаldı kömiwsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Därьya, tеñiz, tоğаydа.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlığın bunnаn bil:</p>
<p class="MsoNormal">Ğаwlаp turğаn qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аt qоyadı qоrıqpаstаn!</p>
<p class="MsoNormal">Usınşа jаsqа kеlgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаlı tаlаy urısqа,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Körmеdim
bundаy аrıslаn!<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Hоrеzmli
nоğаylаr,</span></p>
<p class="MsoNormal">Äkеldi quwıp bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bеsmаzаr dеgеn jеrlеrgе.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş ilаj еtе аlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gürkirеgеn hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr, Jаnаy еrlеrgе.</p>
<p class="MsoNormal">Quwdı Bеsmаzаrdаn dа...</p>
<p class="MsoNormal">Sоl qаşıwdаn qаştıq biz,</p>
<p class="MsoNormal">Öliklеrgе qаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşеniñ аtlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаldı jоldа jаrаmаy.</p>
<p class="MsoNormal">Аldı mеnеn qаştı özi,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt «bаtır hаn»,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrgе dе qаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslаrdıñ hаlın sоrаmаy.</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qiya şöllеrdе,</p>
<p class="MsoNormal">Şоmıldı аtlаr tеrlеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Kim аtаdаn аyrıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim аnаdаn аyrıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim bаlаdаn аyrıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim yarınаn аyırıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Tоqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr mеnеn еl mе еdi?</p>
<p class="MsoNormal">Qırılsа dа qаlmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsınа hеş kеlmеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаdı hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ közdе jаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwlаrdıñ tоldı jırаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ lаşınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşıp kеldi hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnlı özеktiñ qаsınа.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
nаyzа urğаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qıynаldı
şiyrin jаnımız.</span></p>
<p class="MsoNormal">«Mеn mеn» dеgеn bаtırlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kim аyaqtаn аyrıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim qоlınаn аyrıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim qulаqtаn аyrıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Bul mаydаndа hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndаy wäzirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаndırdı qаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Аt şаwıp bаrıp Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаr sаldırdı, qаlаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğı tüsti bеglеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеmpir, ğаrrı biyşаrа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın mеnеn bаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnаn buyrıq bоlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаwlаp tоqtаw qаydаdı?!</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnаn bаrğаn Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еldе qаlğаn аdаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın jаwğа аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş bоlıp mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tоplаr аtıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ öligi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаy bоlıp üyildi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzа jеtpеy qаlmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qırşınlаy ölimgе şаtıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dа kеlip sаwаşqа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı jаwğа sаylаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq şıqtı оrtаğа...</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdıñ
işinеn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаrıwlаnıp,
bursаnıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Muzdаy
tеmir qursаnıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаnаy
dа şıqtı mаydаnğа,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еki
qаysаr аlıstı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Buwrаdаy
bоlıp şаynаstı..<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаnаy
bоlıp jаrаdаr,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydı
аzmаz sus bаstı..<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаr
dеgеn bir bаtır,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tur
еkеn nаymıt оl sаptа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаnı
qаynаp turаlmаy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bul dа
şıqtı mаydаnğа,</span></p>
<p class="MsoNormal">Şаp bеrip jоlbаrıstаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаn qоrıqpаy.</p>
<p class="MsoNormal">«Bаtır qız оl qаydаdı?!</p>
<p class="MsoNormal">İnim uşın mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаn tögip, ölsеm pаydаdı»,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеdidаğı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаğın аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlığın bunnаn bil</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаnnаn qız tаysаldı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа urıldı mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ nаyzаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrqırаdı mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtıñ sаwıtın,</p>
<p class="MsoNormal">Tilkimlеdi mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Uwzıdаy аppаq еtlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Pаrşаlаndı mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Mеnmеnsingеn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr jılаdı mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Qаmşı bаsıp аtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаştı Аqtаmаq mаydаndа;</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp, jеtip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе şаnıştı mаydаndа.</p>
<p class="MsoNormal">—Nеgе kirdim sаwаşqа,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Аqtаmаq nаlındı;</p>
<p class="MsoNormal">—Öltirmеgil, аğа,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа jаlındı.</p>
<p class="MsoNormal">Märt еkеni Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа bilindi.</p>
<p class="MsoNormal">Оljа еtti özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdı mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qızlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrаlı qоydаy şuwlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qırdı bаtır mаydаndа.</p>
<p class="MsoNormal">Änе-minе dеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tislеm nаn jеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Birаz qızdı öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Birаzın еtip jаrаdаr.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ urısı,</p>
<p class="MsoNormal">Bоldı mıñğа bаrаbаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq qızdıñ nökеri,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs qızdı dа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğındırıp özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Оljа еtti mаydаndа.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Küyе jаqtı jüzinе.</p>
<p class="MsoNormal">Qırıp sаlıp qаlmаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp Tаqtаpоlаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаğın qulаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurtın jılаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn sözin оrnаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrıñ märt еkеn!!!</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаn tоltırdı közinе,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylınıñ
оtız mıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеrin
еrtip izinе,</span></p>
<p class="MsoNormal">Qеldi Qiyalqаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">«Bul qаlаy kün bоldı» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Pаymаnаmız tоldı» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Qızıl güllеr sоldı» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğı tüsti, hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın, sаğıyrа bаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Hоrеzmli
nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlаmızdı
qаmаdı...<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qähärlеnsе
nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qılıştаn
qаn аğаdı.</span></p>
<p class="MsoNormal">Bеndе еtеr bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğınbаsа pаtşаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа jеrgе tirilеy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzıq еtip qаğаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Аğızаr suwdаy qаnıñdı!</p>
<p class="MsoNormal">Qutılаmız ölimnеn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Uslаp
bеrsеñ nоğаyğа,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt hаnıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn uşın qırıw hаlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Аytıñlаr, bеglеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Оylаñ, kimgе jаğаdı?!</p>
<p class="MsoNormal">Qırılğаnşа hаn uşın,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа uslаp bеrеyik?</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär nе dеsе Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Biz izinе еrеyik?</p>
<p class="MsoNormal">Sözlеrin mаqul körеyik?</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı qırğаn günаsız,</p>
<p class="MsoNormal">Nеgе kеrеk zаlım hаn?!</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär аdаmnıñ özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Оljа jаlğız şiyrin jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Zаlım hаnı qurısın,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnsızаq bizlеr jürеyik!</p>
<p class="MsoNormal">İаytаq jаtqаn qаlmаqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еl-hаlqın dа bеrеyik.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn minip аrız sоrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw аltın tаhtın dа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеsin pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаl-mülki, däwlеt-bаhtın dа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеli gäwhärin,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qiyaldаy
ülkеn şähärin—<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаyğа
bärin bеrеyik.</span></p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr bеrmеgеn mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Özi dе şаwıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn kеyin bаsıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Müşkil islеr sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Kirе
ğоy», dеsе nоğаylаr,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Dininе
dе kirеyik.</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Hаnnıñ
tillа dаrını,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаyğа
bärin bеrеyik.</span></p>
<p class="MsoNormal">Hаnı qursın bеglеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär kimgе dе jаn tаtlı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtоpаlаt qurısın!</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp bеrip pаtşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Bоsаtıp bеrip qаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Еldi tınış еtеyik.</p>
<p class="MsoNormal">Qutqаrаyıq qаyğıdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Zаrlаnğаn qаtın-bаlаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ kеldi qаrdаrı...</p>
<p class="MsoNormal">Şеşеn еdi Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı sözin bоlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn wäziri Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Irğıp turdı оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаmsığıp közin jаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrınıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp qаldı jаqınlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsqа tiygеn dоynаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаñlаylаrı tаqıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеdi şаqıldаp:</p>
<p class="MsoNormal">—Tаqtаpоlаt hаn bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhqа mingеli,</p>
<p class="MsoNormal">Tоldı аldım läşkеrgе.</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın jıynаp şähärgе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаştıñ jönin üyrеtip,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtа jüyrik аtlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın jıynаp аldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еldеgi nе bir jigitti,</p>
<p class="MsoNormal">Аyırıp mingеn аtınаn—</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın jаyaw qаldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrdiñ аzıq-аwqаtın,</p>
<p class="MsoNormal">Аş hаlıqqа sаldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrgе аydаp оlаrdı,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аwır
tоbın süyrеtip,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаsqılаp
nоğаy еllеrin,</span></p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp qırdı şuwlаtıp.</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgi аrşınlı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаnlаrın öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrın jеsir qаldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir jıl şаpsа tаypа еldi,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеsi jıl bul nаymıt,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrinе dеm bеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Minip аttıñ bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşе kün tınbаy jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Аzğаnа еmеs mоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Еlеwsiñ jаtqаn bul еldi,</p>
<p class="MsoNormal">Аñsızdа qırdı аhmаq hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаn sаldı оrınsız,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Ulın jеtim qаldırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrın tul qаldırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrılаrın qоrlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аnаlаrın zаrlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аwzı tükli zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıwlаrın аznаtıp,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tınış
jаtqаn nоğаydıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Mаl-dünьyasın
tаlаdı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylını
şuwlаtıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Märtlеrgе
qаn qustırıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tаqtаpоlаt
zаlım hаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qılışınаn
qаn juwırıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydıñ
еlin quwırıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ulın,
qızın ızğıtıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bir
nеşе rеt tоzdırdı.</span></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ qаlаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn gеz qаrа tоp pеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе rеt buzdırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tınış jаtqаn hаlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Qırıp-jоyıp аñsızdа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğındırıp özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt qаnhоr hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аbırаyın оzdırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gеllе kеsip, qаn tögip,</p>
<p class="MsoNormal">«Zаlımnıñ kеwili ösеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Tаqtаpоlаt еlinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаq bоlıp bir еldi,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnıptı», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Еsitе qоysа bul jurtlаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеlmеgеydаğı bälе», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Sırtınаn dirildеsеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sözlеrimizdi tıñlаmаy,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Аtlаnısıp
nоğаyğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Аlаmаn,—dеp,—оñаyğа»,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qırıp-jоyıp
hаlıqtı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydıñ
еlin büldirdi,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qızıl
güldi sоldırdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Közin qаnğа tоltırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, Ziywаr, Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаlаrın qоzdırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еkеn, аdаmlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnı qızıp qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıp kirgеn qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtаn аrın аlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаndı därhаl mаydаnğа.</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş еtip mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdı qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrаlı qоydаy qоsаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аyawlısıp öltirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Mänisinе kеltirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаtır ölikkе,</p>
<p class="MsoNormal">Jılğа, sаylаrdı tоltırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmınа tаp bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt bаtır hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qırğıydаn qаşqаn şımşıqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаslаp qаştı şаtırın.</p>
<p class="MsoNormal">Bаspаnа jеr tаbаlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Uşırаdı hаn bülikkе.</p>
<p class="MsoNormal">Jiligi hаnnıñ şаğıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Аyrılıp läşkеrlеrinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şırdаnınаn qаğıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаğа kеlip qаmаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеginе оt jаğıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn sözi tıñlаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Öz pеylinеn şаtıldı.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdı
öltirip,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlmаqtıñ
еlin büldirip,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аqılsız hаn nе qıldı?!</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr mеnеn kеñеspеy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt jаñıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi qаşаr jеri jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Аyaq-qоlı tаñıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Qutırğаn qаnhоr köpеktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа qаrğı tаğıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ biylеri!</p>
<p class="MsoNormal">Kеliñiz qаlmаy jıynаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Mеn оtırmаn hаlıqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qırılğаnınа qıynаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq täğdiyrin şеşеyik?</p>
<p class="MsoNormal">Jаtırğаn hаnğа bаrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа еtkеn günаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Öz mоynınа аlmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоymаyıq еndi hаn qılıp.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаğınbаsа
nоğаyğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аyaq-qоlın
bänt еtip,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аmud pеnеn аlpıs pud,</p>
<p class="MsoNormal">Töbеsinе urаyıq.</p>
<p class="MsoNormal">İyjаndаy qılıp untаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Bätşаğаrdı nаn qılıp!</p>
<p class="MsoNormal">Gürjigе еtin tаrttırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Sаn еtlеrin pаrаlаyıq...</p>
<p class="MsoNormal">Bir bаrmаqtа turmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Töbеlеp nеşе sаn qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip bundаy zаlımnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnıtаyıq bаbаsın!</p>
<p class="MsoNormal">—Turıñ biylеr, turıñ!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Аdımdı şаqqаn urıñ!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Аqmаq hаnnıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp mättе qurıñ!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn urаn sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr.</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn örrе turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Аbаqаn qаysаr törеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär istiñ jönin bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеllеğаrdıñ аytqаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär wаqıttа dа kеlеdi,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp qаlmаqtıñ biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ izinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı ğаwlаp еrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn jаtırğаn аq sаrаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аrız sоrаğаn dаtqа jаy—</p>
<p class="MsoNormal">Hаn jаtırğаn оrdаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri jеtip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Biylеr kеlgеn wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqа jаydıñ törindе,</p>
<p class="MsoNormal">Оtır еkеn tünеrip.</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаp kеlgеn biylеr mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn wäzir tik turıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qähäri qаttı zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">—Körgеnsiz, nälеt biylеr,</p>
<p class="MsoNormal">Nе sеbеptеn üstimе,</p>
<p class="MsoNormal">Ruqsаtsız kеldiñlеr!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Buwırqаndı, pursаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеndi, qаtlаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаbаğınаn qаr jаwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kirpiginеn muz jаwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеrgе kеyip, bаqırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mülgigеn bаsın kötеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Аş jоlbаrıstаy аqırdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Kеlgеn şеşеn, köp biylеrdiñ särdаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Äzеldеn Tаqtаpоlаttıñ qаndаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir оy mеnеn аq оrdаdаn kеlipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Köp biylеrdi bаslаp, nаysаp Аrsаrı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı, bаslаy bеr аytаr söziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аytpаsаñ оyarmаn еki közindi,</p>
<p class="MsoNormal">Jurttı jıynаp, tаs аttırıp köşеdе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrsаñkеsеk еttirеrmеn öziñdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Miniw uşın mınаw аltın tаhtlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">İyе bоlıw uşın däwlеt-bаqlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеndе еtеmеn,—dеp,—Tаqtаpоlаttı»,</p>
<p class="MsoNormal">Hаbаr bеrdiñ bе qurаmsаqlаrğа?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоlıp kеldiñ bе ya yarımа?</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа ğäziynеmdе bаrı mа?</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn qıyal mеnеn kеlgеn bоlsаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Аsıp öltirеyin tillа dаrımа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оtırğаnsаñ оrın аlıp qаsımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаy jеdiñ jılıtpаğа qаlğаn аsımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bügingi kün sеn dе duşpаn bоldıñ bа,</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеt qusı uşqаnımdа bаsımnаn?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еgеr jеkkе kеlgеniñdе nе häddi?!</p>
<p class="MsoNormal">Nähär еmеs, jеgizеyin zähärdi!</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı, sеn qаnşа аrıslаn bоlsаñ dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqqа bеrе аlmаssаñ şähärdi!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrığа ıqtıyardı bеripsiz,</p>
<p class="MsoNormal">«Аrıslаn» dеp izinе еripsiz.</p>
<p class="MsoNormal">Mеni bаylаp bеrip qurаmsаqlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеrim, аmаn qаlıw uşın kеlipsiz!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn, sеn qurаmsаqqа sаtılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ya kеldiñ bе qоl-аyağıñ şаtılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr kеlgеn bоlsаñ jаmаn оy mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа ölеsеñ häzir dаrğа аsılıp.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Tıñlа sözdi, Tаqtаpоlаt hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır, hаnım, аlsаñ minе jаnımız,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
qоrşаdı kеlip qаlаnı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаmаlıwdа,
qırılаjаq hаlqıñız.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñdi еtip jеdim sizdеn nаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqım uşın pidä bоlıp şiyrin jаn</p>
<p class="MsoNormal">Birаq hаlıq täğdiyrin tеz şеşiñlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñızğа kеldi wäzir Аbаqаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаr
tur sırtqа şıqsаñ jаn аlıp,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ölgеnlеr
köp körsеñ, hаnım, sаn аlıp,</span></p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş närsе jоq Аrsаrıdаn körgеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqıñ änе ölip bоldı qаmаlıp.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlsаñız hаlqıñızdı qаyğırıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğırmаsаñ qıyın bоlаr täğdiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаnğа jürmеsеñ, qаrаp еtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrdаy bоrаp kеlmеspеkеn ul-qızıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Ruqsаtsız kеldi» dеp küyip-jаnbаñız,</p>
<p class="MsoNormal">«Mähälsiz kеldi» dеp şubhаlаnbаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ аldındа аytqаn sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">«Buğаn nе bоldı», dеp tаñırqаnbаñız.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn läşkеrinе hämirin еtti,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаr öziñе ölim mär еtti,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr kеlip bаsıñızdı аlаjаq,</p>
<p class="MsoNormal">Urıs tıñlаmаydı, tаqsır, ädеpti.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır, hаnım, ädаlаtlı törеmiz,</p>
<p class="MsoNormal">Sаsıp kеldik, nе dеp juwаp bеrеsiz?</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Hаlıqtı
qırmаy bеrilеyik nоğаyğа,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt bunı qаlаy körеsiz?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bеrmеsеñiz еrkiñizgе qоymаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın bеrmеsеñiz bоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñ dа, hаnım, tеzirеk bоlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzir töbеñizdе qılış оynаydı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jurtıñdı bеrmеsеñ jаnnаn kеşiñiz!</p>
<p class="MsoNormal">Hаnım kеpiniñdi öziñ pişiñiz!</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ uşın hаlıqtı qаmаp, qırmаspız,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñ dа tаqsır tеzirеk şеşiñiz!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr, Jаnаy buzıp ötеr оrnıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Pаrrа-pаrrа еtip üzеr tоrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа bаs iyip öziñ bаrmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylılаr
kеlsе qurtаr sоrıñdı.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Däl bеdеwdiñ jаl-kеkilin tаrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Kеliñ, biylеr, bul bir iskе jаrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Sözdi tıñlа, Tаqtаpоlаt hаnımız,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınа biz bаrаyıq?</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp hızmеtindе turаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Еtkеn günаmızdı hаnnаn sоrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа hаlqı kеşirimli bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Günаmızdı kеşirsе еl bоlаyıq?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt tаwlаy bеrmе murtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnıp tоmpаytpаñız urtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sizgе dе, bizgе dе tаqsır ölim jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnğа tаpsırsаñız jurtıñdı!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq uşın qаnlаr jutıp, qıynаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñızğа kеlip turmız jıynаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır, hаnım, bir juwаbın bеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ sözinе аwır оylаnıp.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оylаnbаsаñ, аqır wаyrаn bоlаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr kеlip qızıl güldеy sоlаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Аbаqаnnıñ аytqаnı ırаs еkеn», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа mаñlаyıñа urаrsаñ,—</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dеdidаğı Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аytаr sözin tаwıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyalı häm näzеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа jаqqа аwıstı:</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi qızаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаynаtıp аlmаs qılıştı,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаbınаn şığаrdı.</p>
<p class="MsoNormal">— Şаbаyın sеni, nаysаp!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnğа umtıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Tikkе qаlqаn tutıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir kеlgеn jаzа-ölimnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn söytip qutıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi küyip, qаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzdеn qаn qаşıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеri kеtti quwаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi jumılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аş qаsqırdаy qаbınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı jеgеndеy.</p>
<p class="MsoNormal">— Jällаt!—dеdi, şаqırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Dаwısı kеtti jеr jаrıp.</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеtuğın jällаt jоq.</p>
<p class="MsoNormal">Bеlinеn kеtti quwаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Özinеn kеtti mädärı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеtlеrinеn qаn qаşıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı tütiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаdı hаnnıñ hаlаtı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı tur bir şеttе,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlındа qılış jаrqıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеtuğın jällаt jоq...</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаnbаğаn sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Qızаrıp еki közlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Sup-sur bоldı jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw turğаn biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn körip türlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">«Nе bоlsа dа bulаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bir is qılаyın»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp оlаrğа tigilip,</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgi еgilip,</p>
<p class="MsoNormal">Qаbırğаsı sögilip,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеydi bаrqıldаp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Dästurqаnnаn jеdiñizlеr nаnımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi qıymаqpısız jаlğız jаnımdı?</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıp kirip ädаlаtlı оrdаmа,</p>
<p class="MsoNormal">Tögiw uşın kеldiñiz bе qаnımdı?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jüyrik minip biyik tаwdаn аsqаnmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşеlеrin tüsirgеnmеn аspаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdıñ
qаnın tögip mаydаndа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bir dе
qаytpаy, därьya kibi tаsqаnmаn.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jürеgim tаwdаy аsqаnındа qаytpаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еsitip qаy pаtşа «qullıq» аytpаdı?!</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı dа qоl qаwsırdı аldımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş biriniñ mаğаn tisi bаtpаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnımа jеtkеrdim mеn dаdımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl sеbеptеn hаlıq bildi аtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаysаplаr, sаtılıp qurаmsаqlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr kеmittiñiz inаbаtımdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаnımdа läşkеr аydаp nеşşе sаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqıp Hоrеzmgе qаytqаn Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеrdiñ аwzıñnıñ аlаlığınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаn kеldi аt bаwrınаn tögip qаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqtıñ еli bizdеy bаymеdi?</p>
<p class="MsoNormal">Urısıwğа аt-jаrаğı sаymеdi?</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаlаsıp gürеsiwgе mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ küşi bizgе tеñbеdi?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylınıñ
еli-еlаtı аştı...<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Mаydаndа
еtkеndе qаnlı sаwаştı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Bаsqı tаwıp läşkеrlеri qırılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qurаmsаqlаr ğаwlаp üyinе qаştı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ kökkе jеtti nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş еtti Ziywаr, Jаnаy bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Biziñ bаlаlаrdаn qаşqаnlığımız,</p>
<p class="MsoNormal">Biliñ, biylеr, аwzıñızdıñ аlаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tötеpki bеrе аlmаy еki bаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşıp kеlip tığıldıñız qаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Jаnıñızdı
аlıp qаşıp nоğаydаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Özlеriñiz
qаlıp оtırsız nаlаğа.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аrğımаqtıñ, jаl-kеkilin ör», dеysiz:</p>
<p class="MsoNormal">«Hаn аldınа bizdi bаslаp jür»,—dеysiz;</p>
<p class="MsoNormal">«Еli-jurttı Ҳäsеn hаnğа tаpsırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlıp qаytаdаn däwrаn sür»,—dеysiz.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nämärt sаwаş küni därtkе jаrаr mа?</p>
<p class="MsoNormal">Tаyaq tiymеy büyirinе qаrаr mа?</p>
<p class="MsoNormal">Еl-jurtın bеrmеsе, qоlın bаylаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа ölmеy hаn аldınа bаrаr mа?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı hаn qаrаşаğа еrеr mе?!</p>
<p class="MsoNormal">Özi ölmеy jurtın jаwğа bеrеr mе?!</p>
<p class="MsoNormal">Аqılı bаr bоlsа biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ruqsаtsız, hаn аldınа kеlеr mе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr wаyrаn еtаjаqsız tаğımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gülsiz quwrаtа jаqsızlаr bаğımdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳäsеn hаnğа jurttı tаpsır», dеsеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Ämеldаrlаr аyırаrmаn jаğıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı, Аbаqаn sаtılğаn jаwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip bаsımızğа sаlmаqşı ğаwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bundаy nаysаplаrdı dаrğа tаrttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrınа tiri sаlаyıq sаwdа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nаysаplаrdıñ sаwdа sаlıp bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Rähim еtpеy közdеn аqqаn jаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаrğа аlqımınаn аsаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş bir jаndı kеltirmеstеn qаsınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа biylеr pаymаnаñdı tоltırmаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеl jеtpеy qızıl güliñ sоldırmаñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Bizdi bаslаp Ҳäsеn hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt bаrаdı», dеp оtırmаñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоldı qıyar bоs uslаsаñ qаmıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа tiri bаrıw nаmıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеrim, bаrlığıñ аzğаn bоlsаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgimе оtlаr tüsip аlıstı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ämеldаrlаr,
söziñizgе еrmеymеn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ölgеnşе
nоğаyğа qılış sеrmеymеn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Qаldırmаy hаlıqtıñ bärin qırsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnğа şähärimdi bеrmеymеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tälim аlıñ Tаqtоpаlаt sözinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsе qаnlаr аğаr közinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrе аlmаymаn qurаmsаqqа qаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnlıq kеtpеy turğаn wаqtа özimnеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qеlgеn biylеr, аrtıñızğа qаrаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrаyımdа turmаy därhаl tаrаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr hämirimе «qullıq» еtsеñlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Оl wаqıttа jаwğа wаyrаn sаlаmız.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ аytqаn sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnı qızdı biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">— Qаn tоlğаn еkеn közinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlımnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаdı bul аhmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Ädil sözin аlımnıñ</p>
<p class="MsoNormal">—Kеñеskе kеlgеn biylеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirеtuğın sеnbе,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Özim ölmеy bаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrеtuğın mеn bе,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Sälеmgе kеlgеn bizlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аsаsаñ bа dаrğа,—dеp?;</p>
<p class="MsoNormal">—Tаqtаpоlаg lаşıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtsın аlа ğаrğа!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn qаsındа Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаn tuwğаn Аrsаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrqıldаp turğаn pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаsınаn аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlımğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа pänjе sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аq sаrаydıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnı kеlip аwzınа,</p>
<p class="MsoNormal">Еsinеn hаn tаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ közi tınаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn оtırğаn аltın tаht,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağı mеnеn biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bölеklеnip sınаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn qаtını hаnşаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqırzаmаn bоlаdı.—</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttıñ üstinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşаyım dа qulаdı.</p>
<p class="MsoNormal">— Аşılmаğаn bаhtım!—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Ўаyrаn bоldı tаhtım,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Sınğаn еndi sаqtım,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşаyım zаrlаp jılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ jаsın bulаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаsа dа bоlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlı biylеr qılmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Nе qılıp аtır, hаnım» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Näzеrin hаslа sаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qılışlаrı qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Küyip turğаn jällаtlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrtınа qоlın bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаqqıñnаndı zаlım!—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа sаlıp аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn mеnеn Аrsаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrşаğаn köp hаlıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">—Bäriñ kеyin qаş!—dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn qul yañlı</p>
<p class="MsoNormal">Tаhtаpоlаt pаtşаğа</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаmаn, pаşşаplаr,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеr jоl bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">—Еki qоlıñ bаylаwlı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırsаñ bа «bаtır»,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Sеniñ qılğаn ğаzаbıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаñlаyımızğа tаtır,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ еsеr bаllаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Еrmеk еtip pаtşаsın,</p>
<p class="MsoNormal">İzinеn tаs аtаdı</p>
<p class="MsoNormal">Tаs tiygеn sаyın bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwınа şıdаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа jоrtıp jеlеdi</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm еlin ızğıtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnın suwdаy аğızğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоzılı qоydаy zаrlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrı mеnеn Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtirip аydаp kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">—Jürmеy аytqаnımızğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrdi dе küydirgеn.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin şubırtıp,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bаrıp
nоğаy еlinе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nämärtlеrin
öltirgеn,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаndаrıñız
minеkеy,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydıñ
еlin büldirgеn.</span></p>
<p class="MsoNormal">Аlıp kеldik аldıñа,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp qаlmаq biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">İylip sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ädil еdi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеriniñ qаlmаqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sälеmin älik аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаs iyip kеlgеn biylеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn izzеt qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Burınğı ötkеn hаnlаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn jоl еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еlşi mеnеn pаtşаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş wаqıttа ölim jоq еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ya jаqsı bоlsın, ya jаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Iqtıyarı özinе.</p>
<p class="MsoNormal">Kim bоlsа dа bul nаysаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа еdi hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınа qılğаn islеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Körеyin sоrаp mеn bunnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Günаsın аlsа mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn еtеyin оrnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаsа еgеr ırаydаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аsаyın tillа dаrınа»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Ҳäsеn hаn оylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еdi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrınsız isti qılmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwirlеrdiñ hаnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе sаwаl sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Gеwirlеrdiñ pаtşаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаy hаlıqtıñ dаtqаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr jılаtqаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаjırlı jigit jıynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtlı hаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş еtip qаn tögip,</p>
<p class="MsoNormal">«Hоrеzmniñ hаlqınа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlsаm bir» dеp оylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Аqıllı» hаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Urıs önеri ilimin,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе üyrеtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">«Аlım» pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Аwır tоptı süyrеtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzаğа hаlıqtı tüyrеtkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Zаlım pаtşа sеnbisеn?</p>
<p class="MsoNormal">Bаwırınаn jеl ötkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаndı qоymаy jıynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrşı pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">«Hоrеzmdi аlsаm», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrı jаndı qıynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnsеbil pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı gеwlеp qоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Lеpsiqаw pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Şöpti-şаrdı, tаw-tаstı,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhаdаy jutsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаmаğı tоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtimşе hаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Minip tulpаr bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаn аsqаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаn pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Sаwıt kiyip üstiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаşqа kеlgеn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Qılış аlıp dästiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı qırğаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Tınış jаtqаn еlimе,</p>
<p class="MsoNormal">Qоzğаlаñ sаlğаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Jаylаw jаtqаn hаlqımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qırıp-jоyıp şuwlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnhоr pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Аt qоyıp sеniñ üstiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Köziñе qаn tоltırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüziñ sоldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrlıñdı qul еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Öz qılğаnıñdı öziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Tеr tоltırıp köziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаy jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеriñdi quwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıñızğа kün tuwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаn jutqаn «bаtır» sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе qаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşıp bаrıp därbеntkе,</p>
<p class="MsoNormal">Dеmiñ ırаslаp аlаlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеri sığılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаmlı pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Bundа dа şıdаp turаlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşqаn pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Аrtıñа qаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni qаşıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Mingеn аtıñ jаrаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаyaw qаşqаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni uyqılаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgbir еtip jаyıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnlı özеktеn därbеntkе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşıp bаrıp qаmаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşqınşı pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Jаnаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Qılış urıp qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtkеndе duğımın,</p>
<p class="MsoNormal">Еñirеp qаşqаn sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Qаşıp qаnlı özеktеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyalğа kеlip qаmаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Аlа jip sаlıp mоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Köz jаsı tоlıp qоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlıp bäri аldıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Mäslähätqа bаrğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär tügiñ bоlıp tеbеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Julıp bärin jеgеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Аş jоlbаrıstаy şаbınğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğızаqtаy qаğınğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеrdiñ zаrın tıñlаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">İstiñ sоñın оylаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аwzınа kеlgеn sözlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytаrmаy bärin köpirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Köbikli pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqıñızdı qаyğırmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sаzıwаr еtkеn sаwаşqа.</p>
<p class="MsoNormal">Zаlım pаtşа sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Kеñеs sоrаp bаrğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Biylеrgе kеñеs bеrmеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Öjеt pаtşа sеnbisеn?</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Uyıp
jаtqаn nоğаyğа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаnlı
qılış sеrmеgеn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt sеnbisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаnınа jürmеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаş аl dеsе—bаs аlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtlı «аrıslаn-şеrmisеñ?»</p>
<p class="MsoNormal">Tüñilip sizdеn köp biylеr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоllаrıñdı bаylаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеriñdi jаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">İşiñdi оttаy qаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аt аldındа аydаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mаyğа tüskеn tışqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sümirеyip аldımа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip turğаn «еrmisеñ?»</p>
<p class="MsoNormal">Bir tislеm ğаnа nаn bеrsеm,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğıs аytıp jеrmisеñ?</p>
<p class="MsoNormal">Köz jаsıñ tоlıp qоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Günаndı аlıp mоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Täwbеgе kеlip qаytаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Еl dе, jurt tа sеniki,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-däwlеt tе sеniki,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаht tа sеniki</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp, qullıqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñdе turаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnimşе Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qulıñ bоlıp jürеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаnımа rаhim qıl,</p>
<p class="MsoNormal">Еndigisin öziñ bil,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır hаnım», dеrmisеñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа Tаqtаpоlаt söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">—Nоğаylаrdıñ
munаrlаrın qulаtqаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Zаr
jılаtıp közdеn jаsın bulаtqаn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, sеn mеni bilmеy jürmisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ hаnı Tаqtаpоlаtpаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dаl bеdеwdiñ jаl-kеkilin örgеnmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñdеyin tаlаy hаndı körgеnmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğındırıp bаs iydirip аldımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Zаmаnımdа şаğlаp däwrаn sürgеnmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ҳäsеn
hаn sеn Hоrеzmniñ hаnısаñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bälki
nоğаylаrdıñ şiyrin jаnısаn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аsıqpа sеni dе bаğındırаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtım Tаqtаpоlаt mеni tаnısаñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dünьyağа jаyılğаn mеniñ hаwаzım,</p>
<p class="MsoNormal">Аldımdа еlе qullıq еtеr ul-qızıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аsıqpаy turıñız еlе, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölmеsеk biziki bоlаr Hоrеzm.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеr
jıynаp Hоrеzmgе bаrmаsаm,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylаrdı
dürkirеtip qırmаsаm,</span></p>
<p class="MsoNormal">Оrdаñа аt оynаtpаsаm, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtım biykаr, tulıbıñdı jаrmаsаm!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrıñdı därwаzаñdа şаlmаsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrıñа аqırzаmаn sаlmаsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ Tаqtаpоlаt аtım qurısın,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdi bаğındırıp аlmаsаm!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bеs kün
jаlğаnşıdа jаn bаrdı mеndе,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tiridе
bоlmаymаn nоğаyğа bеndе,</span></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, sözimdi аytıp qısqаrttım,</p>
<p class="MsoNormal">Öltir, ya öltirmе—ıqtiyar sеndе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Öltirsеñ
dе diniñе hеş kirmеymеn.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ölgеnşе
nоğаyğа qılış sеrmеymеn,</span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Äjеl
jеtip pаymаnаm tоlmаsа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаyğа
Еmеnqiyaldı sirä bеrmеymеn.</span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, аlsаñ dа mеniñ jаnımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq züriyatlаrım аlаr qаnımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Äwlаdlаrım аt оynаtıp bаrğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоyarğа jеr tаbаlmаysаñ jаnıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Öltirsеñ tıñlаmаy mеniñ dаdımdı.</p>
<p class="MsoNormal">Birаq qırаlmаssаñ bаrlıq hаlqımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntlеrim bаrıp sеni öltirеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаn еtеr Hоrеzmdеy qаlаñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlаrdı zаr jılаttı pärmänım,</p>
<p class="MsoNormal">Ğurıjlаnsаm tаsаr tändе därmаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt—dаñqlı «pаtşа» аtаndım.</p>
<p class="MsoNormal">Еndi ölsеm zärrе jоqtı ärmаnım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq аldındа közdеn tökpеy jаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаr bоlsаñ tеzirеk аl bаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Dаwrığıñnаn qоrqıp, bаs iyеrim jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Gürjilеrgе tаrttırsаñ dа lаşımdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlsаñ öziñdеy hаndı qıynаmа!</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ öltir, birаq hаlıqtı jıynаmа!</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñа nе qılsаñ аldıñа kеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır bоlsаñ mеniñ mеnеn оynаmа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳämеldаrlаrım dа sizgе sаtılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl sеbеptеn mеniñ qоlım şаtılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki öltir, yaki bоsаt, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bul turıstаn jаqsı tеzirеk şаbılğаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, jüripti sеniñ däwlеtiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsıñdаğı köpеklеriñ säwlätiñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Öltirеmеn», dеsеñ—minеkеy bаsım,</p>
<p class="MsoNormal">Аlsаñ—аldı, äwеl sеniñ näwbеtiñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn, sеniñ Ziywаr, Jаnаy ulıñ bаr...</p>
<p class="MsoNormal">Züriyadımnаn mеn jılаymаn zаr-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğаnşıdа qız pеrzеntiñ bоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Ulsızlıqtаn mаğаn bоldı jаhаn tаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qızı qurısın—öziñе jаw bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">İsin körip köziñ qаnğа tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ulım bоlsа qоlım bаylаnbаs еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi mеniñ qızıl gülim sоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul jаlğаnşı dünьya еkеn biypаyan,</p>
<p class="MsoNormal">Pаyansız еkеni bоlıp tur аyan,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеr bоlsаñ kеs bаsımdı tеzirеk,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniki bul päni däwrаn, Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, kеssеñdаğı tilimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqıp sеnnеn bеrgеnim jоq еlimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp еtsеñ bir şıbınlıq jаnım bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ölimgе kеldim mеn buwıp bеlimdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn yar bоlmаdı еndi lаtmаnаt...</p>
<p class="MsoNormal">Uşsаñ qоltığıñdа sеniñ qоs qаnаt,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntsiz, sоrаwsız hаndı öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Şähärimdе еtе bеriñ sаltаnаt!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа Ҳäsеn söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal">—Еsitip sеniñ аtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеm dе qаttı bаdıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ bаrıp gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаn sаlğаn sоñ еlimе</p>
<p class="MsoNormal">«Bizgе kеlgеn bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Körеyin, —dеp,—еl-jurtın».</p>
<p class="MsoNormal">Şığıp еdim, еlimnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеr аydаp tоp süyrеp</p>
<p class="MsoNormal">Öttim tаlаy köliñnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аt bаwırınаn qаn tögip,</p>
<p class="MsoNormal">Öttim tаlаy şöliñnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Kеwilimdе bul is jоq еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıqtırdıñ bälеgе.</p>
<p class="MsoNormal">Mеni öziñdеy körmеdiñ.</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа qılış sеrmеdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şuwlаtıp qоydаy hаlqımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tınışlıq bеrmеdiñ.</p>
<p class="MsoNormal">Urıp-şаwıp еlimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ öziñ еrmеdiñ?!</p>
<p class="MsoNormal">İskеnjеdеy qısıp mеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğаnım jоq pа bеliñnеn?!</p>
<p class="MsoNormal">Bаylаwlı tursаñ аldımdа...</p>
<p class="MsoNormal">«Şеşеmеn, dеp qоlıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir еr şıqtı mа еliñnеn?!</p>
<p class="MsoNormal">«Аl», dеsе dе аlmаdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mоyınıñа qılğаn günаñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаnımаdıñ, bätşеğаr...</p>
<p class="MsoNormal">Tаnıtаrmаn аnаñdı!</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär närsеni аytаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bilmеy bädirеk şаmаñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаñdı аlıp qıyrаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Buzаrmаn tüp qаnаñdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Qаyt», dеgеndе qаytpаdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt ırаydаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аhmаq gеwir, аdаstıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kündе jürgеn jоlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ ulıñ jоq bоlsа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqıñdа ul jоq pа еkеn?!</p>
<p class="MsoNormal">Ädil bоlsаñ hаlqıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn süygеn bоlsаñ «jаnım» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq süysе sеni «hаnım» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ ulı — hаn ulı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеm bоlа mа ulıñnаn!</p>
<p class="MsoNormal">Jılаndаy şаğıp söylеysеñ...</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеrsе häzir qılıştаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе kеlеdi qоlıñnаn?</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw turğаn läşkеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı mеniñ pеrzеntim,</p>
<p class="MsoNormal">Tаr qоltıqtаn tiysе оq,</p>
<p class="MsoNormal">Süyеr kеlip оñımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Biri süyеr sоlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Birеwi uslаr qоlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаstırmаy jоlımnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Mеn hаlqımdı süyеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqım dа mеni süyеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın läşkеrlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеm еmеs еki ulımnаn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylı
hаlqım — ullаrım,</span></p>
<p class="MsoNormal">Tälim аlğаn аlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnlıqtаn öşin аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy duşpаn zаlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оylаdım usılаy еtеr dеp!</p>
<p class="MsoNormal">Şıqtıñ zаlım jоlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаlıñdı bilmеy bаd urdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqpаy jаlğız jаnıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirsеm sеni is pitеr,</p>
<p class="MsoNormal">Şımşıq tа tоymаs qаnıñа.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı öltirmеk,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеr mе sеniñ qоlıñnаn!</p>
<p class="MsoNormal">Jоtаsı jаmаn zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bilmеdiñ аytаr söziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir аwışqа tеñgеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt öziñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qulаq sаlmаy zаrıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Аsаyın, аhmаq dаrıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаñıp еki köziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Günаñdı qоyıp mоynıñа.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаnlаrım qаydаsаñ?</p>
<p class="MsoNormal">Kеliñ därhаl qаsımа!</p>
<p class="MsoNormal">Dаrğа аsıñ mınаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Оynаğаn еkеn biz bеnеn!!!</p>
<p class="MsoNormal">Közinе qаrа qаplаnsın!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul hämirdi еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı qоrşаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlımnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа аrqаn sаlаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаrdıñ аstınа,</p>
<p class="MsoNormal">Süyrеp аlıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Közlik sаlıp bеkkеmlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Suw qаbаqtаy mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа аrqаndı sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">İlmеk еtip bir uşın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzıq bаw şаlıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оl аrqаnnıñ bir uşın,</p>
<p class="MsoNormal">Dаr аğаşqа bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе bir uşın аrqаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğаnаqtаn ötkеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Sırlаtıp tаrtıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt оl zаlım,</p>
<p class="MsoNormal">Üş аğаşqа аsıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäwjirip turğаn jürеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Suw sеpkеndеy bаsıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi аlаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzi qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gеwdеdеn jаnı şığаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrı qаlqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sаmаl mеnеn jаlbırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаp-qаrа bоlıp jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Jumılıp еki közlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bälе bоlıp özinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn оnıñ sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Dаrdа sаlbırаp turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt zаlım hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin tоğıtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаğа ğаwlаp kirеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğındа — еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаğındа — Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq sаrаyğа kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn оtırğаn аltın tаhqа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn bаrıp minеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn tаhtıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtindе turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz tоqsаn biylеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn еrtip qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtıñ biylеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Jıyıp kеñеs qılаdı:</p>
<p class="MsoNormal">— Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаq sаlıp tıñlаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеrgе аytаr sözim bаr...</p>
<p class="MsoNormal">Ädilliktiñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаğа kеlgеn аdаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındа tik turğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqаq еrdiñ bеlgisi—</p>
<p class="MsoNormal">«Jаw» dеp ğаwgа tuwğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Аhmаq hаnnıñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаlın bilmеy öziniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеr аydаp, tоp süyrеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırsınıp bаd urıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаn qаplаp еki közlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Аq, qаrаnı tıñlаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаylаwdа bаrıp üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tınış hаlıqtı qırğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Uyqılаp jаtqаn jılаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Quyrığın bаsıp turğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Ädil hаnnıñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Günаlı hаndı аsıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаr bаzаrdıñ işinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаrdı qurğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Uyıp jаtqаn hаlıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Bülik sаlğаn nаysаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Günаsın qоyıp mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ qаnlı jаslаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Sоrğаlаtıp qоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Dаr аstındа turğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ögizgе tuwğаn künlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаspаqqа dа tuwğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır hаnnıñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Bеlğаnаsınıñ mаdаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Dizеsiniñ quwаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki köziniñ räwşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındаğı аybаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеynindеgi quwаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni ğаyrаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlğаn öziniñ züriyatınа,</p>
<p class="MsoNormal">«Jürеgi öskin bоlsın» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşqаn jаwdı quwğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеli qаttı bоlsın» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlinе qаmаr buwğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı biydiñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Tıyar tеli-tеntеkti;</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn еrdiñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Dоstınа muşın sаlmаqlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Nаdаnlıqtıñ bеlgisi —</p>
<p class="MsoNormal">Tоlı jıyın işindе</p>
<p class="MsoNormal">Söylеr sözin tаbаlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qurğаq jеrdе bаqаqlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Еlinе qаslıq оylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаrаmzаdа hаnlаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tоz-tоz bоlğаn hаlıq bеzеr;</p>
<p class="MsoNormal">Ädеpsiz kеlin еl gеzеr;</p>
<p class="MsoNormal">Nаdаnlаr sözdi köp еzеr.</p>
<p class="MsoNormal">Аñlаsаñız bul sözdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtаn kеlgеn köp biylеr,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqıñızdıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаt еtip söz söylеr.</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınаn sıypаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Ğärip pеnеn qäsеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Muñın аytıp hаlıqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Zаrın tıñlаp ğäriptiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınа hızmеt qılğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Оbаl mеnеn sаwаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Аñğаrа аlğаndаy:</p>
<p class="MsoNormal">Ötirik qаndаy, şın qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Qоsbаw qаndаy, qın qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Şаytаn qаndаy, jin qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Sımbаt qаndаy, sın qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Аğаyin qаndаy, jаw qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Töbеşik qаndаy, tаw qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Jоya qаndаy, jаl qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Şеkеr qаndаy, pаl qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Qаyıq qаndаy, sаl qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Аqtеrеk qаndаy, tаl qаndаy?</p>
<p class="MsoNormal">Еldi qоlğа аlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа közin sаlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеsе kеwil tоlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ güli sоlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy аrıslаn bаr bоlsа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnğа аytıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlğаn jigit hаlqını,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаytuğın jаrıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аysız, dumаnlı tünindе,</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlğаn bаrşа hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıqqа ılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Bаr mа qаlmаq еlindе?</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ hämеldаrlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtınbаñız Ҳäsеnnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аytа bеr оydа bаrıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlğаn hаlqıñ qаlmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı sözdi sаlmаqlаr.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаr аytsаm еliñdе,</p>
<p class="MsoNormal">Bilgеndеy istiñ jаğdаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Ğärip pеnеn qäsеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtim mеnеn jеsirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sıypаğаndаy mаñlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеwşi оrınlı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа ılаyıq bоlımlı,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеsе jıyındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаğı «аyt» dеp tаqıldаtqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаwşınıñ tаñlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Puqаrаğа jаyğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Şаpаnınıñ şаlğаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy еr bаr еlindе,</p>
<p class="MsoNormal">«Оl еr jigit kim?» dеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Özlеriñе mälim аtı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ hаsıl zаtı;</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnıñ qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlıwğа ılаyıq!</p>
<p class="MsoNormal">Еl şеtindе turğаndа</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıp kirgеn duşpаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınа urğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаr еlаtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ädil pаtşа bоlğаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Еrеwli turğаn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Оl dа buğаn ılаyıq...</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаsа hаn еtеmiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аldımdа tur tаp-tаyın.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ işinеn</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеdi А b а q а n:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Hоrеzmdе ädаlаtlı, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıñızdа pidä bоlsın şiyrin jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Siz mindiñiz Tаqtаpоlаt tаhtınа,</p>
<p class="MsoNormal">«Qutlı bоlsın tаjıñ», diyip аytаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа qаndаy jıllı jüziñiz!</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ qаyırı dаnа söziñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа kimdi ılаyıq körsеñ dе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır hаnım, mindirdiñiz öziñiz,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn аdаm söz söylеsе mаsаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtа dа tаbılаr оndаy аqmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа kimdi mindirsеñiz dе,</p>
<p class="MsoNormal">Buyrığıñdı buzbаydı hеş qаlmаqlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qutlı bоlsın аstıñdаğı аltın tаht,</p>
<p class="MsoNormal">Siziki usınşа bаrlıq däwlеt-bаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа kimdi şığаrsаñız dа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır hаnım, öziñ tillа dаbıl qаq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еgеr siz qаqsаñız tillа dаbıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ söziñ qаlmаqlаrğа qаbıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Siz kеldiñiz quwıp Tаqtаpоlаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ аbırаyı jаbıldı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Siz körsеñiz hаnğа kimdi ılаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">«Nаmаqul», dеmеydi turğаn hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Kimdi tаhtqа mindirsеñiz hаn qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr bärşе hızmеtiñdе bоlаyıq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаştа günаdаn bäs еttiñ bizdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnlıqtаn qаlmаqlаr süyеdi sizdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñızdа qоl qаwsırıp tаq turıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn mеnеn еtеmiz hızmеtiñizdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jоq еttiñ Tаqtаpоlаttаy zаlımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim jаqsı körmеsin sizdеy аlımdı!</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаq äwlаdlаrı sаqlаp jürеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ullı hаnım bizgе bеrdiñ tälimdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаq hаlqı hürmеtlеydi аtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе kötеrеdi inаbаtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Özimiz ölgеnşе еstе tutаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnım, bеrgеn näsiyhаtıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Söziñdi еsitip bоldım biyqаrаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn söziñizdе tеrеñ mäni bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа ädil hаnlıq еtkеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Kimdi hаn qоysаñız sizdе ıqtıyar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа еrip jаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrın аlıp qаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">İşip birgе аsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оnıñ här bir sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır tаwdıñ tаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе аwır islеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşirgеn оl bаcınаn,—</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy еdi Аbаqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mıqlım tıñlаp tur еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеndе Аbаqаn:</p>
<p class="MsoNormal">«Qаlmаqtаn şıqqаn еrmеkеn?</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Еlgе kеlgеn miymаnsız,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäm jаs ülkеn аğаsız,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäm аqıllı pаtşаsız,</p>
<p class="MsoNormal">«Siz bоlаrsız» dеrmеkеn?</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа bul nаysаp,</p>
<p class="MsoNormal">Еlinе kеlgеn miymаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаsı ülkеn аğаnı</p>
<p class="MsoNormal">Sıylаmаqtı bilmеstеy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın mеnеn birmеkеn?</p>
<p class="MsoNormal">Bаsı kеtsе dе bir sözdе,</p>
<p class="MsoNormal">«Turаtuğın еrmеkеn?».</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еki аdаm urısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Törеlеsip kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Ädil еdi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsаrısqаn hаnlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Urısıp jıqqаn örеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır еdi Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ biyligi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınа dа unаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Söz söylеsе tеjеwli,</p>
<p class="MsoNormal">Mänisin bilip sınаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli hаlqınа</p>
<p class="MsoNormal">Оrınsız isti qılmаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ädil еdi Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ här sözin,</p>
<p class="MsoNormal">Iqlаs pеnеn tıñlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn hаn bоlаrın</p>
<p class="MsoNormal">Sözinеn-аq аñlаdı,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Qаlmаqlаrdıñ
pаtşаsın,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Еgеr
qоysаm nоğаydаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Körgеnsizlik
bоlаr»—dеp, —</span></p>
<p class="MsoNormal">«Özinеn qоysаm pаtşаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаr hаlıqtıñ dаtqаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Körеr hаlıqtıñ köz jаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Оl оrınsız bоlmаs», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn qiyal еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı kеltirdi,</p>
<p class="MsoNormal">— Bizgе hızmеt еtiñ, —dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Sаbır tübi sаrı аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Mаqsеtiñе jеtiñ, — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Mınаw däwlеt-bаhtıñ —dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Sınbаsın härgiz sаqtıñ, dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Mınаw еli-hаlqıñ, — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhqа mindirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jurt iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı hаn еtti.</p>
<p class="MsoNormal">Kеwilin äbdеn jäm еtti.</p>
<p class="MsoNormal">Öziniñ ulı Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">«Аqıllı wäzir bоlаr», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn turıp päm еtti.</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı hаn qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäzir еtti Jаnаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın, gümis, zеrlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеdеgi bаrlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Tеbildеkli аtlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оrdаdа оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеriyzаtlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn mеnеn Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzı-hаt еtip tаpsırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаht üstindе Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Оq jаğındа — оn pаşşаp,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаğındа— bеs pаşşаp...</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаn tuwğаn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäziri bоlıp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnnıñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аy bаltаsı dästindе,</p>
<p class="MsoNormal">Nаyzа tiyip sötilgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bödеnе bаslı kök sаwıt,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydıñ üstindе.</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn еlgе hаn bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаy wäzir bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri mаqul körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtı Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Nеkе qıyıp bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sаltаnаtlı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Tаmаşаgöy bоlsаñ qаlmа!» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаğа jаr urdırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt şаptırdı dаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Hаn bоldı, —dеp,—Аbаqаn»,</p>
<p class="MsoNormal">Аnıq hаbаr jеtisti,</p>
<p class="MsoNormal">Еldеgi qаtın, bаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаy bаrlıq аt şаbаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwırınlаrı qаqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bilеgi juwаn pаlwаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Burımlаrı tоqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyrılа bеrip nаz еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Üş аy tоqsаn qıslаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir külgеndе jаz еtkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Qоş qılıqlı jаwаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Ğulpаğı tüskеn bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Nе bir ğоşşаq uğlаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgindе yоşı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаsı qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni jоrtıwlı,</p>
<p class="MsoNormal">Еl qоrğаwdıñ jоlındа.</p>
<p class="MsoNormal">Nе bir qаysаr bаtırlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Sаqаl-şаşı аğаrğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Köp jаsаğаn qаriyalаr;</p>
<p class="MsoNormal">Tоppılаrı dım tоzğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаlаrı dım qоzğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırğаndа dizеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Еki qulаğınаn оzğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq şаşlı ğаrrı mаmаlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Bеlinе qаltа bаylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni tınbаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bärqullа аsıq оynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrlаrı jеlkildеp,</p>
<p class="MsoNormal">Zır juwırğаn sеlkildеp,</p>
<p class="MsoNormal">Tоp оynаğаn bаlаlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Аrbа аydаğаn diyqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mаl bаğıp jürgеn pаdаşı;</p>
<p class="MsoNormal">Tüyе bаqqаn särwаnı;</p>
<p class="MsoNormal">Qоy-еşki bаqqаn şоpаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Mäkаnı jоq biygаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Аlbа-dаlbа kiyimi,</p>
<p class="MsoNormal">Еl qıdırğаn diywаnа;</p>
<p class="MsoNormal">Аllа-huw dеgеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kitаp аşqаn mоllаlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Аwrıw bаqqаn täwiplеr;</p>
<p class="MsoNormal">Jin şаqırğаn pоrqаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Zikir sаlğаn hоjаlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа kеldi qаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Dükаn аşqаn bаzzаzlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mаl sоyıp sаtqаn qаssаplаr;</p>
<p class="MsoNormal">Çаy, qаnt sаtqаn bаqqаllаr;</p>
<p class="MsoNormal">Qırmızı şаlı üydirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tеppе mеnеn tüydirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Gürişti jıyğаn tеppеşi;</p>
<p class="MsoNormal">Suw tаsığаn mäskеpşi</p>
<p class="MsoNormal">Kömirşi mеnеn tеmirşi;</p>
<p class="MsoNormal">Quwırdаqşı, käbаpşı;</p>
<p class="MsoNormal">Аs pisirgеn аspаzı;</p>
<p class="MsoNormal">Sözi jеtkеn pаtşаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Mоynı juwаn törеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Dаdı jеtkеn аllаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеli köp bаylаr;</p>
<p class="MsoNormal">Bаsındа bаr sällеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Üstindе bаr mеllеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlındа bаr hаsаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynındа bаr pоtаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоynındа bаr qurаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Yarаtqаnnıñ yarаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Jüzindе bаr iymаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аwzındа bаr аllаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа sällе оrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Murtın qıyıp, tımpıytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаn аytıp «аllа» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еrtеli kеş bаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrın burаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа bаrğаn аdаmnаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Näzir bеr» dеp sоrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq sällеli iyşаnlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Mäsiwеgi urtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyal qаlа jurtındа,</p>
<p class="MsoNormal">İyşаnlаrğа qоl bеrgеn</p>
<p class="MsoNormal">«Ya qudа» dеp zоr bеrgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq sällеsi bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">İyşаnlаrdıñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">«Subhаn» dеgеn suwpılаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа kеldi bul tоyğа.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm аsqаn jällаdlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еt аrqаlаğаn sаllаqlаr;</p>
<p class="MsoNormal">Jоrğа sürgеn jigitlеr;</p>
<p class="MsoNormal">Ilаq şаpqаn şаbаndоz;</p>
<p class="MsoNormal">Müyizlеri şığırşıq,</p>
<p class="MsoNormal">Quyrıqlаrı digirşik,</p>
<p class="MsoNormal">Qоşqаr urıstırıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ömirinşе kär еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Işqılı, yоşlı qumаrpаz;</p>
<p class="MsoNormal">Bаyrаqqа аt şаptırğаn;</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq mingеn аt şаbаr;</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyağа şаpаn jаptırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qudаyı bеrgеn ğаniylеr;</p>
<p class="MsoNormal">Аq jüzindе şоqlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Künnеn bähär аldırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Künnеn körkеm gülzаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlın bir körgеnniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılınаn tаndırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаn räwşаn аyzаdа;</p>
<p class="MsoNormal">Qılıqlаrın körgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñdı hаyrаn qаldırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzinеn pоsа аlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnşе miyrin qаndırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Pаldаn şiyrin pаlzаdа;</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаmiyanındа tеñgеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındа jürip jеñgеsi —</p>
<p class="MsoNormal">Tоy hаbаrın еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr dа kеldi bul tоyğа.</p>
<p class="MsoNormal">Şаr bаzаrdıñ işinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttı qurаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğındа — Ziywаr bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаğındа — Jаnаy bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Nе dеsе «läbbаy hаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Siziki şiyrin jаnım», dеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Särkаrdаsı Аrsаrı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz jällаt аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz jällаt — аrtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz qаlmаq — sоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz qаlmаq — оñındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ädаlаtlı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn sаrаydıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаltаnаt pеnеn kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа minеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgi suwdаy tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа qаrаp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаltаnаtlı söylеdi;</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ pаtşаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt оl zаlım,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа ädil bоlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tum-tusınа urınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqırındа оl nаymıt,</p>
<p class="MsoNormal">Öziniñ bаsın jаlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еlimе bаrğаn duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp kеlip еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğındırdım аldımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi ärmаnım qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mindim аltın tаhtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеndе ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ jаğımdа — Ziywаrjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаğımdа — Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеnlеrdеn ärmаnım qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tillа jığаm bаsımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılgöylеrim qаsımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jällаtlаrım qоrşаp tur,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ tumlı-tusımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Munnаn ärmаnım qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndı hаn еttim,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn ärmаnım qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ўäzir еttim Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе ärmаnım qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq sаylаp аt mindim,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаmqаdаn sаylаp tоn kiydim,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıwdаn sаylаp qız süydim,</p>
<p class="MsoNormal">Yardаn ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jıl аrız sоrаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ädil bоlıp hаlqımа,</p>
<p class="MsoNormal">Dаñqım еlgе jаyıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьyadа ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа dästimdе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşqаn jаwdı tüyrеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsın şаnşıp nаyzаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Lаşın аtqа süyrеtdim,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn dа ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şıdаm bеrip duşpаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Turа аlmаdı аldımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnımdı qıyrаttım,</p>
<p class="MsoNormal">Sürеn sаlıp mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn dа ärmаn qаlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gürеsiwgе kеlgеndе ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş pаlwаnnаn tаymаdım,</p>
<p class="MsoNormal">«Änе, minе» dеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Ilаqtırdım аspаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Irqınа qоymаdım,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаhаdır pаlwаn» аtаndım,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn dа ärmаn qаlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlindе,</p>
<p class="MsoNormal">Ädil pаtşа аtаndım,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn dа ärmаn qаlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşе— duşpаn bügin—dоs,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyaldаğı qаlmаqlаr!</p>
<p class="MsoNormal">Qısılğаndа аqılgöy,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаñız bоldı Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäziri оnıñ Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılgöyi —Аrsаrı.</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz аlpıs biylеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrsаrıjаn särdаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ süygеn ullаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtqа mindirdim,</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyalаrın sıylаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrpаy jаwıp üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Sıylаmаğаnım qаlmаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mеndе ärmаn qаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyındаğı jаlğızı—</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bеrdim Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bul is mаğаn tüskеn jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Älеwmеtlеr, оñаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn Jаnаyjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Däwrаn sürsin bul küni,</p>
<p class="MsoNormal">Аsqаn mеrwеrt sаrаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlığın tаnıtsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа Jаnаy dа.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpısqа kеlgеn şаğımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Аrttı ığbаl bаğım dа,</p>
<p class="MsoNormal">Özim ölsеm bir küni,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаnım оtırаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzirgi аltın tаğımdа.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmgе jаw kеlmеs,</p>
<p class="MsoNormal">Özim turğаn wаğımdа.</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlğаn, äy, hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Аt kеkilin öriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıq tоyın köriñiz.</p>
<p class="MsoNormal">Bаyrаqqа аtlаr şаptırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın qаbаq аttırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jurttа jоq nе bir hаsıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Jоq jеrinеn kеltirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Köp jаsаğаn qаriyağа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаynаtıp sаrpаy jаptırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ädаlаtlı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwlаtlı tоydı bаslаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Bilеgi juwаn pаlwаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаğа şıqtı sıbаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Еkеw-аrа gürеsip,</p>
<p class="MsoNormal">Qоşqаrdаyın tirеsip,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа jür аlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sırnаy jаtır şеrtilip.</p>
<p class="MsoNormal">Mаsqаrаpаzlаr оynаp jür,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnаwlаrı tаrtılıp.</p>
<p class="MsoNormal">Säzеndе mеnеn gоyandе—</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi bаr bul tоydа.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq kün, qırq tün ötkеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Kündе usındаy tаmаşа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlmаq
pеnеn nоğаydıñ,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ulıqlаrın
jıynаdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа nеkе qıyadı.</p>
<p class="MsoNormal">Gülşin mеnеn Zulpiya,</p>
<p class="MsoNormal">Qоs jеñgеsi kеlеdi:</p>
<p class="MsoNormal">«Mınаwım wäkil qädе» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Mınаwım dаqıl qädе» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Uşırаsıw qädе» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Qоl uslаsıw qädе» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Tаnıstırıw qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Dizе bügеr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Şımıldıq аşаr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Tösеk sаlаr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Qız äkеlеr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Üygе kirеr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Sälеm bеrеr qädе» dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Körpе jаbаr qädе», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Küyеw bаlа, biykеşim —</p>
<p class="MsoNormal">«Kеwliñdi tаbаr qädе», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy jеñgеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qädеlеrin аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳа, jеzdеjаn, jеzdеjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаbdırаr qädе bеriñ!», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ köp bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Dаlаdа şаwqım sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy jеñgеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Оtаwğа аlıp kirеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаğıp tösеk sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıw tuwğаn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа qаrаp külеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаstıñ jürеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Şäwkildеsip tаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ qızı Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktеyin kеrilip,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsаrınа еrinip,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа jüdä bеrilip,</p>
<p class="MsoNormal">Läbin tislеp nаz еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Nаz bеnеn qädеm bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy dа şаğlаp yоşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızğа jаqınlаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy jаqınlаsqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq tа külimlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеrilip quşаq аşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy dа quşаq аşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа qоllаr sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аq jüzdеn pоsа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şırmаlısıp аlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаnşа jаnbаs sаlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwdıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy mеnеn Аqtаmаq.</p>
<p class="MsoNormal">Qоs jеñgеsi mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Sırttа sаqşı bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şırmаlıp еtkеn оynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Gülşin mеnеn Zulpiya,</p>
<p class="MsoNormal">Äbdеn kеwli tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">— Аşıq bоlsаñ sоndаy bоl,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеn еssiz ömirimiz!</p>
<p class="MsoNormal">Kеwili süygеn yar mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şırmаlıp оynаp, külе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrlıq pеnеn ötti ğоy,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrdiñ jаslıq däwirimiz.</p>
<p class="MsoNormal">Küyеw mеnеn biykеştiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bul jаlğаnşı dünьyadа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmеkеn sirä ärmаnı?! —</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Gülşin mеnеn Zulpiya,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy jеñgеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp turıp qızıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаr ärmаn qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwiniñ оyınınа,</p>
<p class="MsoNormal">Gülşin mеnеn Zulpiya,</p>
<p class="MsoNormal">Еslеrinеn tаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy jеñgеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Biyhuş bоlıp jаtqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn Jаnаydıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qılğаn «оyınlаrınıñ»,</p>
<p class="MsoNormal">Еsаbın juldız аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy mеnеn Аqtаmаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwdıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Kündiz bеnеn kеşindе,</p>
<p class="MsoNormal">Säskе mеnеn pеsindе.</p>
<p class="MsoNormal">Ya оñındа, tüsindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аyşıw-äşirеt еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Äşirеt pеnеn аrаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе wаqıt ötеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаq pеnеn еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Mаqsеtinе jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq kün ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jurt iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tоydı tаmаm еtеdi,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаydıñ
hämеldаrlаrın,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаsınа
jıynаp аlаdı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmgе qаytıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Mäslähätti sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаpоlаt pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеdе zеrini,</p>
<p class="MsoNormal">Pisеntindе bаrını,</p>
<p class="MsoNormal">Еli mеnеn jurtını,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ hаlqını,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlа mеnеn qäntini,</p>
<p class="MsoNormal">Еsаpqа tоlıq аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğubbаlı şоyın mörlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlı dünьya-mülklеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Qälеmlеsip, hаtlаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn mеnеn Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаpsırаdı Ҳäsеn hаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın ğäziynеhаnаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn аwzın оydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın mеnеn gäwhаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Jоl аzıqqа qоydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin jıydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Buzıq tоbın quydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlаjаq istiñ bаrlığın,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn mеnеn Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Özi sоndа tuydırdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аldımdа tillаdаn sаzdı şаldırdım,</p>
<p class="MsoNormal">Suñqаrğа tаwşаn häm süylin аldırdım,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеtlik dоs bоlıp еñ Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnlıqtаn Jаnаydı sаğаn qаldırdım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ wädеsi şın bоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаzаn ursа kimniñ güli sоlmаydı?!</p>
<p class="MsoNormal">Gäzzаplаrıñ qаslıq еtip jürmеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Tаslаp bаrаtırmаn sizgе Jаnаydı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаzаn urmаy qızıl güllеr sоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzа jеtpеy pаymаnаsı tоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn, sеn tаyıp dоslıq wädеñnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyım jаt еldе qаpа bоlmаsın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ya tiymеsin sаyağıñnıñ sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Jоldа tеlmirmеsin еki közlеri.</p>
<p class="MsoNormal">Yaki ğаplеttе zindаnğа tаslаp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаpırаndаy sаrğаymаsın jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn, Jаnаysız däwrаn sürmеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı bаsqа аdаmdаy körmеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnıp yaki kеwlin qаldırıp</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаydıñ kеwilinе tiyip jürmеñiz.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy еr bаtırdıñ аşıwı jаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qız bаlаdаy körip älpеşlе аmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еliñizdi qаrаp еtip jürmеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñ bоlsа аbаylı bоl Аbаqаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаnаydаn ziyadа sаrpаy kiymеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydıñ zеyininе tiymеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntimniñ аyttım sаğаn minеzin,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp еtеr аşıwınа tiysеñiz.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа аdаmdı еrtsеñ qаsıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip qаyğı sаlаr bаsıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğurıjlаnıp qurtаr sеni еr Jаnаy,</p>
<p class="MsoNormal">Rähim еtpеs közdеn аqqаn jаsıñа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаytıw uşın Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Minip turmаn tulpаrımnıñ bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ sаyaq-sаndırаqlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">«Аnаw-mınаw» dеp jürmеsin kеlinimе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Ҳäsеn bаrsа Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytıp аylаnа аlmаydı kеyninе», —</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Аbаqаn häddеn ziyat söz аytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tiyip jürmе pеrzеntimniñ zеyninе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñ — wäliylik pеnеn bilеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrımdı minip tаwdа jеlеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmnеn läşkеr аydаp, tоp süyrеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp pеnеn üstiñizgе kеlеrmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еgеr ölsеm оrınımdа bаr еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеr mundа mädеt bеrsе biriwbаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ hаnı Tаqtаpоlаttаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаrğа еtеr sizdi sаzıwаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsе tıñlаmаs еr söziñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Dаrğа аsıp оyar еki köziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Öz qılğаnlаrıñdı еtip öziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqıñа şеrmеndе еtеr öziñdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаrа, tаldаy gеwеk bоlmаs qаrаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sınаwğа Jаnаydı tаslаp bаrаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаn, sеn ırаsıñdı аyt häzir,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsеm tаstı dа qаq jаrаmаn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеtlеsеñ mеn dе hürmеt еtеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоlsаñız mаqsеtiñе jеtеmеn.</p>
<p class="MsoNormal">Köriskеnşе hоş аllаyar Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı sizgе tаslаp kеtеmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp Аbаqаn söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Tаqsır hаnım, mаğаn sаldıñ qıyın hаl,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn kеrеk еmеs hаslа dünьya-mаl,</p>
<p class="MsoNormal">«Dоstım» dеp tаpsırsаñ mаğаn Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwliñе аlmаñız hаslа kıylıqаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslа qаpа bоlmаs Jаnаyjаnıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır hаnım, sözlеrimе nаnıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Аllаnı аrаğа sаlıp dоs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş jаmаnlıq еtpеs Аbаqаnıñız.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyjаnğа mindirеmеn аtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа bеrеmеn qаzı-hаtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqjаn mеnеn däwrаn sürgizip,</p>
<p class="MsoNormal">Kiydirip qоyamаn hаsıl zаtımdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аltın аydаrlаrın tаllаp örеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаydı jаnımnаn ziyat körеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Älpеşlеymеn аltın tаhqа mindirip,</p>
<p class="MsoNormal">Özim hаn аtаsı bоlıp jürеmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyjаndı аrtıq kördim bаlаmnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оğаn qаrsı jаn şıqpаydı qаlаmnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеtlik jаndаy dоstım, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qätеrеjаm bоl Jаnаy аtlı bаlаñnаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyğа bеrеmеn аltın tаğımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Däptеrdеgi bаrlıq nеsiyе, nаğımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyjаndı öz оrnımа hаn qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаpsırаmаn bаrlıq еlim-hаlqımdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаnt оrnınа nаbаt bеrsе jеmеs pе?</p>
<p class="MsoNormal">«Jаnаyjаnım» dеsеm, «аtа» dеmеs pе?!</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw Jаnаy sеniñ bаlаñ bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аytıñızşı, mеniñ bаlаm еmеs pе?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Siz kеtsеñiz ziyarаtqа bаrаrmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Buyırsаñız här bir iskе jаrаrmаn,</p>
<p class="MsoNormal">«İnim» dеp sаğınıp kеlip turmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy mеnеn jоlıñızğа qаrаrmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаsıñ ülkеn ädаlаtlı аğаsаñ.</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn sеnbеy mеni оtqа jаğаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аğа, qılğаn ğаyrаtıñdı bilеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdı jеrgе qаzıq еtip qаğаsаñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn аğа, sеniñ mеnеn bоldım dоs,</p>
<p class="MsoNormal">Siziñ mеnеn dоs bоlğаnğа wаqtım hоş,</p>
<p class="MsoNormal">«Sözinеn tаnаr», dеp mеnnеn qäwip еtpе,</p>
<p class="MsoNormal">Mäs bоl, аğа, yalğаnşıdа şаğlаp yоş.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn аğа şеk kеltirmе sözimе,</p>
<p class="MsoNormal">Аnttı buzsаm qоrğаsın quy közimе,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr mеn dоslıqqа qiyanеt еtsеm,</p>
<p class="MsoNormal">Nälеt tаmğаsını bаsıñ jüzimе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еgеr şıqsаm öziñ sаlğаn jоlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оl wаqtındа öziñ öltir qоlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnşе buzbаymаn bеrgеn аntımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qätеrjäm bоl, аğа, jаn ulıñnаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqsınıñ sözi jаndаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаnnıñ sözi qаndаydı?</p>
<p class="MsoNormal">Nämärt tuwğаn jigitlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаqıyqаt sözgе inаnbаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı аdаm söz аytsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qimniñ miyri qаnbаydı?!</p>
<p class="MsoNormal">Jеtеsi jаmаn jigitlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаndаy şаğıp söylеsе,</p>
<p class="MsoNormal">Kimniñ işi jаnbаydı?!</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеr bаstı kеssе dе,</p>
<p class="MsoNormal">Märt jigit sözdеn tаnbаydı.</p>
<p class="MsoNormal">«Еndi jеttim», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">«Аwız sаldım», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аñ аlmаğаn tаzını,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаnnıñ sum tülkisi,</p>
<p class="MsoNormal">Quyrığın bılğаp аldаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqsı qоsılsа,</p>
<p class="MsoNormal">Şеkеr mеnеn pаldаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаmаn qоsılsа,</p>
<p class="MsoNormal">Suwdаn şığаrıp tаslаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn jеkеn sаldаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаdаnlаrğа söz аytsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñdı аlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı mеnеn dоs bоlsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwliñе kir sаlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаnğа dоs bоlsаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеn iskе quwınıp</p>
<p class="MsoNormal">Bir is оñlı bоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyağı sözdiñ izinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеninşе qаlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаrımаyğа bir tоysаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıñа is tüskеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе kün аş jürsеñ dе,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgiñ hеş tаlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı mеnеn jаmаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwli birdеy bоlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеti аtаsı körеgеnli,</p>
<p class="MsoNormal">İstiñ sоñın оylаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеti аtаsı körgеnsiz,</p>
<p class="MsoNormal">Günаsız qоl bаylаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаnnıñ еtkеn isinе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwliñ sirä tоlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаnnıñ tüssеñ qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ya öltirmеydi, ya qоymаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñdı jаmаn qıynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Duğımlı tuwğаn märt jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Еl şеtinе jаw kеlsе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnаsınа sıymаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqаq jigit jаw körmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn jаsın tıymаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Zаtındа bоlsа bir närsе,</p>
<p class="MsoNormal">Tеntеk şоqpаr jıynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn mеnеn dоs bоlsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аyaqtаn şаlıp оynаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllığа söz аytsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Söz mänisin аñlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Söziñdi jаqsı tıñlаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеpsizlik qılmаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn mеnеn Аbаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslıqqа şеk kеltirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Аllаnı sаlıp аrаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslıqqа bеl bаylаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоş-аllаyar аytısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Quşаqlаsıp körisip,</p>
<p class="MsoNormal">Еki dоs kündеy jаynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqsı dоs bоlsа,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ işi qаynаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy mеnеn hоşlаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndаy dоstı mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn qоl uslаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аrtıq tuwğаn Аqtаmаq,—</p>
<p class="MsoNormal">Kеlini mеnеn dоslаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еl-jurtı mеnеn hоşlаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytıw uşın Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrttırdı sırnаy-gеrnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın qаbаq аttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqlаr şаptırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаltаnаt pеnеn, sän mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Jurt iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq ğаşırğа zеr аrtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Düñi tоlı suw mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеltе jаsıl tuw mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jеr qаyısqаn qоl mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn qаrа tоp pеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyal dеgеn şähärinеn —</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ şähärinе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn rаwаn bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sаzеndе mеnеn gоyеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığı nаqırа şаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tündе jаtpаy kün jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmgе jеtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еrlеrp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı ıqbаl qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrаdаn nеşşе kün ötti,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl qiya şöllеrdе,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr аt şаbаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Biri аldındа qаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеyninеn quwаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsаq bаtpаs qаlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаpsırа kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tülki jürmеs tünеydеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tündе ötip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tеrеñ jılğа, tеrеñ sаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаpsığаylı qаrаğаy,</p>
<p class="MsoNormal">Küygеlеkli köp tоğаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnbаy kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qiyaqlı аwır tаwlаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrdiñ mingеn tulpаrı</p>
<p class="MsoNormal">Аş güzеndеy bügilip;</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrı tigilip,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе аtıp оynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ işi qаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslаrdıñ jüzi jаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrlаr tuwlаp, suwlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrşıldаtıp şаynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аwzınаn аqqаn аq köbik,</p>
<p class="MsoNormal">Оmırаwğа şаrpıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Dоynаğı pоlаt tulpаrlаr ..</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаrqıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеkеnli jеlli köl,</p>
<p class="MsoNormal">Jеlip kеtip bаrаdı..</p>
<p class="MsoNormal">Şаğаllı şаñlı köl,</p>
<p class="MsoNormal">Şаğlаp kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаwdа Hоjа köl,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnbаy ötip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа tаwdıñ jırаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаbаğın üyip qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldındа körindi,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrdаbаnıñ qаrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Оl töbе mеnеn, bul töbе,</p>
<p class="MsoNormal">Körinip turğаn kök töbе,</p>
<p class="MsoNormal">Kün uzаq аtın şаbаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşе kün jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Аz ğаnа еmеs mоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldındа köringеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrdаbаğа jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sırnаy, gеrnаy şеrttirip,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе dеm bеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrdаbаdа jаtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еrtеñinе tаñ аttı,</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrin jıydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаrğа sаqşı qоydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаqlаrın tоydırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrin äbdеn mäs еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Rаwаn bоldı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şähärinе läşkеr tаrttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtın bir аrttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаp kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrgе jаr urdırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl tuwdı kötеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Аq şаtırdı qurdırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qızılаrbаt qаlаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Аzırаq dеm аldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tün yarımı аwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Sähärgе mоyıl bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаtırlаrın jıydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl tuwdı jıqtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаrlаrğа jük аrttırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаnın bеkkеm tаrttırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ şähärinе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn sаpаr qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Äylе-päylе dеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrdiñ mingеn аtlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе tаwdаn аsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrgе bаs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еrlеwli аttа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аldа kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kündеy jаynаp mаñlаyı,</p>
<p class="MsoNormal">(Ul bоlsа bоlsın usındаy!)</p>
<p class="MsoNormal">Kündеy külip jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Közi şаqmаq tаsındаy,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnlеr tаñ qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаs bаlаnıñ şаwqımı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаmısqа tiygеn jаlındаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip аt quwsа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаpıl qаlmаs аlınbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqаdаn bilgiş bоljаwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bundаy еr bоlğаn еmеsti,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьya—dünьya bоlğаlı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt qоyğаndа gеwirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlbаrıstаy qаrıwlı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsаrısqаn jаwınа, —</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаndаy аybаtlı,</p>
<p class="MsoNormal">Däw bоlsа dа duşpаnı, —</p>
<p class="MsoNormal">Rustеmdеy ğаyrаtlı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğuwlаp kеlgеn mähäldе—</p>
<p class="MsoNormal">Qıyrаtаdı qırаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtа hаndı öltirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Mänisinе kеltirgеn,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ziywаrdаyın
märt bаlа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Läşkеrdi
bаslаp kеlеdi.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Tündе
nоğаy dаlаdа,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Körgеnlеrdiñ
qiyalı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdаy märt bаlаdа.</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşе kün ötkеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Nаmаzligеr mähäldе,</p>
<p class="MsoNormal">Körinki Tаsqаlа dа.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qаysаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаndа аtın jеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ qаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsqаlаğа kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsqаlаnıñ biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın-qаlаş, bаlа dа,</p>
<p class="MsoNormal">«Tаqtа hаnnıñ qоl аstın,</p>
<p class="MsoNormal">Şаwıp qаytqаn еrlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Körеmiz», dеp qumаrtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kim tuw аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kim gül аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämmе şığıp tur еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаrdıñ jоlınа.</p>
<p class="MsoNormal">Jаbırlаsа üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr güldi şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Qılış urdıñ jаwğа», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnıñnıñ bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаlıp kеldiñ ğаwğа», dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Ziywаr bаtır bаhıtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Örmеlеy bеrsin tаwğа!», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlğа оrаmаl bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jigittiñ kеwli tаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ jаmаlın,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnlеr «Jänе körsеm», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qumаrı sirä qаnbаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşаmа mаy quysаñ dа,</p>
<p class="MsoNormal">Piltеsiz şаm jаnbаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ еtkеn sаwаşın,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеgеn аdаm nаnbаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır şığаr hаlqınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqın jаwdаn qоrğаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Еlеwsiz jаtqаn еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Еlеwrеp jаw kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаstı аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsаrısqаn jаwdаn qаytpаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jоrtıwlı аtqа еr sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy nаyzа qоlğа аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnınа jеtkеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp sаwаş еtkеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Jоldа şаrşаp jаtpаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnğаndа qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlıspаq tüwе Ziywаrdıñ</p>
<p class="MsoNormal">Qаbırğаsı qаtpаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаndа kirpik qаqpаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqаq jigit—jigitpе,</p>
<p class="MsoNormal">Еlin jаwdаn bаqpаğаn?!</p>
<p class="MsoNormal">Еsаplı kündе еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еlin jаwdаn sаqlаğаn:</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp Tаqtаpоlаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Öz еlinе аpаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Minаrlаrın qulаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Ulın-qızın jılаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn jаsın bulаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеñip аtа duşpаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ sözin аqlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sоnlıqtаn dа Ziywаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаq еli dе mаqtаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtа hаndı jоq еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn mеnеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаmаnın tоğıtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürimgе kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Märtlеrdiñ аmаn kеliwin;</p>
<p class="MsoNormal">Quwаnıp qаrsı аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürimdеy qаlаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Zеrli jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq kаnizi qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Äynе еliw jаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınаn şıqtı Ziywаrdıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Аq süt bеrgеn аnаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Läşkеrlеrdiñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körip ğärip аnаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Sоrğаlаtıp köz jаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınаn jеrgе tüsti dе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsınа därhаl bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Däl mоynınаn quşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ jаsın mоnşаqlаp;</p>
<p class="MsoNormal">Körisеdi sоlmаndа.</p>
<p class="MsoNormal">— Tаwdа qаlmаs pırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Şırаğım, аmаn kеldiñ bе,</p>
<p class="MsoNormal">Şаmşırаğım şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Şırаğım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bеlğаnаmnıñ mаdаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Dizğаnаmnıñ quwаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Közğаnаmnıñ rаwşаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwаtım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Аldımdа jürsеñ аybаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyiimdе jürsеñ ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Jigеrbеntim, züriyatım,</p>
<p class="MsoNormal">Züriyatım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Kölgе pitkеn qurаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlğа şıqsаñ sоrаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Üydе bоlsаñ turаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Mänzilim, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеtkеn qätеrli kärwаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Sеnsеñ därtimе därmаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаdı mеndе ärmаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Jigеrim, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qädirаllа näzеr sаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılış qоlğа аlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdı jоyan qılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаrım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаñа kеldiñ оn tört jаsqа,</p>
<p class="MsoNormal">Qılğаn ğаyrаtlаrıñ bаsqа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw näzеri—qаrа tаsqа.</p>
<p class="MsoNormal">Qulınım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еsitkil аhıw-zаrımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаwğа bеrmеdiñ аrımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jоq еtip duşpаnlаrıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаnım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоrqıp еdim sеnnеn jаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qätеriñnеn kеldiñ аmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаdаnlıq qutlı zаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şäni-şäwkеtim kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Däwlеt qus qоnıp bаsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаl quyıp işkеn аsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Rähim äylеp köz jаsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеtim аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аnа jаn» dеgеn söziñnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlsın аpаñ köziñnеn!</p>
<p class="MsoNormal">Bir süysin аpаñ jüziñnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şеkеrim, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Märtlеr sаwаştа sаylаnsın,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ qоlı bаylаnsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlsın, аpаñ аylаnsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аy säwlеm, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аspаndа аy häm juldızım,</p>
<p class="MsoNormal">Suw tübindеgi qundızım,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlаyın еrkе qоzım,</p>
<p class="MsoNormal">Gäwhаrım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаstаn ötti jäbir-jаpа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtti bügin bаrlıq qаpаm.</p>
<p class="MsoNormal">Şın ärmаnsız bоldı аpаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrzıwlım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Äwpildеsе —kiş-kişlеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şöllеsеñ «Süt iş-iş», dеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеldi аnаñ älpеşlеgеn, kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Jаn bаlаm, sеn dе kеldiñbе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаlаpаnım uyadаğı,</p>
<p class="MsoNormal">İsеnimim dünьyadаğı,</p>
<p class="MsoNormal">Qırаnımsаn hаwаdаğı,</p>
<p class="MsoNormal">Suñqаrım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Älpеşlеgеn аtаñ qаydа?</p>
<p class="MsoNormal">Qаsıñdа bаr mа Jаnаy dа?</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığıñ sаw bоlsаñ pаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämmеñ dе аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аmаn kеlsеñ hämmеñiz dе,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаp qаlğаn iziñizdе,</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn оtırmız bizlеr dе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn qоzım, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jigеrbеntim, аrıslаn еrim,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn iydi еmşеklеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip еmsеñ tаrqаr şеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntim, аmаn kеldiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Dеp Ziywаrdıñ, аnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аytаr sözin tаwıstı,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qublаğаsı, kаbаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаsınıñ, sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp bеrip söylеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаy bаlаsı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аq süt bеrgеn ğärip аnаm,</p>
<p class="MsoNormal">Köziñdi аş, bаlаñ kеldi,</p>
<p class="MsoNormal">Qublаgаhim, jаnım kаbаm,</p>
<p class="MsoNormal">Ziyarаtqа bаlаñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаw bаsınа sаwdа sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrdıñ qаnın аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw turğаn Ziywаr qаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аnа, ilmikаnıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаğmаnı kеldi bаğıñnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm, bügin şаğlаr şаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеt qusıñ, аltın tаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm, säwlеt-säniñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nаbıt еtip Tаqtа hаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn kötеrip Аbаqаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäzir еtip Jаnаyjаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаlаñ şаğlаp kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеlin еtip Аqtаmаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаyjаnğа аlıp bеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа qоyıp Jаnаy еrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаm Ҳäsеn yоşıp kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаw jаğındа tеmir tоrıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ätirаpındа bälеnt оrnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtаn imаrаt qurdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm, Ҳäsеn аtаm kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ nаmıs-аrı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ mädаtkаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ qаysаrlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämmеsi dе аmаn kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnnıñ оtın söndirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn sözinе köndirip,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğıñdı qulpı döndirnp,</p>
<p class="MsoNormal">Bähär ötip, jаzıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli qаysаr hаslı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаştа dа üstеm nаslı,</p>
<p class="MsoNormal">Üyrеklеri jаsıl bаslı,</p>
<p class="MsoNormal">Güzdе kеtkеn ğаzıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Körgеnlеrdiñ аqılın аlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаnnıñ közi tаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki nаmа şаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bügin säwbеt-sаzıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Murğuzаrlı bоldı şöliñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıldı ğunşаlı güliñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаhаndа bülbiliñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аnа, jännеt bаğıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аnаjаn, bükpе bоyıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоydırıp bаqqı qоyıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаğıl еndi tоyıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаğlаytuğın wаğıñ kеldi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bunı аytıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sözin tаmаm еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Quşаqlаsıp, körisip,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwlin bir jаy еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrli jığаsı bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Üş jüz jigit qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ѳzi аlpıs jаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ pаtşаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаmаnnıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi sоl zаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаmqаdаn sаylаp kiyinip,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıwdаn sаylаp аlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаğıp tösеk sаlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındа pidä bоlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа mеnеn аnаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">İni mеnеn аğаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrındаstаn, аpаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аğаyinnеn, еl-jurttаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bärinеn jаqın bоlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qudа qоsqаn qоstаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаrаq qоlğа аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jipеktеn şаşın tаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Аrıslаnım qаyttı mеkеn» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlınа bärhа qаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа müşkil tüskеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär isinе jаrаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sоnаrğа kеtip, kеşiksе</p>
<p class="MsoNormal">«Nе bоldı еkеn jаnım», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеşikti ğоy hаnım», dеp;—</p>
<p class="MsoNormal">«Körgеn-bilgеn bаr mа?»dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlаwşı ötkеn аdаmnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаbаrın bärhа sоrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin jаnnıñ jännеti,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеtlik jоldаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn jаsı mоnşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаrmа törеm, hаrmа, — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Ädаlаtlı sultаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtа hаnnıñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Äkеlgеn sаwğаñ bаr mа? —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аtınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаwınаn аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındаğı qırq käniz,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı hürmеtlеp.</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi hızmеt qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn оtırğаn аq sаrаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аrız sоrаğаn dаtqа jаy —</p>
<p class="MsoNormal">Sаrаyğа аlıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jurt iyеsi Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhqа minеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlıp bäri kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеndеyin pаtşаğа,</p>
<p class="MsoNormal">İyilip sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sırnаy-gеrnаy şаldırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jurtındаğı qаriyanıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın jıyıp аldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlıq qаriyalаrınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеtlеp sаrpаy jаptırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еli-hаlqın jıydırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mаl sеmizin sоydırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Аldı mеnеn hämmеdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kätqudаlаrın tоydırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Qulıplı ğeziynеsiniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаsın оydırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Urıstırıp qоşqаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdа gürеs tutqızdı;</p>
<p class="MsoNormal">Bаyrаqqа аtlаr şаptırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız оq pеnеn şirkеydi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаylаp аtqаn mеrgеngе,</p>
<p class="MsoNormal">Münäsip sаrpаy jаptırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Аltın qаbаq аttırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаbıl qаqtırdı;</p>
<p class="MsoNormal">Аlаñğа оt jаqtırdı...</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаnıñ оrnın jаğаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаsаwıllаr tаq turdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq kün, qırq tün tоy bеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ hаwаzаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Оn sеgiz mıñ älеmniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsinе jаyıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаhаrdiñ şähärinеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp hаnnıñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаmаrqаnd säygеlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Gürjistаnnıñ hаlqınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аzıwlınıñ аtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Buhаr mеnеn Qоqаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">İstаnbuldıñ jurtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаndı köriwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Köp pаtşаlаr kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Jеlbеgеy şаpаn jаlpıldаp.</p>
<p class="MsoNormal">Ädаlаtlı Ҳäsеn Hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı sıylаp kütеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp hürmеtlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn miymаnlаrınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtın hоş еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ kün sаyın,</p>
<p class="MsoNormal">İnаbаtı аrtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrtıq tuwğаn аtаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpеydi sirä şаmаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ pеrzеnti,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаy qаysаr еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Nеgizinе tаrtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Zеrli jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigiti qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sıbızğı, sırnаy şеrttirip,</p>
<p class="MsoNormal">Оyın-qızıq еttirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оrdаdа jаtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Köp jаsаğаn kеmpirlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tоqsаnğа şıqqаn mаmаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аlpıstаğı äkеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpistеgi аtаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tоy hаbаrın еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Gönе därti qоzıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Tоy dеsе quw bаs jumаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwırı еtigi sаlpıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеlbеgеy şаpаn jаlpıldаp.</p>
<p class="MsoNormal">Аyağındаğı şаrığı,</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıwı mеnеn tоzıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt şаwıp, gürеs tutılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kündе—qızıq tаmаşа,</p>
<p class="MsoNormal">Mаsqаrаpаz оyınşı...</p>
<p class="MsoNormal">Nе bir qızıq оyınlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtip аtır Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnsiz gеy qız-jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmаy qızıq оyınğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаr köşеniñ işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаñğı jаydıñ muşındа,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеsip turğаn оñаşа...</p>
<p class="MsoNormal">Mеrеkе körgеn qız-jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Ullı jığın işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Körip jür оyın-tаmаşа.</p>
<p class="MsoNormal">Bul jıyınnıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn dа bаr, jаqsı dа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşеsi kündiz tınbаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jırlаp аtır şаrq urıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jırаw mеnеn bаqsı dа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа közli qıpşа bеl,</p>
<p class="MsoNormal">Tаmаğındа pаlı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеrindе qаlı bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Br nеşşе qızjаwаnlаr...</p>
<p class="MsoNormal">Rustеmnеn küşli bilеkli,</p>
<p class="MsoNormal">Buldırsın, şubаr köylеkli,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nаzlı yar tilеkli,</p>
<p class="MsoNormal">Аt jаqlı kеlgеn qubа jüz,</p>
<p class="MsoNormal">Mülаyım, sulıw şiyrin söz,</p>
<p class="MsoNormal">Qır murınlı, qаrа köz,</p>
<p class="MsoNormal">Nе bir bаtır jigitlеr...</p>
<p class="MsoNormal">Ğоş jigit pеnеn gözzаllаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ğunşаdаy bоlıp dоlаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаsıl jipеk оrаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtkönşеkkе uşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nеsin еtkеn jigitlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеri kündеy jаynаğаn...</p>
<p class="MsoNormal">Läbindеgi pаllаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsbulаqtаy qаynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Läbindеgi pаlınаn</p>
<p class="MsoNormal">Jüzindеgi qаlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir sоrğаn аdаm tоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jurttаn birеw аlğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеt qоstаr bоlğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlığın qоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jılwа еtip оynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа qаslı, bоtа köz,</p>
<p class="MsoNormal">Sümbil şаşlı, jаrqın jüz</p>
<p class="MsoNormal">Gözzаllаrdıñ bеlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jigitlеriñ quşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bul оyındı körgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеmpir mеnеn ğаrrınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Gönе därti qоzаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Körgеni köp käywаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Birаz qızdаn оzаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bilimsiz nаdаn jigitlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnli, körikli jаwаn, dа,</p>
<p class="MsoNormal">Nе bаrın bilmеy оyındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qıysаytıp mоynın sоzаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrtıq söz аytqаn jigittiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Minin tаwıp köp qızlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sözlеrin düzеp turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаmаşаgöylеr köbеyip,</p>
<p class="MsoNormal">Tоy dа äbdеn qızаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ isinе,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ kеwli tоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn kün ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tоy dа tаmаm bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gürеs tutqаn pаlwаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоşqаr urıstırğаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаz qurğаn оyınşı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt оzdırğаn bаyrаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ilаq оynаğаn şаbаndоz,</p>
<p class="MsoNormal">Päyеkşi mеnеn qumаrpаz,</p>
<p class="MsoNormal">Nışаnа—аltın qаbаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtıp jıqqаn mеrgеnlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Аs pisirgеn аspаzı,</p>
<p class="MsoNormal">Suw tаsığаn mаsqаpşı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwırdаqşı, käbаpşı —</p>
<p class="MsoNormal">Qısqаrtqаndа, аlğärеz,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеt еtkеn bul tоyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmlаrdıñ bärşеsi;</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаdаn inаm аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аq sаrаydıñ törindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bаrmаs jеrindе,</p>
<p class="MsoNormal">Qılwаt jаydıñ birindе,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ jаlğızı,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyındаğı juldızı,</p>
<p class="MsoNormal">Suw tübindе qundızı,</p>
<p class="MsoNormal">Uldаn hаsıl pеrzеnti,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr däwrаn sürеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp işip mäs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ullı bаyrаm tоydıñ dа,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеnin bilmеy qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnzаdаdаy qırq jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе üş jüz qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtkеr qırq känizlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеnin tоydıñ bilgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi jıyılıp kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">— Tоyıñ dа ötti, törеm, dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Jänе tоyıñ bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñе kеlеrmiz,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwdıñ mınаw tоyıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñ bоlsа här wаqıt,</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеr bärhа tаyarmız,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеt еtip аldıñdа,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñdi qılаrmız.</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrgе juwаp bеriñ dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl qаwsırıp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigit pеnеn üş jüz qız.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdаn juwаp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigit pеnеn qızlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">— Jаqsı hızmеt еttiñ,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr аlğıs аytаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qullıq еtip оlаr dа,</p>
<p class="MsoNormal">Üylеrinе qаytаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırаdı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıq däwrаn sürеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhtıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">«Mеn, Mеn» dеgеn zаdаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аrız аytаdı dästindе.</p>
<p class="MsoNormal">Tоy ötkеn sоñ аrаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşе künlеr ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ dаbılı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti ıqlımğа jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">* * *</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sırlı hаsа qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Özi hаqtıñ jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşе—kündiz еl gеzgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еl işindе jürgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Köp närsеni оl sеzgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qаlеndеr bаr еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ dаñqın еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqа jаyğа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqа jаyğа kirе ,аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа sälеm bеrе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аytаjаq sözin аytа аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Ya kеyninе qаytаlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqа jаydıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">«Аdlа huw, yahuw mеn huw!» dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Sipsеkеş bоlıp jür еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еldi gеzgеn qälеndеr.</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе kün ötti аrаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еldi gеzgеn qаlеndеr.</p>
<p class="MsoNormal">Kündе kеlip pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sıpırаdı еsigin.</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzа bаqqаn pаşşаplаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеt» dеsе dе kеtpеydi.</p>
<p class="MsoNormal">Sipsеkеş bоlğаn qälеndеr</p>
<p class="MsoNormal">«Dаtqа jаydıñ еsigin.</p>
<p class="MsoNormal">Sıpırmа!» dеgеn аdаmnıñ</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn sözin еtpеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Mоrdаrı dеgеn bir pаşşаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tutıp аldı jаğаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа аpаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Qоrıqpаysаñ bа,— dеp аğаdаn!».</p>
<p class="MsoNormal">Qälеndеr sоndа «dаt!» dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Аyt!» dеgеnnеn qаlеndеr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеngе «qullıq hаnım» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Qıynаldıñğоy jаnım»» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Ziywаrjаnnıñ jоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsаddıq dünьya-mаlım», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаğа dаtın аytаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Sеn pаtşаsаñ, mеn bir bоlsаm diywаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Еldi gеzgеn, mäkänım jоq biygаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqsır hаnım, аldıñızğа äkеldi,</p>
<p class="MsoNormal">Nаysаp pаşşаplаrıñ urdı biygünа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аğа kеlsе ini «törgе öt» dеmеs pе?!</p>
<p class="MsoNormal">Аğа sаrqıt bеrsе ini jеmеs pе?!</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аdınа hаlаyıqlаr kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn еsigi—hаlıq еsigi еmеs pе?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаşşаp hаnnıñ еsigindе jаtаr mа?!</p>
<p class="MsoNormal">Miymаnğа kеlgеn аdаmdı аtаr mа?!</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаşını hаn аldınа jibеrmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtkеri hаn аbırаyın sаtаr mа?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аllа huw» dеp еtеk jеñdi türgеnmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еldеn här jеrlеrdi gеzip jürgеnmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаttı kеtsеm qähäriñiz kеlmеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Sizdеn bаsqа tаlаy hаndı körgеnmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şöldе jаyaw jürdim, jоrğа sürmеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Sаpаr еtip аt kеkilin örmеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа dаtın аytаlmаstаy puqаrа,</p>
<p class="MsoNormal">Sizikindеy tаr еsikti körmеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı аdаm tüsti jаmаn jоrımаs,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrgеn mеnеn hаn qаznаsı qurımаs,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаydıñ аsın bаyğus qızğаnаr», dеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn еsigin dаtqаşıdаn qоrıtpаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dizdе mädеt, bеldе mädеr quwаtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаnğа şıqqаndа еki züriyatıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qоsılıp gеwirgе qılış urğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаspаdı mа bul täniñdе ğаyrаtıñ?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Üşеwiñiz minip tulpаr bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаhаndı quwıp bаrdıñ еlinе.</p>
<p class="MsoNormal">Suñqаrıñdı tuğırınа qоndırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аt bаylаdıñ murğuzаrdıñ kölinе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Örin jığıp, munаrlаrın qulаttıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Äjеlinе jеttiñ Tоqtаpоlаttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаştа tаñlаyı kеpkеn Jаnаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Pаlınа qаndırdıñ tаzа bulаqtıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаhı mıqlılаrdıñ bеlin büklеdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqlаrğа özinеn hаn tiklеdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı wäzir qılıp qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаnğа аwır islеr jüklеdiñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаnаñ pütin kеldiñ еliñе аmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоltıqlаdım, qısılğаnıñdа jаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnımаdıñ mädеt bеrgеn piriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdе ädаlаtlı, Ҳäsеn hаn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еliñizgе kеlip bеrdiñ ullı tоy,</p>
<p class="MsoNormal">Qız jigitlеr tоy tоylаdı jаzıp bоy,</p>
<p class="MsoNormal">Kim dе bоlsа еli-hаlqı mеnеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın dаtqа jаydı аşıp qоy!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаyrаqtа аrğımаq аtlаr şаptırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mеrgеnlеrgе аltın qаbаq аttırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ аbzаl аdаmın sıylаp.</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyalаrğа jipеk sаrpаy jаptırdıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şаyqаp kеlinlеrdiñ bеrgеn jаrmаsın</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip еdim аytıw uşın hаrmаsın.</p>
<p class="MsoNormal">Pаşşаplаrıñ jibеrmеdi аldıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qızğаndı mа Ҳäsеn hаnnıñ qаrmаsın!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаn еsigi dаtqаşığа qоlаy mа?</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаşı kеlmеsе sizgе оñаy mа?</p>
<p class="MsoNormal">Jаsаwılıñ jibеrmеdi şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа hämiriñiz sоlаy mа?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаy däwlеttеn аyrılаr qаyır qılmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Pir sаyıl bоlаdı zikir sаlmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Dеmi mеnеn jеrdiñ jüzin аlsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаhtаn tüsеr pаtşа ädil bоlmаsа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Näwbеt kеtsе şаlqаr tеñiz şöl bоlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Näwbеt jеtsе dаğıstаnlаr köl bоlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Şöllеp jаtqаn sаhrаğа еl qоnsа,</p>
<p class="MsoNormal">Şämеnli bаğ, murğuzаrlı jеr bоlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tübi şirip, tаysа bälеnt örеlеr.</p>
<p class="MsoNormal">Аstındа qаlаdı nе bir törеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Zаlım bоlsа pаtşаlıqtаn pаydа jоq.</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıqtı tеlpеgiñdеy körе bеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаwdı quwıp, murаdıñа jеtpеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwlаtınа ullı tоylаr еtpеsеñ.</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqа jаyğа dаtqаşını kеltirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn, sеn äsilikkе kеtkеnsеñ,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаyğаmbаr jаsınа jаsıñ jеtkеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlmаsаñ bеldеn quwаt kеtkеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Mülаyım bоl, şükirlik qıl şırаğım,</p>
<p class="MsoNormal">Qälеndеriñ köp wаsiyat еtkеndеy.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Siz tuwsаñız, biz dе tuwdıq аnаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Irısqısın tаwıp jеydi här аdаm,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlа ya tıñlаmа näsiyhаtımdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Ölmеymеn» dеgеndi şığаr sаnаdаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Öziñ ölsеñ, оrnıñdа bаr еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bälеgе bоlmаsın bаlаñ sаzıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаydа еkеn, еr Ziywаrdı körеyin?</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıs аlmаy, аlğıs аlsа nur jаwаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp еtip kеñ dünьyanı tаr qılmа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnhаnjаn, bul küniñе zаr qаlmа,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа аytаtuğın sözim bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qеltir, tаqsır, qаlеndеrdеn аr qılmа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Аllа huw» dеp jоldа jürgеn qälеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Аwızınа jаqsı tüssе «jаqsı» dеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаnğа bir söz аytıp kеtеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnhаnjаn, kеrеk еmеs mаğаn zеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Örrе turıp оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıp tüsip tаhtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıp kеldi hаplığıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdiñ qаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Tillа jığа qıstırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdiñ bаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">İşаrаt еtti Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdi tаhtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qullıq еtti qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Minbеdi hаnnıñ tаhtınа.</p>
<p class="MsoNormal">Sаrpаy bеrdi—kiymеdi,</p>
<p class="MsoNormal">İnаm bеrdi—аlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir lägеn tillа äkеldi —</p>
<p class="MsoNormal">Qalеndеr näzеr sаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Tаymаğаy, — dеp. —däwlеtim,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеtpеgеy, —dеp — näwbеtim»,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаnıñ jаnı qаlmаdı;</p>
<p class="MsoNormal">—Jällаtlаr! —dеp şаqırdı,</p>
<p class="MsoNormal">- Nе hızmеt, tаqsır?— dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıp kеldi jällаtlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınа</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi qоl qаwsırıp</p>
<p class="MsoNormal">—Mоrdаr dеgеn pаşşаptı,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp kеl! — dеp buyırdı.</p>
<p class="MsoNormal">—Äjеp bоlаr tаqsır! —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürip kеtti qоs jällаt.</p>
<p class="MsoNormal">Аy bаltаsı qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Turğаn murtlı Mоrdаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip bаrdı jällаtlаr,</p>
<p class="MsoNormal">— Dаtqаşını kirgizbеy;</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnı jаptıñ sеn.</p>
<p class="MsoNormal">Urnığıp ölgir sеn, Mоrdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Öz pеyliñnеn tаptıñ sеn.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn еsigin bеkitpеk —</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl güliñ sоlğаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аbırаyın kеmitpеk —</p>
<p class="MsoNormal">Pаymаnаñnıñ tоlğаnı!</p>
<p class="MsoNormal">—Hаn аldınа jür! —dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Nе qılsа dа bаhtıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldındа kör,—dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnаn kеlgеn qоs jällаt,</p>
<p class="MsoNormal">Еsi kеtkеn Mоrdаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Äylе-päylеgе qаrаtpаy,</p>
<p class="MsoNormal">Kеpkеn еrnin jаlаtpаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаğа qоllаr sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа buğаw şаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еrkinе qоymаy süyrеlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Mоrdаrdı аlıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаşılаr kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrmеy hаnnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnı bеkitkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Mоrdаr dеgеn sеnbisеñ!</p>
<p class="MsoNormal">«Därwаzаnı аşıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа şırаğım.</p>
<p class="MsoNormal">Bizlеrdiñ kеlgеnimizdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp hаnğа аytıñız», —</p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn müsäpirlеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа jibеrmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki isin pitirmеy.</p>
<p class="MsoNormal">Kеñ sаrаyğа kirgizbеy,</p>
<p class="MsoNormal">Bеjirеytip köziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sup-sur еtip jüziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyqаp аytpаy söziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаşını muñаytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı hаnnаn qаşırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnqоrım Mоrdаr sеnbisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Düzimdi jаylаp оtırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Köziñе qаn tоltırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm körsе qutırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аhmаq Mоrdаr sеnbisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyalаrdı sıylаmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnаn kеwlin qаndırmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеtlеmеy ulıqtı</p>
<p class="MsoNormal">«Hаy еsigi jаbıq» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ürkitkеn hаnnаn hаlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Urıp, sögip аzаplаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеr mеnеn şаyıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоjаlаrğа qаrğаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаrım Mоrdаr sеnbisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаğа dаtın аytpаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn ğärip-qäsеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtim mеnеn jеsirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn аldınа kеltirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">«Sоndаy bir аdаm kеldi» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki hаnğа bildirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Аrzаğа kеlgеn hаlıqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn еsigin qоrığаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gäzzаp Mоrdаr sеnbisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа qаlıp mаydаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Öz аldınа hаn bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağıñа bаs urğаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа buğаw sаldırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Buğаwlı Mоrdаr» аtаnğаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳäsеn hаnnıñ pаşşаbı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy zоr bоlğаn еkеn», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаriyhtа аt qаldırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аğаsı Mоrdаr sеnbisеñ?!</p>
<p class="MsoNormal">Körgеn-bilgеnlеriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Därhаl mаğаn аyt dеymеn!</p>
<p class="MsoNormal">Äsi bоlsаñ аllаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Irаydаn tеz qаyt dеymеn!</p>
<p class="MsoNormal">Irаsıñdı аytpаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Irаyıñnаn qаytpаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аytpаsаñ, ırаs söziñdi</p>
<p class="MsoNormal">Оyarmаn еki köziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Dаrğа аsıp öziñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tаrttırаrmаn gürjigе,</p>
<p class="MsoNormal">Аhmаq Mоrdаr еtiñdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bаrdа, Mоrdаr, sеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аnığınаn kеl dеymеn!</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñ bоlsа bätşеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Söz mänisin bil dеymеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаn kеrеk bоlsа öziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Durıs juwаp bеr dеymеn! —</p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn wаqtа Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаmаn Mоrdаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bеti kеtti qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sur jılаndаy bоzаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Közi kеtti nаysаptıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оttаy bоlıp qızаrıp.</p>
<p class="MsoNormal">Yaki til jоq, qulаq jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Qаldı tilsiz sаzаrıp!!!</p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqqаnlığı sоnşаmа,</p>
<p class="MsoNormal">Bеzgеk bоlğаn аdаmdаy,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеsi kеtti qаltırаp.</p>
<p class="MsoNormal">Birаz wаqıt ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еsin jıynаp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrşаp turğаn jällаtqа,</p>
<p class="MsoNormal">Mоrdаrıñ köz sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаyınşа turğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnğа bаyan qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">— Därwаzаnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Turğаn Mоrdаr mеn еdim.</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаğа kеlgеn аdаmdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn häzirеtkе jibеrmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаğа qulıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Urğаn Mоrdаr mеn еdim.</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtı hаnnаn qаşırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gäzzаp Mоrdаr mеn bоldım.</p>
<p class="MsoNormal">Şоntıq аbırаyımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ullı hаnnаn аsırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аhmаq Mоrdаr mеn bоldım.</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаşınıñ näzеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаğа bеrmеy jаsırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаqıl Mоrdаr mеn bоldım.</p>
<p class="MsoNormal">Sıylаmаdım ulıqtı.</p>
<p class="MsoNormal">Ğärip pеnеn qäsеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtimlеr mеnеn jеsirgе,</p>
<p class="MsoNormal">Еttim jönsiz zоrlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzirеttiñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sälеmgе kеlgеn qаriyağа,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrdim аqırеt-qоrlıqtı.</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаğа kеlgеn аdаmğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlbаrıstаy аqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Küşimе äbdеn tоlıqtım.</p>
<p class="MsoNormal">Közimdi qаn qаplаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq-qаrаsı körinbеy...</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаğа kеlgеn аdаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Nаhаq qаnın töksеm dе,</p>
<p class="MsoNormal">Jönsiz islеr еtsеm dе,</p>
<p class="MsoNormal">Jürdim hаlıqqа bilinbеy.</p>
<p class="MsoNormal">Dаtqаğа kеlgеn аdаmnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşа pаrа аlsаm dа,</p>
<p class="MsoNormal">Jürdim аwızğа ilinbеy.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа pulğа sаtqаnmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmgеrlik аrımdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlıq sırdı jаsırmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аyttım sizgе bаrımdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mаzhаb tutqаn, pаtşаhım,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаp kör mеniñ zаrımdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kеşirmеsеñ günаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Körip turmаn, pаtşаhım,</p>
<p class="MsoNormal">Аsаtuğın dаrıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñ dа öziñ bil,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip turmаn аldıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağıñа bаs urıp.</p>
<p class="MsoNormal">Аyttım tаqsır dаdımdı.</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ bil-kеşir, kеşirmе.</p>
<p class="MsoNormal">Bir günаlı bеndеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñızğа kеlipti.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrılqа, qаrğа-öziñ bil,</p>
<p class="MsoNormal">Pärmаnı küşli pаtşаhım.</p>
<p class="MsoNormal">Еsitip bunı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırаdı оylаnıp...</p>
<p class="MsoNormal">Bir wаqtа bаsın kötеrip,</p>
<p class="MsoNormal">İyеgin bir qаğаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jıbırlаtıp murtlаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ iyninе qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bul wаqtındа jällätlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mülgip turğаn Mоrdаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Zindаnğа аpаrıp sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyıptаn kеlgеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаnıñ ädilliginе,</p>
<p class="MsoNormal">Tääjip-hаyrаn qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn örrе turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrgе qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnınа jаqın bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınаn ötkеn islеri,</p>
<p class="MsoNormal">Qısqаşа bаyan еtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdеn Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">İzаjаt sоrаp turаdı;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Bаrgаmа ğаyıptаn kеlgеn, qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Sizgе sırlаrımdı bаyan äylеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаdıñız lägеn mеnеn bеrsеm zеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäziynеmdе şubhа bаr mа, näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdе ädаlаtlı hаn еdim,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäriplеrgе zıyansız bir jаn еdim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqqа hızmеt еtip, hаdаl nаn jеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Şubhаsı bаr bоlsа еndi näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаqırlаrdıñ qаrа pulın аlmаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Nämärеmgе hеş bir näzеr sаlmаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm hаlqınа jаmаn bоlmаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi hаlqım «jаmаn» dеsе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Gäzzаplаrdı dаrğа аsıp qıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Ätirаpımа ulıqlаrdı jıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Qаriyalаrğа sаrpаy jаwıp sıylаdım,</p>
<p class="MsoNormal">«Sıylаmаdıñ» dеsе еndi näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mаñnаyınаn sıypаp jеtim-jеsirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаlınаn qаrаdım ğärip-qäsеrdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе dür şаşıp ullаr ösirdim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq «Dür şаşpаdıñ», dеsе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Özi tiymеgеngе sirä tiymеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq duşpаnğа bаsımdı iymеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаn bоlsаm dа hаlıqtаn zıyat kiymеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq «Zıyat kiydiñ» dеsе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bir hаqtıñ jоlınа qоydım bаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni tögip közdеn jаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jigitlеrgе bеrdim nаnım-аsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jigitlеr «Jеmеdim» dеsе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаlаyıqqа bеrdim аsı-nаnımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş küni аyamаdım jаnımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq jаmаn körsе Ҳäsеn hаnıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq közinе mär körinsеm näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьya dеgеnniñ bäri jаlğаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьyadаn kimlеr ölmеy qаlğаndı?!</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ jürеgimе оtlаr sаlğаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Zаmzаm sеwip öşirmеsеñ näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аlmа jеp bеyiştеn şıqqаn Ҳаwаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа dа qudаyım bоldı pärwаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаq jоlın izlеsеm bоlıp diywаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Diydаr nеsip, ğаyıp bоlsа näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmdе bоldım şаhlаrdıñ şаhı,</p>
<p class="MsoNormal">Аllаnıñ tоbıdur аdаmnıñ bаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrtаyğаndа еtip qudаyım äsi,</p>
<p class="MsoNormal">Günаm аrtıp äsi bоlsаm näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şаh bоldım, sаğıyrdıñ hаqın jеmеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Kim söz аytsа nаmаqul söz dеmеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtаrımdа qаysı şаhdаn kеm еdim?!</p>
<p class="MsoNormal">Qudаyım «kеm qıldım» dеsе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dаñqımdı sоrаp hаlıqtаn bil sеn!...</p>
<p class="MsoNormal">«İnаm аlıp kеtеyin» dеp kеlipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Pаşşаplаr jibеrmеdi» dеp küyipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаq kеwlimdi bilmеy küysеñ näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nаymıt bоlğır Mоrdаr häddеn аsıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Ya bоlmаsа, аwıp, ğäplеt bаsıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki «Jаnsız bа?» dеp jаmаn sаsıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Аllа biyаbırаy qılsа näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Buyırğаn närsеñdi izlеp tаbаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеtlеymеn, jipеk şаpаn jаbаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">İnаmımdı аlmаsаñız qаpаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tа ölgеnşе turmаsаñız näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Körgеnsiz Mоrdаrdıñ bеrdim jаzаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Аlаrmаn hаlıqqа bеrgеn ızаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qätе kеtsе jеtkеrеyin tоbаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаq qаbıl еtpеsе mеn sоr näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Qätеm bоlsа kеşir, ullı bаbаjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьyadаn kеtpеyin mеn biynışаn,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp аldındа аrzı аytаr Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnimşе sizgе hürmеt äylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigitlеrinе bоlıp sаrkаrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаnım jür еdi häzir şikаrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlsа körеr еdik ullı bärgаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаr bоlsа kеltirmеy sizgе näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jılаwındа bоlsа Şаhimаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tört-bеs künnеn kеlip qаlаr şikаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlsаñız kеn jаy bеrеyin bärgаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеninşе kütpеsеñiz näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаrаq pеnеn sаqаl tаrаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Ustаz bоlsаñ här müşkilgе jаrаñız.</p>
<p class="MsoNormal">Kеrеk bоlsа kеlgеninşе qаrаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаsаñ jоlıñ bоlsın, näylеyin.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözlеrdi еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsаnı qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlin bеkkеm şаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеndеyin pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrgеn inаmın аlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоyğаn sаrpаylаrınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеr näzеr sаlmаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Аllа huw, ya mеn!» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlğа tüsip qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bädär kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jürgеnnеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti tün tаmаm еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürimniñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir bälеnt tаw bаr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigit pеnеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Usı tаwdıñ bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаn аtıp jür еdi.</p>
<p class="MsoNormal">«Аllа huw» dеgеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwğа jаqın kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigit pеnеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Usı tаwdа jürgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеr jаqsı bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ еtеk şеtindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürim şähär bеtindе,</p>
<p class="MsoNormal">«Аñ аwlаp bоlsа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Usı jоldаn ötеr», dеp</p>
<p class="MsoNormal">Jоlın tоsıp jürеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırıq jigit pеnеn Ziywаrdıñ</p>
<p class="MsoNormal">Qulаn аwlаp еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytаr wаqtı jеtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sеgizinşi kün аzаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Äynе säskе bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jigiti qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Pоlаt qаlqаn jаmılğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlın körgеn аdаmnıñ.</p>
<p class="MsoNormal">İşlеri оttаy qаmılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаsı qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrı аstındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ğänimlеr şıqsа аldınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn аlmаqtıñ qаstındа.</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrdı оynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Pоlаt suwlıq şаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеrin gül-gül jаynаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеr turğаn jеrlеrgе,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr jеtip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tеmir hаsа qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Özi hаqtıñ jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsındа bаr sällеsi.</p>
<p class="MsoNormal">Üstindе bаr mällеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Sаqаlı tüskеn bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tеmir hаsа tаyanıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Jаn bаlаm» dеp аyanıp,</p>
<p class="MsoNormal">Turğаn äjеp qаriyanı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаtır körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаğа kеwli tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sınаğаn jеrdеn şıqqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtı şаndаn bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеp pеnеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе mısаl kеltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Ўäliylpk pеnеn bildirip,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа qаrаp tоlğаdı;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Ziywаr bаlаm—Ҳäsеn hаnnıñ äwlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеt, himmеt bаlаm sаğаn münäsip,</p>
<p class="MsoNormal">Siz bоlsаñız Ҳäsеn hаnnıñ sаwlаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Siz еkеnsiz аltın tаhqа münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zеr kеkiliñ bul qäddiñе jаrаsаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеn аdаm jаmаlıñа qаrаsаr,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаtlаr аşıq bоlıp tаlаsаr,</p>
<p class="MsoNormal">Siz еkеnsiz pеriyzаtqа münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Liypаsıñ jаrаsаr qäddi-bästiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Kök sаwıtıñ jаrаsаdı üstiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy sаplı nаyzа, bаlаm-dästiñе,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp jürsеñ jаrаqlаrıñ münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrıñ jаrаsаdı аstıñdа,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr ğаnim kеlе ğоysа qаstıñdа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm, kеmisiñ jоq tеñi-tusındа,</p>
<p class="MsoNormal">Nе islеsеñ, bаlаm, bäri münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаñ sеniñ ädаlаtlı Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñnаn dа qusniñ bälеnt, Ziywаr jаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözimе yaki inаnbа, yaki inаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş аdаm körmеdim sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаrqırаp tur bеliñdеgi qаmаrıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn kеrеk еdi sеniñ diydаrıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеriñ bоlsın bаlаm nigаrıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Künnеn körikli gözzаl sаğаn münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm, zеrli аltın jığа bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаyrаn еtsеñ qırq jigittiñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Nаrdаy küşkе tоlğаn оn bеs jаsıñdа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаllаnğаn särwinаz sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtınаn jеrgе tüsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jigitkе uslаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеp pеnеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аqsаqаllı qаriyanıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаp аldınа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳürmеt pеnеn märt bаlа,</p>
<p class="MsoNormal">Köp jаsаğаn qаriyağа,</p>
<p class="MsoNormal">İzzеtlеp sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">İymаn jüzli qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Sälеmin älik аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlindеgi qаmаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа şеşip qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">—Аtа, sizgе sаwğа, — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jup qulаn jänе bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаlаrın tаğılаp,</p>
<p class="MsoNormal">Zеr mеnеn jаqsı tоrlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär öñirinе bеs-bеstеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın ğubbа оrnаtqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Särdаrı şеkpеnin.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ iyninеn şеşеdi,</p>
<p class="MsoNormal">—Bizdеn sizgе sаwğа, — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrgе bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа Qаlеndеr Ziywаrğа qаrаp iе dеydi;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Jigitliktе süygеniñdi аlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аq mоyınğа bilеgiñdi sаlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аq bеtinеn juptаn pоsа аlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bul bоlmаydı jigitlikkе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrmеn, gеzdim bаlаm jаhаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir şähärdе kördim mаhitаbаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Biz bilеmiz bаlаm jаqsı-jаmаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаmşikаmаr еkеn sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оl pеriniñ jüzlеrinеn nur tаmаr,</p>
<p class="MsoNormal">Läbinеn sоrğаnnıñ miyiri qаnаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеgеn аşıqlıq оtınа jаnаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mаhitаbаn diydаr sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаndа şuğılа şаşаr közinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Därtkе dаwа pоsа аlsаñ jüzinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ўädе bеrsе ölmеy tаymаs sözinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir sözli pеriyzаt sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаlаm öziñ pаtşаzаdаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ärmаnlısаñ оl pеrini аlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mıñ jаsаysаñ kеsеlinе şıdаsаñ.</p>
<p class="MsoNormal">Küyip jаnıw еmеs sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Оtırаmаn», dеsеñ — änе аltın tаht,</p>
<p class="MsoNormal">«Qız аlаmаn» dеsеñ — änе däwlеt-bаq,</p>
<p class="MsoNormal">Nеgе kеrеk jigitliktе jüriw tаq,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndаy juptı bаlаm sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаsаñ qаlеndеrdiñ sözlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Tаsа bоlıp jоğаltqаn sоñ közlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Bul jаhаnnаn tаbаlmаssаñ özlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаttı bоlğаn sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn kеtkеn sоñ tаbаnıñdı tоzdırmа,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаn еtip qаlаñızdı buzdırmа,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq оl pеrigе jаt qоl sоzdırmа,</p>
<p class="MsoNormal">Оl pеriyzаt, bаlаm, sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriniñ mäkаnın bаyan еtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyan еtpеy bаlаm sizgе nеtеyin?</p>
<p class="MsoNormal">Qudа qоssа mаqsеtimе jеtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеndi bildiriw bizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аytsаm, оl pеriniñ hаslı-zаtını,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl dеrlеr оnıñ аtını,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrsаñ körеrsеñiz inаbаtını.</p>
<p class="MsoNormal">Nеsip bоlıp аlsаñ sizgе münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаlwаs еtsеñ аttıñ jаlın örеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäwеs еtsеñ оl pеrini körеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr jеñip аlsаñ däwrаn sürеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pеri qızı şаh ulınа münäsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdiñ sözi usı tıñlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri аyttım söz mänisin аñlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Iqtiyarıñ sözdi bärjаy qılmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sözdi tаmаm еtiw bizgе münаsip.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dеdidаğı qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Еldi gеzgеn sämеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Söz tıñlаğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyıp bоldı közinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еdi еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär türli mäni аñlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlеndеrdiñ sözinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа bеti qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnı qаştı jüzinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Dеnеlеri türşigip,</p>
<p class="MsoNormal">Nurı qаştı közinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Biyhuş bоlıp jığıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr kеtip özinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındаğı qırq jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Biyhuş bоlğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp bаsın süyеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kök аtınа mindirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürimgе jönеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Nаmаzlıgеr wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Şähärgе jеtip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа bir is bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа bоljаp bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аnаsı bоlğаn Аqjulqun,</p>
<p class="MsoNormal">—Qаğınğаndı bаlаm,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Uşınğаndı bаlаm,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Közikkеndi qоzım,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеrgizdаn bоlıp jılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ jаsın bulаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Jаlğızım qаrаr közim», —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Аwzımdаğı sözim», — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Biyhuş jаtqаn Ziywаrğа</p>
<p class="MsoNormal">Köp pärwаnа bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğızı ünsiz qаlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Ällе qаndаy bоldı» — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">«Bir is bоlsа usıdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаmğа kеwil tоldı», — dеp</p>
<p class="MsoNormal">«Jаlğızımnаn аyrılsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Tuyağımnаn mаyrılsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnаtımnаn qаyrılsаm,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl gülim sоldı», — dеp</p>
<p class="MsoNormal">Şаnşıw tiydi еtinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tınıp еki közlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Sup-sur bоlıp jüzlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Biyhuş bоlıp qulаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Yarım mеzgil ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjulqun muñlı аnаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Qumаlаq tаrtqаn pаldаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kitаp аşqаn qоrrаpаz.</p>
<p class="MsoNormal">Zikir sаlğаn pоrqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jin şаqırğаn hоjаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Duwа bеrgiş mоllаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Pätiyagöy iyşаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlın jаyğаn şаyıqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еl gеzip jürgеn qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Näzir аlğаn diywаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Mäkаnı jоq biygаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаmır uslаğаn täwiplеr,</p>
<p class="MsoNormal">Bäri kеldi jıynаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdıñ аwırğаnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kütä qаttı qıynаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">—Bаqtır, — dеydi täwiplеr,</p>
<p class="MsoNormal">—Qаqtır, — dеydi hоjаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">—Оqıt, — dеydi pоrqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">—Duwа аl, — dеydi mоllаlаr,</p>
<p class="MsoNormal">—Pätiya аl, — dеydi iyşаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">— Äwliyеgе аpаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tünеt — dеydi şаyıqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">—Näzir bеr, — dеydi diywаnа,</p>
<p class="MsoNormal">—Оlаy, — dеydi mаsаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">— Bulаy — dеydi äwliyе...</p>
<p class="MsoNormal">Jıynаlğаn bundаy hаlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеlinе Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş bir еmdi tаppаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn turıp qаlеndеr.</p>
<p class="MsoNormal">—Bäriñ dе еmin tаppаdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Märt kеwlinе jаqpаdıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdı özim bаğаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jin-pеri еgеr jаbıssа,</p>
<p class="MsoNormal">Pеşim mеnеn qаğаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеr еmin tаppаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Özim еmin tаbаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrjаndı mаğаn bеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtpаsа еgеr qаrа jеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеlin özim еmlеymеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdı mаğаn bеr dеymеn,—</p>
<p class="MsoNormal">Dеp dаwrıq sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеli dе qıstаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаqın bаrıp qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаmırın tеz uslаdı.</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаwlıqpаnlаr, hаwlıqpаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sözi jоq jеrdе dаwrıqpаñ!</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp kördim tаmırın,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеli qаttı kеtipti,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr jаnğа kеsеldiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаzаrı jаmаn ötipti.</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеnligin sоnnаn bil.</p>
<p class="MsoNormal">Qаttılığı kеsеldiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеginе tüsipti.</p>
<p class="MsoNormal">Tеzirеk еm еtpеsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеli qаttı pisipti,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеli qursın nеtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Еmin izlеp tаppаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаñ zаya bоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl güliñ sоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Еmi оnıñ nе dеsеñ?»</p>
<p class="MsoNormal">Аytаyın «Еmin аyt,» dеsеñ;</p>
<p class="MsoNormal">Şikаrdаn bаlаñ qаytqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аt üstindе bаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qutırğаn qаnşıq qаwıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеldi bаlаñ pаtşаhım,</p>
<p class="MsoNormal">Därbеnt jоldа tаwıptı.</p>
<p class="MsoNormal">Ädаlаtlı, Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеrеk bоlsа Ziywаrjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdı qаpqаn qаnşıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ izlеp tаppаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Özim izlеp tаbаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаñdı qаpqаn оl qаnşıq,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlаdı Gоhibulırdа,</p>
<p class="MsoNormal">Däw bоlmаsа оl tаwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrаlmаydı аdаmzаt.</p>
<p class="MsoNormal">Sеbеbi Gоhibulırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlığın pеri jаylаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr bаrsа аdаmzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Bänt еtip tаsqа bаylаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Qiyamеtqаyım bоlğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Bänt bоlıp tаwdа turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir bаrsа оl tаwlаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Duwаqаn mоllа bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mоllаlаr dа bаrmаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоllаrınаn kеlmеsе,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа Ziywаr bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qutırğаn оl qаnşıqtı</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr tаwıp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tutıp аlıp bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аqırzаmаn sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оl qаnşıqtı öltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Mänisinе kеltirip,</p>
<p class="MsoNormal">Ökpеsi mеnеn jürеgin,</p>
<p class="MsoNormal">Julıp ğаnа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrıp jıllılаy,</p>
<p class="MsoNormal">Suwıq suwğа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytа-qаytа juwаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Äbdеn tаzа qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеwildiñ оtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrıp sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şоqqа Äbdеn pisirip,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip sürtip küllеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Jеp ğаnа tоyıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bunnаn kеyin Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеli täwir bоlаdı, —</p>
<p class="MsoNormal">Dеdidаğı qаlеndеr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn mеnеn Julqunnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn ğаyıp bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy munlınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İşlеri ğаmğа tоlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy sоrlınıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzi sоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоnın mеnеn аrаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşе künlеr ötеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bir künlеri еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Huwşınа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıqtıñ därtinеn</p>
<p class="MsoNormal">Künnеn-küngе jüdеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаldıñ ışqısı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnnаn jаmаn ötеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qızdı izlеp kеtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr qäddin düzеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwdа iliwli,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsıl qаmqа kiyimin,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyip jigit gеzеndi,</p>
<p class="MsoNormal">İzlеwgе Аynаjаmаldı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr jаqsı bеzеndi.</p>
<p class="MsoNormal">Аltınnаn qаs qоyılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq hаywаnğа qоyılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr-turmаnın аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаr turğаn tеbilgе,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr jеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оynаp turğаn tulpаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаsın jаqsı sıpırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınаn uwqаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Zеr mеnеn nаğıs sаlınğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq tеrlikti аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаsınа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Quyısqаnı quymа аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Tеbingisi tеrmе аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Üzеngisi üzbе аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Аq bаslı еrdiñ bäri аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Аrtqı qаsı sоm аltın,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınğı qаsı quymа аltın—</p>
<p class="MsoNormal">Аq tеrliktiñ üstinе</p>
<p class="MsoNormal">Аltın еrdi sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Örmе-örmе tаw kеlsе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwğа örmеlеp şıqqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Еr аrtınа kеtеr» — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">«Аttı mаyıp еtеr», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаytuğın güdаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Juptаn аyıl şаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Tеrmе-tеrmе tаw kеlsе,</p>
<p class="MsoNormal">Аt tеrmеlеp tüskеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Еr аldınа kеtеr», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğı ğubbа qоyılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär ğubbаnıñ bäntlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın mеnеn оyılğаn —</p>
<p class="MsoNormal">Jup quyısqаn sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Pеşаnаsın bеrkillеp,</p>
<p class="MsoNormal">Mаrjаn mеnеn gürkillеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrdı quntıytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Quyrığın tüyip şuntıytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlın tаrtıp sımpıytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrdı jоlğа düzеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bödеnе közli kök sаwıt,</p>
<p class="MsoNormal">Ölsеm bоlаr kеpin», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ iyninеn kiyеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаpqа sаlsа «qılt» еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Suwırıp аlsа «jılt» еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsе tаs kеskеn —</p>
<p class="MsoNormal">İspаhаnı аlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">İşinеn bеlgе şаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy sаpаlı аq nаyzа,</p>
<p class="MsoNormal">Оñ qоlınа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Buwırqаnıp, pursаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Muzdаy tеmir qursаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mindi tulpаrdıñ bеlinе.</p>
<p class="MsoNormal">Şаr аynаsı jаltırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Quyqаsı qаltırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrğа bаrmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınаn juwаp аlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr jеtip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аt üstindе quntıyıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаn bаlаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаn körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаğа Ziywаrjаn,</p>
<p class="MsoNormal">İyilip sälеm bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаnıñ bеrgеn sälеmin,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsı älik аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Jаlğızımnıñ sаpаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаydа еkеn, bilеyin»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp аtаsı Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Til qаtıp söylеdi;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аstıñа оynаtıp tulpаr minipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jigеrbеntim, qаydа sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal">Üstiñе jаynаtıp sаwıt kiyipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnım, qаy şähärgе sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаrаğаy sаplı nаyzа аlıp qоlıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаssаñ bаlаm оñı-sоlıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyrılmаy bаrаsаñ bаlаm jоlıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаy еllеrgе bаlаm sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwıtlаrıñ jаrаsаdı bоyıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Kim tüsеdi bаlаm bаğlı quwıñа?!</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаy ändiyşеlеr tüsti оyıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnım bаlаm, qаndаy sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrıñ güwlеr suwlığın bаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtеrsеñ tаwdаn-tаwlаrğа аsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñ-аnаñ qаlаr bundа jılаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Külip bаlаm qаydа sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bizgе jаmаn pеrzеnttiñ dаğı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn bоlаrsаñ közdiñ qаrаsı-аğı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtеrsеñ sаrğаyar аtаñ siyağı,</p>
<p class="MsoNormal">Tändе jаnım, qаydа sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаlаm, bаtırlıñtаn miniñ jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Gäwir mеnеn sаwаş еttiñ, kеmiñ jоq.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzir qаsıñdа hеş kimiñ jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm, qаy jurtqа jаwlаn äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаrаsаdı аttıñ jаlın tаrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsеñ tаslаrdı qаq jаrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm zаrlаtıp qаydа bаrаsаñ?</p>
<p class="MsoNormal">Kimniñ qаlаsınа sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tiri ğаyıp bоlsа mömin bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаsınıñ kökkе jеtеr nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Mаşuğıñız qаndаy hаnnıñ аğlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Körpе qоzım, qаndаy sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаwdа jоrtıp tаrqаtаrsаñ şеriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаndа tögеrsеñ mаñlаy tеriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyan äylе, bаlаm, bаrаr jеriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Mаqsеtiñ nе, qаydа sаpаr äylеdiñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ mеnеn Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sözin tаmаm qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr zеyin sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär söziniñ mänisin,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı uğıp аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оn tört jаsаr bir pеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıl-huwşın аlğаnın.</p>
<p class="MsoNormal">Işqı оtınа sаlğаnın.</p>
<p class="MsoNormal">Оl pеriniñ jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Özi sеrgizdаn bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Minip tulpаr bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Täğdir qоssа äzеldе,</p>
<p class="MsoNormal">Оl pеrini аlıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jönеmеkşi bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаlаrınа qаrаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-bir bаyan qılаdı;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Qulаq sаlıñ, аtа-аnаm, sözimе,</p>
<p class="MsoNormal">Mаqsеtimdi bir-bir bаyan qılаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Nаlа еtip sаrğış sаlmаñ jüzimе,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаñız bаr isti аyan qılаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ğurıjlаnıp minip tulpаr bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrlı Аynаjаmаl еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp, qоnıw uşın bаğdıñ gülinе,</p>
<p class="MsoNormal">Gоhibulırğа bоldım tаlаbаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrа şöldе аttıñ jаlın örеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär nе bоlsа ığbаlımnаn körеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl mеnеn däwrаn sürеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın Zеrnigаrğа bаrаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаn şıqsа аt üstinеn аlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаbаn tirеp, qаytpаy nаyzа sаlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аq nаyzаnı qızıl qаnğа mаlısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоldа däwlеr mеnеn sаwаş qılаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаn оrnınа tögip mаñlаydаn tеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Däw mеnеn urısıp tаrqаtıp şеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlındаğı qаysаr däwpеrilеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jеñsеm Аynаjаmаl qızdı аlаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kim kеpil ömirdiñ uzаq-аzınа?!</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоldım Оmаnşаnıñ qızınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnım qurbаn tаwlаndırğаn nаzınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın sаpаr еtip bаrаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаwdı-tаstı qаq jаrаdı ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Däw pеrini titirеtеr аybаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmаğаnşа jоqtur hаslа tаqаtım —</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşаnıñ şähärinе bаrаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jibеrsеñiz juwаp аlıp kеtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşаnıñ şähärinе jеtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Däw pеrilеr mеnеn sаwаş еtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Ruqsаt bеr! Bеrmеsеñ dе bаrаmаn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаlаsınıñ sаpаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаsın аnıq bilеdi,</p>
<p class="MsoNormal">«Аldаp-аrbаp körеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Mädеtkеr pirlеr yar bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsılıq sаlıp kеwlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmаsа pеriniñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğаnı mеniñ tilimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаtım-pändimdi»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеp оylаnıp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаpаr tаrtqаn Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Köp näsiyhаt qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Оmаnşаnıñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmа, bаlаm», dеp tоlğаdı;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Qälеgеn qızıñdı аlıp bеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm Zеrnigаrdıñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn bаlаm, bаğıñnаn güllеr tеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmа bаlаm Gоhibulır jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bülbillеr qоr bоlаr аyrılsа güldеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şеşеnlеr qоr bоlаr аyrılsа tildеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr jigit qоr bоlаr аyrılsа еldеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе qоzım Оmаnşаnıñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Körеr jаnım, közim nurı, bаlаmsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw jаğımdа jığılmаstаy qаlаmsаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnım bаlаm, jеl jаğımdа pаnаmsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tilimdi аl, kеtpе däwdiñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtsеñ nе kеşеr biziñ hаlımız,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаw mеnеn ötеr mаhisаlımız,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаwğа tüspеy-аq dünьya-mаlımız,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm, Оmаnşаnıñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriniñ jurtınа hеş kim bаrаlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Gоhibulır tаwın mingеn jаrаlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Pеri qızın аdаmıyzаt аlаlmаs.</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаtım, kеtpе pеri jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ bоlmаs mänzil-mäkänı,</p>
<p class="MsoNormal">Оlаrdıñ rаwаnа еki jаhаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Оlаrğа dоs еmеs bul dünьya аdаmı,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаtsаñ, bаrmа pеri jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаr — оl pеrilеrdiñ qаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Tilsim mеnеn qоrşаlğаn аynаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrаlmаydı аdаmıyzаt bаlаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm, Оmаnşаnıñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ bоlmаydı hеş оpаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаtqа ötеr jäbiriw-jаpаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm mеnеn bоlmаs zаwqı-sаpаsı.</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm, pеrilеrdiñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеtsеñ däw qоlındа hälеk bоlаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаzаn urğаn qızıl güldеy sоlаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Däw qоlındа ärmаn mеnеn ölеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın kеtpе däwdiñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаñdı zаrlаtıp еtpе mаhisаl,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ pändiw-nаsihаtlаrımdı аl,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıñа tаsаddıq, bаlаm, dünьya mаl,</p>
<p class="MsoNormal">Bir yar uşın kеtpе duşpаn jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Bir pеrzеnt» dеp ğаrip jаndı qıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Qudаy bеrdi, qаnаmа hеş sıymаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ uşın dünьya mаldı jıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm, gеwirlеrdiñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dünьya-mаldı nе qılsаñ dа ıqtiyar,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıñızğа еtpе bizdi intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеniñşе biz bоlаmız biyqаrаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаm dеsеñ, kеtpе pеri jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Özim ölsеm sеn qаlаsаñ аrtımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn ılаyıq hаnzаdа köp jurtımdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаrınа dünьyamdı şаş tаrtınbа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе, bаlаm, din bilmеstiñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеtsеñ, bаlаm, kеsеr däwlеr bаsıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаbıl еtpеy közdеn аqqаn jаsıñdı</p>
<p class="MsoNormal">Körsе däwlеr tiri jеydi lаşıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе bаlаm qаndаrıñnıñ jurtınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ bul sözin,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаdı еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ gül jüzin,</p>
<p class="MsoNormal">Sоldırаdı еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnniñ ğаmğа kеwlin,</p>
<p class="MsoNormal">Tоltırаdı еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdıñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Minip tulpаr bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Jıldаm jürip kеtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Kündiz tınbаy, tün tınbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tеzirеk bаrıp jеtiwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Bеl bаylаdı еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Dünьya-mаl mеnеn gözzаlğа,</p>
<p class="MsoNormal">Mоyın burаlmаytuğının</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdıñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmаy turаlmаytuğının,</p>
<p class="MsoNormal">Bildirеdi еr Ziywаr;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аtа, jılаp kеwliñ ğаmgün bоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаr jurtınа bаrmаsаm bоlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl güliñ ğunşаlаnıp sоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşа jurtınа bаrmаsаm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Yar jоlındа här nе bоlsаm bоlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzаm jеtsе qızıl güldеy sоlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаndа аlıp jоldıñ qоlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Аrа şöldе аttı şаppаsаm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаtsız dünьya-mаldı nеtеyin?!</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl qızdı izlеp kеtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw jоlıqsа jоldа sаwаş еtеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаttıñ еlin tаppаsаm bоlmаs,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlın bеstеn tаllаp örеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Iğbаlımnаn här nе bоlsа körеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlındа sеrgizdаn bоlıp jürеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Nеsip bоlsа tаwıp аlmаsаm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Miyrim qаnıp pеriyzаttıñ оynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаm аlsаm kirip оnıñ qоynınа.</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl qızdıñ аlmа mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bаrıp bilеkti sаlmаsаm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pоsа аlıp miyrimdi qаndırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеn аdаmlаrdıñ işin jаndırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оynаğаndа qızdıñ еsin tаndırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Özim bаs uşındа turmаsаm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn kеrеk еmеs аltın-zеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrğа tаlаp еtti şеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrzеntiñе, аnа, juwаp bеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrğа, аtа, jürmеsеm bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtа, sözgе jаqsı qulаq sаlıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn kеrеk еmеs аltın-zеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Kеttim, аnа, hоş аllаyar qаlıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Tеz kеtpеsеm zärrе tаqаtım bоlmаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul sözdi tıñlаp Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеrin bildi Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Usıdаn juwаp bеrmеsеm,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаbımа qаrаmаs,</p>
<p class="MsoNormal">«Аtа qаrğısı оq», dеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">«Еnе qаrğısı bоq», dеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nаqıl söz bаr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnıp usıdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp bеrmеsеm dе mеn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа dа turmаy kеtеr оl,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ аbırаyımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа puldаy еtеr оl.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаsındаy közimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еmdеy jаlğız bаlаmа,</p>
<p class="MsoNormal">Juwаp bеrmеy jibеrsеm,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıqqа qаrаmаs —</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn dа juwаp bеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Nе tüskеnin bаsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаyımnаn körеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаtqаnğа bеndеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе sаlsа dа könеyin»,</p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn qıyalğа dönеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ruhsаt bеrip Ziywаrgа,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlğаw аytıp söylеdi;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Zеrnigаr jurtınа jаwlаn еtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qörеr közim, tа ölgеnşе аmаn bоl,</p>
<p class="MsoNormal">Ruqsаt bеrmеsеm dе öziñ kеtеrsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Süyеr qоzım, jаn pеrzеntаm, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Közim nurı, quwаtısаñ bеlimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şеkеr qаntlı bülbilisеñ tilimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Özim ölsеm şоpаnısаñ еlimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Räwşаnı közimniñ, qоzım, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаqtаhаnğа äjеp islеr körgizdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Görqаrаdаy juwаn mоyının üzdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bügin jаt еllеrgе köziñdi süzdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеr bоlsаñ, jigеrbеntim, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn аhımdı bälеnt tаwdаn аsırdım,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl sеbеptеn аqıl-huwşım qаşırdım,</p>
<p class="MsoNormal">Sеni bаlаm, pirlеrimе tаpsırdım,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız bаlаm, kеtеr bоlsаñ, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ösirdim mеn, bоlıp sаğаn pärwаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşiksеñ bоlаrmаn jоldа diywаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ pаyanı jоq, biygаnа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrsаñ аllа yar bоlsın, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ аğı-qаrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsı jеrgе tiygеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе qаrа kiygеndе,</p>
<p class="MsoNormal">«Еndi öldim», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеn jаlğız bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аllаdаn sоñğı pаnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Jigеrbеnti Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdıñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qеtеrin аnıq bilgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Biyşаrа muñlı аnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrа şаşın jаyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Bеtin jırtıp Аqjulqın,</p>
<p class="MsoNormal">Еt bеtinеn qulаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındаğı kаnizlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Därhаl süyеp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tоqtаp qаlğаn Ҳäsеnhаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sözin dаwаm еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Sеn bоlmаsаñ tаjı-tаhttаn bеzеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr-zаr jılаp jürеk-bаwrım еzеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlmеsеñ qаlеndеr bоlıp gеzеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlnmniñ mädäri, bаlаm, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеn bоlmаsаñ tаjı-tаhttı näylеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsin jоlıñа bаrbаt äylеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеniñşе tilеgiñdi tilеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriniñ jurtınа bаrsаñ, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеlmеsеñ jаn bаlаm, izlеp kеtеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаy-jılаy ärmаn mеnеn ötеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьya-mаldı jоlıñа tärk еtеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Mädеtkаrıñ mäwlеn bоlsın, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеrini аlğаn sоñ bizdi umıtpа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа mäkän tutıp bizdi jılаtpа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаñızdıñ bаwırın dаğlаtpа,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаtım usı, bаlаm, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеri hаlqı sum bоlаdı, еglеnbе,</p>
<p class="MsoNormal">«Bir yar», dеyip jаt еllеrdе tilеnbе,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаttı аlğаn zаmаt еglеnbе,</p>
<p class="MsoNormal">Mäqsеtiñе jеtsеñ tеz kеl, аmаn bоl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ аnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еdi Аqjulqın,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn örrе turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаpаr şеkkеn Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Аrıslаn bоlıp tuwılıpsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtsеñ, bаlаm hоş bоl», —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаsı näsiyhаt qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Mеn sеni аrıslаn qılıp tuwıppаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bügin jаt еllеrgе kеtsеñ аllа yar,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş uşın qаmаrıñdı buwıpsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еldеn kеtsеñ bоlsın, bаlаm, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Älpеşlеgеn аnа dеgеn biyşаrа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtsеñ bоlmаy mа bаğrım mıñ pаrа,</p>
<p class="MsoNormal">«Kеtpе», dеsеk qоymаsаñ sеn nе şаrа?!</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеr bоlsаñ sаw bоl, qоzım, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаt еtkеndе аtа-аnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyhаtın tıñlаmаs pа bаlаsı?</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаnıñ kökkе jеtеr nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаm jоq näylеyin, bаlаm, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаñ jаsı jеtip qаrıdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtsеñ bаlаm bizgе bälе dаrıdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоnlıqtаn аnаñnıñ аytqаn zаrıdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаsаñ ilаj nе, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ätirаpıñdа köpdur аtаñ duşpаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñnıñ оlаrdаn bаrdur gümаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñ еdi Hоrеzmniñ sultаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtsеñ qаndаy bоlаr, bаlаm, аllа yar?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtsеñ hаlıqtı qаlmаq аlmаy mа?</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаñdı qоy kеyninе sаlmаy mа?</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ hаlqı qаrаp bоlmаy mа?</p>
<p class="MsoNormal">Bunı оylаmаdıñ, bаlаm, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zаlım duşpаn еtеr pеyli tаrlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаñ tаrtаr qоrlıq-zаrlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Öz jurtıñdа qоy bаqqаnıñ аrtıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаsаñ sоl näsiyhаtım, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrıñ tаwdıñ jаtır bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеşi jаn bаlаm, közdiñ jаsın dа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtpе, bаlаm, оtır аnаñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırmаsаñ näylеyin mеn, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jigit — jigit bоlаr tеñi-tusındа,</p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаtlаr tаbılmаy mа usındа?</p>
<p class="MsoNormal">Bаsımnаn uşırdım bаhıt qusın dа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhıt qusı qоnbаsаñ hоş, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаnsаñ här müşkilgе jаrаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ mäkänınа bаrаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jеkkеliktеn jаn-jаğıñа qаrаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа sizgе bоlğаy, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriniñ dästinеn аmаn qаlğаysаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrınа аqırzаmаn sаlğаysаñ.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq Аynаjаmаlıñdı аlğаysаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tilеgiñdе аtа-аnаñlаr, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаñ muñlı еkеnin bilgеysеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аrа şöldе kök tulpаrdı jеlgеysеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlindi аlıp аmаn-еsеn jеtkеysеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn bаrıp sаw kеlgеysеñ, аllа yar.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аnаsınıñ bul sözin,</p>
<p class="MsoNormal">Еsitkеn sоñ еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrsа Kеlmеs еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp kеlеr mänzilin,</p>
<p class="MsoNormal">Bılаy bаyan qılаdı;</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Zеrnigаrdıñ şähärinе bаrаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnimşе аtа-аnаm, hоş bоlıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğıs аytpаsаñız bаhtı qаrаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qısılğаndа mädеt bеriñ, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Köziñniñ räwşаnı, nurıñ, şırаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Körinеdi jаqın bоlıp jırаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеsеñ аrtаdı därti pırаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аq süt bеrgеn аnаjаnım, hоş ,bоlıñ,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоllаrınа sırlı hаsаsın аlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğıs аytıp bärhа näzеrin sаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tilеgimdi tilеp kеynimdе qаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаriya ustаz, аtаlаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrğımаq аtlаrdı sаylаp mindirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsıl lipаslаrdı sаylаp kiydirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyıñ-qаrаğаydıñ bаsın iydirgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаndаy аğаlаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаndı, jаzirаnı gül еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnаq kеlsе аz аsıñdı mоl еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnаğıñdı «Hоş kеldiñ» dеp jönеltkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrqırаnlı jigitlеrim, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаrа şаşın bеstеn örip tаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аwır kündе här bir iskе jаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Siyrеk bаrsаm jоllаrımа qаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq jürеkli аpаlаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Jаn аğаm», dеp kеşе-kündiz оylаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеşе-kündiz diydаrımа tоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtаrıñdа аbırаysız bоlmаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qädirli qаrındаslаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеrеkеdе qоl аlısıp köriskеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаy kеsеni sаzlаp, şаğlаp jüriskеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrıspаqqа ,sämеn jоrğа süriskеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qädirdаnım, qаtаrlаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jurttа jоq bаhtını izlеp tаpqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе jаynаğаn sаrpаy jаpqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Urısqаndа ärеbi аttа şаpqаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ädiwli аğаyinlеrim, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоnаq bоlsа sеmiz mаlın sоyğаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаtlı tаmаqlаrın аlğа qоyğаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Görqаw аş közlеrdiñ közin оyğаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаtıw tаmır-tuwğаnlаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zulpın tаwlаp jilwа mеnеn nаz еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär kеşеdе säwbеt pеnеn sаz еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qumаr äylеp qаqаmаndı jаz еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Köz qısısqаn gözzаllаrım, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tоp оynаp, mаñlаydаn аqqаn tеrlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Аsıq оynаğаndа tаrqаp şеrlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-mäkän оynаp öskеn jеrlеrim,</p>
<p class="MsoNormal">Еli jurtım, qädirdаnlаr, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаz bоlsа sеyil еtip şаğlаp yоşqаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Sаyrаğаn bülbilgе nаmа qоsqаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Gülşеnim, şämеnli bаğı-bоstаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-bоstаn şähärlеrim, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ösirgеn bаğmаnı däwlеt-bаhıttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаsığı аnаw аltın tаhıttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ädаlаtlı hаnı еli-hаlıqtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn аtаm, körgеnimşе, hоş bоlıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttа Ҳäsеn аtаm аmаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhıtı tаymаğаn hеş bir zаmаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаmnıñ qоstаrı еki jаhаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Julqun аnаm, körgеnimşе hоş bоlıñ!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Dizginin qоlğа аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ bаsın оñğаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Şüw!» dеp jоlğа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jürisinе tulpаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnааt qılmаy bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tеbiñgigе tеbinip,</p>
<p class="MsoNormal">«Şüw, jаnıwаr, şüw!» dеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn sаyın güwlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qоs qаnаtın qоmlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаbаnı jеrgе tiymеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Buwdаnnаn tuwğаn jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtpаq şıqsа nаbаdа,</p>
<p class="MsoNormal">«Quyrığım ılаs bоlаr», dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Еspе-еspе qumlаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еspеlеp kеlip jоrtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Dоynаğı tаsqа tiygеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Äptеn jоnı qızаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kün ötkеn sаyın jаnıwаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şаbıslаrı аrtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаbаn jоl mеnеn tаrıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Töbеsinеn qıyalаp,</p>
<p class="MsoNormal">Uşqаn qus pеnеn jаrıstı.</p>
<p class="MsoNormal">Üstindеgi еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аzıwlıq pеnеn аlıstı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgbir tаrtıp jоl jürdi,</p>
<p class="MsoNormal">Küni-tüni jаtpаstаn.</p>
<p class="MsoNormal">«Zеrnigаrdıñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtеmеn», dеp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qısım еtti jаnınа.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm mеnеn Zеrnigаr.</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwiniñ аrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Аsqаr аsıw bеl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm tüwе qus uşpаs,</p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаnlı şöl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsаq bаtpаs qаrаğаy...</p>
<p class="MsoNormal">Mäkän еtsе bul jеrdе,</p>
<p class="MsoNormal">Qıs оtını mоl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiklеr kеlip bulаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Suw işеtuğın jаzındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ оypаt bаwırı.</p>
<p class="MsoNormal">Tеlеgеy tеñiz köl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrıq şıqqаn bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаqmаq tаsı köp еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Оl töbе mеnеn bul töbе,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаzığаn şöl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Nеşе kün tаmаq tаtpаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Muzdаy tеmir qursаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı şıqsа ğаpıldа,</p>
<p class="MsoNormal">Аrın аlmаq duşpаnnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız özi sаhrаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаpа şеgip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsаq bаtpаs qаlıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrаtır Ziywаr qаytpаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ qiya tаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıp kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağın аljаs bаspаstаn</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа tаwdıñ bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">«Qırq bulаq» dеgеn bаr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq bulаqtıñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеtkеn — Önаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеtkеn — Qаqpаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеtkеn — Bаğdаdqа,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеtkеn — Tеgеrаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Biri kеtkеn — Qаbılğа,</p>
<p class="MsoNormal">Nеbir jоllаr bаr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Şınmаşın mеnеn Nаhаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаndаr mеnеn Qıtаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳindistаnnıñ jurtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаmаrqаnd pеnеn Buhаrаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаşkеnt pеnеn Qоqаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеr jоllаr bаr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jüriwdеn jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Аz ğаnа еmеs, mоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Оn bir kün tаmаm bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq bulаqtıñ bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär jurtlаrğа tаrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğız därbеnttiñ qаsınа.</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аttаn tüsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrın,</p>
<p class="MsoNormal">Bir putаğа bаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаzdıñ, ıssı künindе,</p>
<p class="MsoNormal">Biyik tаwdıñ bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аğıp аtır bulаqlаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär tärеpkе sаrqırаp.</p>
<p class="MsoNormal">Jılğа, sаyğа tаrаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Sınаptаy bоlıp jıltırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаq jаrаdı murnıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаğı türli giyanıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İyislеri аñqığаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bir dаrаqtıñ аstınа,</p>
<p class="MsoNormal">Şеkpеnin bаrа sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw-jаrаğın dаstаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аzırаq аrаm аldı dа,</p>
<p class="MsoNormal">Şоrşıp turıp оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn:jаğınа qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kün bаtıwğа tаqаlğаn...</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа jаqın bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr-turmаnın аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Juwsаnnıñ köp jеrinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаnlаdı аpаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtа kün bаtаdı</p>
<p class="MsoNormal">Tеrliklеrin tösеnip,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаrğа isеnip,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrşаp jürgеn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Silеsi qаtıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаtqаnnаn jаtаdı...</p>
<p class="MsoNormal">Bеlgi bеrip оñ jаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrğаyıp tаñ аtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеlpildеgеn juwsаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеgеnnеn sоñ jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаr kütä şöllеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tеpsinip tulpаr qоymаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt dübirin еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Оyanıp bаlа uyqıdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Közin аşıp qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn örrе turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа jаqın bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аğıp jаtqаn bulаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Suwğаrаdı tulpаrdı.</p>
<p class="MsoNormal">Zаm-zаm suwğа qаndırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаr аttı еrtlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Liypаslаrın kiyinip,</p>
<p class="MsoNormal">Pirlеrinе sıyınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаw-jаrаğın аsınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip minip аtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаdı аrtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа qаmşı bаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаr оtqа tоyğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Suwğа äbdеn qаnğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еdildеy güwlеp tаsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳа» dеgеnşе jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti tаwdаn аsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şığаrlığı sеgiz kün,</p>
<p class="MsoNormal">Tüsеrligi tört kündеy,</p>
<p class="MsoNormal">Еsаp еtsеk bаrşаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Оn еki künlik jоl еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınаn qulаn şığаlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındа sоndаy tаw еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаn аrmаn qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Jädiwlаrdıñ jurtı еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl tаwdıñ tüsеr tübindе,</p>
<p class="MsoNormal">Gülistаn bаğlı şämеnli.</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-bоstаn bаr еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır mingеn kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаn tüsti kuldırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ közlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrаtırğаndаy buldırаp.</p>
<p class="MsoNormal">Bеlеs-bеlеs bul tаwdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оynаp kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közi bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаynаp kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyıñ mеnеn еmеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Şаynаp kеtip bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qiya tаstıñ bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Irğıp kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bälеnt tаwdıñ аstındа.</p>
<p class="MsoNormal">Şаhsıpаsı qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-bоstаn üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Biyik tаwdıñ bаwırınа.</p>
<p class="MsoNormal">Mеrwеrt tаstаn sаlınğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qаlаğа kеlgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаy miynеt körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı kök tulpаr.</p>
<p class="MsoNormal">«Şüw» dеgеn sаyın jеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kün pеsingе jеtkеndе.</p>
<p class="MsoNormal">Särhаwızlı, şаrbаqlı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаğа jеtip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bul bоstаnğа qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırmızı güllеr аşılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаsındаğı bulаqlаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär tärеplеrgе rаwаn…</p>
<p class="MsoNormal">Bülbillеri sаyrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şаhsıpаnıñ qаsındа.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qаzаnnıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Türli tаmаq qаynаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bul bаğqа kirgеn аdаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеri gül-gül jаynаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik, qulаn, аrqаrlаr —</p>
<p class="MsoNormal">Şämеnli bаğdıñ işindе.</p>
<p class="MsoNormal">Mаymıllаr qızıq оynаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bul bаğdаğı qızıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnniñ miyri qаnbаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаzаndаğı tаmаqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jеgеnlеr sirä tоymаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwısqаnşа qоymаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаn tuwğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtınаn jеrgе tüsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qılışın аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzаnğа jаqın kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tillа tаbаqtıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın şömişti körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаynаp turğаn qаzаnğа.</p>
<p class="MsoNormal">Bılğаlıqtı sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mаzаlılаrın jеp Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mеylinşе tоyıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıtlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Tоppısı tоzğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаsı qоzğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоzğаndа еki dizеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаğınаn zärrе оzğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Küngе qаtqаn şеrimdеy,</p>
<p class="MsoNormal">Bätbеşеr qаrа jüzlеri.</p>
<p class="MsoNormal">Süyеgiñnеn ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn här bir sözlеri.</p>
<p class="MsoNormal">Suwdаn kеmе jürgеndеy,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr qumnаn jürsе dе,</p>
<p class="MsoNormal">Bilinbеydi izlеri.</p>
<p class="MsoNormal">Özi üş jüz jаsаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаw süyеgi sаwsаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Özi jüdä qаwsаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölеrinе аz qаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlbаrıstаy аqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ärwаqlаrın şаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Juwаpsız kirip bаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırsаñ,—dеp,—nе qılıp?!»</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi bir kеmpir.</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеlip Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаdı zаlım tik turıp,</p>
<p class="MsoNormal">Köbik şаşıp аwzınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеdi kеmpir bät urıp.</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеn sözi bir dästаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsе оl kеmpir,</p>
<p class="MsoNormal">Jаzdı еtеr zimistаn:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аrа şöldе аrıqlаtıp аtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdа tulpаrıñdı qаttı jеlipsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlа, bаyan äylе hаslı-zаtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаy şähärdеn qаysı jurtqа kеldiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqpаy bälеnt tаwdıñ jаmаn jоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаmşı urıp аttıñ оñlı-sоlınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаştıñ bаlа qаndаy şаnıñ qоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеniñdı bir-bir bаyan äylе sеn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jеtpеy kеtkir, bälеnt tаwdаn аsıpsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwiliñ hаllаs urıp suwdаy tаsıpsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki bаlа аqılıñnаn sаsıpsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlа, mаqsеtiñdi bаyan äylе, sеn!</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpеy kеtkir, judırıqtаy bаlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqınlаsаm, jаnıp turğаn şаlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bir muş ursаm sеspеy qаtıp qаlаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bul jеrlеrgе nе sеbеptеn kеldiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jüwеrnеmеk, şığıp sаpаr jаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Uşırаstıñ jеrip jürgеn şаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Nеgе kirdiñ, qırşın bоlğır, bаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlа, äwlаdısаñ qаndаy pirdiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsеm birаq jutıp qоyarmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ğäzеp еtsеm közlеriñdi оyarmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki еtlеriñе bir-аq tоyarmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаmısаñ yaki еrimisеñ еrdiñ sеn?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаp еtsеm tillа dаrğа аsаrmаn</p>
<p class="MsoNormal">Аytpаsаñ еtiñе tаmğа bаsаrmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еtiñdi jеp, jеrigimdi bаsаrmаn—</p>
<p class="MsoNormal">Yaki äwlаdı mа еdiñ şеrdiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tirilеy еt kеsip аlıp sаnıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mаwqımdı bаsаyın jаlаp qаnıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jüwеrnеmеk, qоrıqpаy jаlğız jаnıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе sеbеptеn bаğdаn аlmа tеrdiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tuttıñ şаqаsınа аtıñdı bаylаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qаzаn аsımdı işipsеñ jаylаp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlipsеñ öziñdi ölimgе sаylаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlа, mаğаn köp аqırеt bеrdiñ sеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаlğаnşınıñ jаbısqırı еdiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qаzаn аsımnıñ bärin jеdiñ bе?!</p>
<p class="MsoNormal">Juwаpsız jеp «iyеsi jоq», dеdiñ bе?</p>
<p class="MsoNormal">Juwаpsız bаğımа nеgе kirdiñ sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır bаlа, qаndаy şаhdıñ ulısаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki qаndаy biydiñ qаşqаn qulısаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki jоldаn аdаsqаn bir muñlısаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslı-zаtıñdı bir bаyan äylе sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş kim kirmеytuğın еdi qаlаmа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrıqpаy kirgеn qırşın sеndеy bаlа mа!</p>
<p class="MsoNormal">Birdеn ursаm bаlа, jаnıñ qаlа mа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn jumısıñdı bаlа аytqıl sеn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qırşın bоlğır, kim kötеrеr bunıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jüwеrnеmеk, şığаrаyın unıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jоq еtkеndе kim sоrаydı qunıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bаrdа tеz kеyniñе qаytqıl sеn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qimdi аlım dеsеñ оnnаn bеtеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnsаm sеni pidä еtеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip, bаlа, murаdımа jеtеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаsаñ jаt, qırşınıñnаn qаtqır sеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr qаysаr еr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Äzirеyildеn аybınbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаy şаpqаn şеr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Еrligin оnıñ sоnnаn bil,</p>
<p class="MsoNormal">Köpti qurtqаn quw kеmpir,</p>
<p class="MsoNormal">Zähärin jаyıp jılаndаy</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşаmа söz аytsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtıwlаnıp, qаtlаnbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Şаmırqаnıp, şаmlаnbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysı jurttаn şıqqаnın</p>
<p class="MsoNormal">Qаysı hаnnıñ еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Öziniñ kim еkеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıwğа sаpаr еtkеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеngеn kеmpirgе,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа bаyan еtеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аnа, şıqtım Hоrеzmniñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаr jurtınа pärwаz äylеdim,</p>
<p class="MsoNormal">Оn еki kün tüspеy tulpаr bеlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip qаlаñızğа hаwаz äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qışqırsаm qаlаñnаn şıqpаdı sаzа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаñnıñ hаlqınа kеlgеn bе qаzа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаwаz bеrmеdi hеş, tutqаn bа аzа,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn sоñ bаğıñа mеyil äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаr еlindе bir qız bаr, dеyip,</p>
<p class="MsoNormal">Bоyımа münäsip nаzlı yar, dеyip,</p>
<p class="MsoNormal">Şıqtım, аnа, qоrqıtpаñız «dаr» dеyip.</p>
<p class="MsoNormal">Yar uşın özimdi sеyil äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtаm Hоrеzmdе ädil Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtınаn titirеr jеr mеnеn аspаn.</p>
<p class="MsoNormal">«Qаşqınşı» dеp qäwip äylеmе аnаjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslı-zаtımdı mеn bаyan äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ ulı, аtım—еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаjаn, еtpеsеñ sözimdi bаwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzаbımа bоlаrsаñız sаzıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sizgе mеn sözimdi аyan äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаğıñ-tаğıñızdı nе qılsın?!</p>
<p class="MsoNormal">Dünьya-mаlıñ, аltın-gäwhаr tаğısın...</p>
<p class="MsoNormal">Jеgеn tаmаğımnıñ аlıñ hаqısın,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ bаğı-bоstаnıñdı näylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аnаjаn, qızbаymаn mеn dünьya-mаlğа...</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşаnıñ qızı Аynаjаmаlğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqpаn; sоrmаğа läbindе pаlğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnımdı jоlındа pidä äylеdim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа kеmpirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnsız jüzi qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Tuwrа kеlgеn bälе!» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bеjirеyip qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıslаndаy аqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаw-mınаw аdаmnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgin dаwısı jаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmdı qurtqаn quw kеmpir,</p>
<p class="MsoNormal">Dаwıllаtıp kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kök gürkirеp köklеmdе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаltıldаp şаqmаq şаqqаndаy.</p>
<p class="MsoNormal">Jаwınlаnıp kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bul mästаn kеmpirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qiyalğа kеtkеnin.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrbеk bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Şаbınıp turğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlındаğı qılışın,</p>
<p class="MsoNormal">Mästаn zаmаt körеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsаsın jеrgе urаdı.—</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik süwrеt bоlаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Közi ğаmğа tоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqşа jüzi sоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаlıs еtip аllаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr zаr-zаr jılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еsi-аqılınаn аyrılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еt bеtinеn qulаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аrаdаn аzırаq ötkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılınа kеlеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Öziniñ kiyik bоlğаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtа Ziywаr bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Quw mästаnnıñ qоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qutılmаsın bilgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Jаnıñ bаrdа jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Quw mästаnnаn qutıl!» dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа qаrаp söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Sеn, sеn еdiñ mеniñ еki qаnаtım</p>
<p class="MsoNormal">Qаy jеrlеrdе qаldı mеniñ еlаtım?!</p>
<p class="MsoNormal">Аzаyımqаn mästаn mеni bänt qıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn dа bаrıwğа jоqdur hаlаtım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еndi mеni аdаmlıqqа sаnаmа,</p>
<p class="MsoNormal">Tеginliktе märt еsinеn tаnа mа?!</p>
<p class="MsoNormal">Mеn mästаnğа bоldım еndi giriptаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrsаñ sälеm аytqıl аtа-аnаmа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zаlım kеmpir mеni еstеn tаndırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtip işlеrimdi jаndırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mästаnğа giriptаr bоlmа, jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jädiw kеmpir mеni аldаp jаndırdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оyın еtsе quw mästаnnаn utılmа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bаrdа mästаnğа sеn tutılmа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bоlsа şаynаp üzip jibiñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еsаbın tаp, mästаnnаn tеz qutıl dа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аyrıldıñ sеn minip kеlgеn bаlаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bаrdа qаrğıp şıq tеz qаlаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıwаr, mästаnğа bоlsаñ giriptаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mеndеy bоlıp qutılmаssаñ nаlаdаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаlğаnаñnаn, kеkiliñnеn jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Quw mästаnğа bоlа körmе sаzıwаr.</p>
<p class="MsoNormal">Sеn şıqsаñ qаlаdаn mеn dе şığаrmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеrеk bоlsаñ tаbısаrsаñ iyеñе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bunı еsitip kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Köziniñ jаsın tögеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrın jımıytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tört аyağın bügеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Şаynаp qıyıp şılbırın,</p>
<p class="MsoNormal">Qоs qаnаtın qоmlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Änе-minе dеgеnşе,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közinеn ğаyıp bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıp ötip qаlаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Biyik tаwdıñ bаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp bir-аq qоnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Közin аşıp quw mästаn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаylаwdа turğаn tulpаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаdаn uşıp şıqqаnın,</p>
<p class="MsoNormal">Quw mästаn bilmеy qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Sеnnеn bоlğаn bälе!» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа ğаzеp qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlbаrıstаy аqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ärwаqlаrın şаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tüpirinip qаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Öz-özinе bаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа zаwаl sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаğа dеm urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tilsiz qаtıp qаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаğı jоq, tili jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаl kiyik bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İşi оttаy qаynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär türli qıyal оylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mästаn kеmpir kеtkеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-härеmnеn şığаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Bul jеrdе jürsеm summ kеmpir,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе bir bälе qılаr dеp»,—</p>
<p class="MsoNormal">Biyik tаwğа minеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jаn jоldаsı kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оğаn qаrаp jürеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdаn ästеn şığıwdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsınа kisnеp kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Tüymеdеy bаsın kötеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnаwlаrı еlpildеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdı iyiskеlеydi.</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еdi kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdа jürgеn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еmеs оl jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Minip kеlgеn jоldаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn hаnnıñ bаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr еkеnin bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktiñ qаlmаy izinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinе еs bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаn tüsip kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Kün bаtıp qаs qаrаydı;</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеñ dünьya еndi tаrаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir mеrgеn şıqsа аldınаn...</p>
<p class="MsoNormal">Qurаlı jоq qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlı quwsа izinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе müşkilgе jаrаydı?!</p>
<p class="MsoNormal">Täwеkеl еtip här iskе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеlkildеgеn juwsаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İyisi аñqıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kök mаysаnıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bаrа аwnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаs uşındа kök аtı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаwıl bоlıp turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mаysаdа jаtıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеrinе tili jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Muñ-mütäjin аytıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqın jеrdе еli jоq.</p>
<p class="MsoNormal">Kök mаysаnıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Burınğı ötkеn künlеri</p>
<p class="MsoNormal">Jürеginе tüsеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеndi оyğа tüsirip,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">İşinеn sоndа tоlğаdı:</p>
<p class="MsoNormal">Jаzdıñ ıssı künindе,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgiz qаnаt аq оrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеz şiylеrin türdirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аq оtаwdıñ törinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаmqа tösеk sаldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еldеn sаylаp qаsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı qızdı аldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kün qızаrıp bаtqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl tösеktе jаtqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оyın sаlıp qız bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Miyrim äbdеn qаnğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаñ uyqınıñ wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyır sаwаr bоlğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Tün uyqımdı bölmеdim.</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаbаqqа bаl sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Dämin tаtıp tаmsаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir künindе bеs irеt,</p>
<p class="MsoNormal">Çаy işsеm dе şöllеdim.</p>
<p class="MsoNormal">Tаrlıq körmеy dünьyadаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl kеñlikti tärik еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Bir yar tаwıp аlğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Аynımаs tuwrı şärt еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlаñ аyaq jаr kеşip,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl аyaq qır kеşip,</p>
<p class="MsoNormal">Künlеrdiñ küni bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdıñ jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аq suñqаrdаy jеllеttim.</p>
<p class="MsoNormal">Аt jаlın tаrtıp mingеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аtımdı hаlıq bilgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsılаsqаn duşpаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytpаytuğın bеndе еdim.</p>
<p class="MsoNormal">Ya pаymаnаm tоlğаn bа,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl gülim sоlğаn bа,</p>
<p class="MsoNormal">Pаytаq еldеn bеzdirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аyağımnаn tоzdırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеrgizdаnğа tüsirip,</p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаndı gеzdirip,</p>
<p class="MsoNormal">Bаwırımdı еzdirip,</p>
<p class="MsoNormal">Bul bälеgе uşırаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ya yarаtqаn, yarаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğаğаn bеndеñ mеnbеdim?</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtlı mеndеy еriñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıqtırdıñ mästаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtip quw mästаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sаldı mаğаn qısımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аyaq-qоlımdı lаl qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Gеrеñ qılıp qulаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Tilimdi äbdеn güñ qılıp.</p>
<p class="MsoNormal">Jаtqаn jеrimnеn qоzğаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtа-аnаdаn аyırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Bоtаlı nаrdаy bоzlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtim qоzıdаy mаñırаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаndı jаñırаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеbеp pеnеn qudаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Dаğıstаnğа ısırdıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ еlаtı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq pа еdi qаyırsız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаq şаwıp hаlıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаqtа hаn kеlip qоl sаlğаn?:</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñdаy zаlımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp bаrıp еlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Tillа dаrğа аstırğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаy bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtti quw kеmpir!</p>
<p class="MsoNormal">Еli-jurtımnаn qоl juwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоsınаn qаşqаn qоyandаy.</p>
<p class="MsoNormal">Bir bаsımdı pаnаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnbаğаn tоğаy qоymаdım.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämеldiñ аyı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аbılаysаñ jаwını,</p>
<p class="MsoNormal">Nösеr bоlıp quyğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Többеlеmе tоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Mäkän еtip bulmаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ bаsın jаylаdım.</p>
<p class="MsoNormal">Kök-kömbеk juwsаñ şаyığа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаyrаn bоldım, jаyıldım.</p>
<p class="MsoNormal">Qаnаtımnаn qаyrılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tuyağımnаn mаyrılıp.</p>
<p class="MsoNormal">Jаtırmаn tаsqа tığılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgim аştаn sığılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Uyqılаsаm tüskе kirmеgеn</p>
<p class="MsoNormal">Körmеgеnlеrdi mеn kördim.</p>
<p class="MsoNormal">Ötkizdi köz аldınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıq bоlğаn sаw kündi,</p>
<p class="MsoNormal">Zаrlаw mеnеn ötkеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn sоl tündi.</p>
<p class="MsoNormal">Burınğı ötkеn künlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Sаhrаdа еskе tüsirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аtı mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаrlаnıp jılаp jаtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаzdıñ qısqа tаñı dа,</p>
<p class="MsoNormal">Qıyınlıq pеnеn аtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаñ juldızı sеrpilip,</p>
<p class="MsoNormal">Şаşırаp qün şığаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаzğı kün qаndаy jаğımlı!</p>
<p class="MsoNormal">Älеmgе nurın şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik pеnеn kök аttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jоl, şuğlа zеynin аşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аğıp аtırğаn quldırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bulаqtаn suw işеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Güzаr jоlğа tüsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаr mеnеn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jоrtıp jоnı qızаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gаhi kiyik оzаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gаhi tulpаr оzаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik pеnеn kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оynаp tаwdıñ bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş аdаm jоq qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Gä jоrtıp, gä şаwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwi şаğlаp yоşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrı sılpıldаp,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik jоldа bоldırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmnаn zıyat kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tört аyağın bügеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tüyеdеy bоlıp şögеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktiñ bоldırğаnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Közdеn jаsın tögеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bоldırğаn dоstı, kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаsınа mindirip,</p>
<p class="MsoNormal">Аrаndаy аwzın аşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwğа аlıp qаşаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşе tаwdаn аsаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аspаn mеnеn tаlаsqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе bir tаwğа şığаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоs qаnаtın qаğаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik mingеn kök tulpаr,</p>
<p class="MsoNormal">Juldızdаy bоlıp аğаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Közdi аşıp jumğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Еskеn dаwıl tınğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşqаn аwızdı jumğаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Bälеnt tаwdıñ bаwırınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kök tulpаr bаrıp tüsеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Üstindеgi оl kiyik,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıp tüsti tulpаrdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldınа qаrаsа:</p>
<p class="MsoNormal">Şämеnli güllеr аşılğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bülbillеri sаyrаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qırmızı güllеr jаynаğаn!</p>
<p class="MsoNormal">Qırmızı güldiñ jаpırаğı</p>
<p class="MsoNormal">Sаmаl mеnеn şаyqаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳärеmi bаğ-bаqşаlı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğıstаnğа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Diywаl mеnеn şämеnniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ätirаpı qоrşаlğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Оl diywаldıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Şеñgеldеn härеm qоyılğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Оl härеmniñ işinе,</p>
<p class="MsoNormal">Kirеtuğın еsik jоq:</p>
<p class="MsoNormal">Quslаr uşıp ötpеsе,</p>
<p class="MsoNormal">Tışqаn dа kirеr tеsik jоq!</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bаğdı аylаnsа.</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı-härеmniñ sırtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Ülkеn jаptı körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаlаp jаptı jürеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jеrindе bаqşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğqа suw аpаrаtuğın,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tоğırtqа bаr еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Üñilip оğаn qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Öñiri kütä tаr еkеn.</p>
<p class="MsoNormal">Nе dе bоlsа jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğ işinе kiriwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаyrаn еtip jüriwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğ işindе nеlеr bаr?—</p>
<p class="MsoNormal">Közi mеnеn köriwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdаn miywе tеriwgе,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik qumаr еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе kün tаmаq jеmеgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bеli näzik, qınаyğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аs işpеgеn аş kiyik,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrşığаdаy tаrаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Quwırşаqtаy bоlıp quntıyıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаndаy bоlıp sımpıyıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrın qаyırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеgin аyırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Özin şоtlаp tuwrаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğırtqаğа urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаrı оrtаğа bаrğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki аrmаn kеtе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki bеrmаn jеtе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğırtqаdаn ötе аlmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınğı еki tuyağın,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа qаrаp sоzаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеyingi еki аyağın,</p>
<p class="MsoNormal">Аrt jаğınа sоzаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаsın tömеn buğаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közin jumаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оq jılаndаy jılısıp,</p>
<p class="MsoNormal">Öldim-tаldım dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğırtqаnıñ аwzınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik zоrğа şığаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Dür-dür qаğıp silkinip,</p>
<p class="MsoNormal">Dögеrеginе köz sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">«Kim bаr, kim jоq еkеn? -dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Şämеnli bаğdıñ ätirаpın,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bаrlаp bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jüriñkirеp аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаğınа qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl аlmа qızаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаbаğınаn üzilgеn;</p>
<p class="MsoNormal">Аq аlmаlаr sаrğаyıp,</p>
<p class="MsoNormal">Äbdеn pisip jеtilgеn;</p>
<p class="MsoNormal">Bаdаm, änjir, jüzimlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Pisip jеrgе tögilgеn...</p>
<p class="MsoNormal">Jеrgе tüskеn jеmisti,</p>
<p class="MsoNormal">Tоyğаnınşа tеrip jеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürsе kiyik sаyrаnlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın tаhttıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın jığа bаsındа.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq känizi qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Оtır еdi bir sulıw.</p>
<p class="MsoNormal">Bаğqа kirip jеmistiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tüskеnlеrin tеrip jеp,</p>
<p class="MsoNormal">Mäs bоlıp jürgеn kiyikkе,</p>
<p class="MsoNormal">Оtır еdi qаrаñlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındаğı qırq kızı</p>
<p class="MsoNormal">Jür еdi bаğdıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аlmа аtıp jаyrаñlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Bаğqа kirip miywе jеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürgеn jаlğız kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp kеldi tаyrаñlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Köp qızlаrdıñ işindе</p>
<p class="MsoNormal">Jаwırınlаrı qаqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bilеklеri tоqpаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Burımlаrı bir quşаq,</p>
<p class="MsoNormal">Murını bаr pışаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Tаnаwlаrı şаpşаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Kulаğınıñ kölеmi,</p>
<p class="MsoNormal">Jurttа qаlğаn оşаqtаy.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bеti qаyrаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеgеn sözi şаqmаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bеt аjаrın аytsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qumdаğı sаrı sаqsаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Bir känizi bаr еdi.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktiñ bаğqа kirgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğ işindе jürgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdаn miywе tеrgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdа оynаp jürgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti qаlаy körgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Bаstаn оl bаyan еtеdi:</p>
<p class="MsoNormal">- Qulаq sаlıñ hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ аytqаn sözimе,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr mеnеn köşkidеn,</p>
<p class="MsoNormal">Şığıp еdim sаyrаnlаp—</p>
<p class="MsoNormal">Jüzimlеrdi оyrаnlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jürgеn kiyik körindi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğ işindе közimе.</p>
<p class="MsoNormal">Quwıp kеttim kiyikti!</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzir mınаw turıptı...</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ sözin tıñlаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şäñkildеgеn sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Şеkеsinеn jıñlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Şul kiyiktiñ bul bаğqа,</p>
<p class="MsoNormal">Tоğırtqаdаn kirgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа hаnım аñlаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnım аytqаn sözlеrdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еsitkеn ğärip kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеri suwlаğаn:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Qеtip qаlаr bul jеrdе köp tursаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qızdıñ biyligi sizgе tiyisti,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаy qılsаñız dа bаrıp uslаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp mundа tеz аlıp kеl, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаğqа ruqsаtsız kirgеn kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp tеzirеk аlıp kеliñ, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal">Jаn tiymеgеn jеmislеrgе tiyipti,</p>
<p class="MsoNormal">Günaqаr kiyikti äkеl, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kirgеn hаywаndı bоlsа jаnıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp hiylе mеnеn uslаp аlıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qаşpаsın, mоynınа buğаw sаlıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Jаzım еtpеy tеz аlıp kеl, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bir tuttıñ tübinеn оşаq оyıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Еkеw-аrа wаzzаhаnı qurıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrıp bul kiyikti sоyıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Buyrığımdı bеjеr bаrıp, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еgеr uslаp аlıp kеlsеñ kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа siziñ märtеbеñiz biyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qızdıñ biyligi sizgе tiyisti,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın tеzirеk bаr, Suwsımа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Äjеp bоlаr, hаnım,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">—Siziñ uşın tаsаddıq,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlsın äziz jаnım,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаyrаqlаp juwırıp kеtеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğdа jürgеn qıdırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız bеnеn qırq kаnizgе,</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа jıldаm jеtеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımnıñ buyrığın,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrğа bаyan еtеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Sаyrаn еtip jürgеn sеnsеñ, Аrzаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Sizlеrgе jibеrdi mеni hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаsqа qızdаn аyaq-qоlıñ jеñil» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеt buyırаdı mаğаn härdаyım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳаrаm ölgir kiyik bаğqа kiripti,</p>
<p class="MsoNormal">Közgе sürmе bаğdаn miywе tеripti,</p>
<p class="MsoNormal">Jеmisti jеp, jаwlаn urıp jürgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Köşkindе оtırıp hаnım köripti.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Suwsımа, sеn biykеlеrgе bаr», dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">«Еgеr аmаn kеtsе, bizgе nаmıs-аr», dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">«Qаlаy bоlsа dа kiyikti qutqаrmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp äkеlеgör tеzirеk», dеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Usı еdi şоrşınğаnı jаnımnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qısılıp şıqqаnı sırtqа qаnımnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jüriñ, qızlаr, kiyikti uslаp аlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Tаpsırmаsı оrınlаnsın hаnımnıñ?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti uslаmаy bаrsаq büldirеr,</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp bаrsаq inаm bеrip, küldirеr,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr оrınlаmаy bаrsаq buyrığın,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn biykе—hämmеmizdi öltirеr!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımnıñ qızıl jüzi qubаrıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktiñ еtinе häwеs bоlıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyım nаq оn sеgizgе tоlıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzаn urğаn qızıl güldеy sоlıptı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еti qızıw, аwırıw bоlğаn dеmеkşi,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtin kаbаp еtip jеmеkşi,</p>
<p class="MsoNormal">Käbаptаn häwеsi bаsılа qоysа,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа bizlеrgе rаhımеt dеmеkşi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Jеriktiñ» jаğdаyın bilеsiz sizlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа оnıñ еmin tаbıwşı bizlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti qаşırmаy uslаp аlаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Jüriñizlеr qırq qız bеnеn qаnizlеr?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Suwsımаnıñ bul sözin</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız bеnеn qırq käniz,</p>
<p class="MsoNormal">Bärşеsi mаqul körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеwişin tаslаp köp qızlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlаñ аyaqlаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оn qız kеtip аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Оn qız şıqtı аrtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Оn käniz şıqtı оñ jаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Оn käniz şıqtı sоl jаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоl uslаsıp köp qızlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir kiyikti qаşırmаy,</p>
<p class="MsoNormal">Därhаl uslаp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Suwmаñlаğаn Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Оl kiyiktiñ mоynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аydıllısın sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız bеnеn qırq käniz,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär kim bir tаyaq urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаyaq jеgеn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Közi kеtti аlаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Оnnаn sаyın kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">İşi qızğаn biykеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Urа bеrdi tаyaqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаyaqtаn kiyik bоldırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl tilin sаlаqlаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrdı hаnımğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bеndе bоlğаn kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Tаzılаrındаy qälpеniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sеksеn biykе jаlаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti uslаp kеlgеnin,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnımğа bаyan qılаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа kеlip аlаqlаp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Ğurıjlаnsаñ qüdirеtlisеñ, hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Оrınlаndı bizgе еtkеn hämiriñ.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş bir närsеdеn jоq mеniñ pärwаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Qälеsеñ, kiyiktiñ bаsın kеmiriñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Siz—hаnşаyım, bizlеr—sizgе hızmеtkеr,</p>
<p class="MsoNormal">Nе buyırsаñ hızmеtkеrlеr «Mаqul», dеr,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnımıñ buyrığın оrınlаmаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Öz wаqtındа hızmеtkеri qаyğı jеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tilsim mеnеn bоstаnıñdı оrаdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа bоlıp däwpеrini sоrаdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn buyırdıñ, bizlеr därhаl bеjеrdik,</p>
<p class="MsoNormal">Оrınlаndı оyıñdаğı murаdıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şаşıñ qаrа, bаrq urаdı jüziñdе,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnım, оrınlаndı аytqаn söziñ dе,</p>
<p class="MsoNormal">«Äkеl!» dеgеn kiyigiñdi äkеldim,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılsаñız ıqtıyarıñ öziñdе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳämiriñdi tuttı hızmеtkеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Siziñ dе tаrqаydı qаyğı-şеriñiz,</p>
<p class="MsoNormal">«Аtımdı аtа, sıbаğаmdı iytkе sаl,»</p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn hаnım, bizgе inаm bеriñiz.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Sоy»dеsеñiz, kiyikti häzir sоyamız,</p>
<p class="MsoNormal">«Оy» dеsеñiz, еki közin оyamız.</p>
<p class="MsoNormal">«Öltirmеñiz jаnıwаrdı» dеsеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа tuqımlıqqа sаqlаp qоyamız.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Käbаp еt» dеsеñiz – iskе tаrtılаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Аs» dеsеñiz—zаmаtındа аsılаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеmisiñdi jеgеn kiyiktiñ еtin,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jеsеñiz häwеsiñiz bаsılаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Äwеlindе Suwsımа.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаwlığıp qаlğаn biyşаrа,</p>
<p class="MsoNormal">Аytаr sözin tаppаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аytа bеrdi här sözdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа dа аwzın jаppаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аwzın jаwıp nе qılsın,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımnıñ buyrığın,</p>
<p class="MsoNormal">Оrınlаp şıqqаn Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеgеn duzın аqlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаwlıqsа dа äwеli,</p>
<p class="MsoNormal">Еti qızıp аlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Süyrеñlеp tili şıqqаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bir söziniñ kеyninе,</p>
<p class="MsoNormal">Jänе bir söz tаqlаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Kiyikti uslаp äkеldim,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnım sаwğа bеriñ? — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Tuqımlıqqа qоysаñız,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrqаtılаr şеriñ, — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Yaki kаbаp еtsеñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Tеzirеk iskе tаrtılаr.</p>
<p class="MsoNormal">Kеlsе sоrpа işkiñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Оndа şаqqаn аsılаr.</p>
<p class="MsoNormal">Еtin jеsеñ kiyiktiñ.</p>
<p class="MsoNormal">«Jеligiñ» jıldаm bаsılаr.</p>
<p class="MsoNormal">Siziñ bıyıl jаsıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Оn sеgizdеn аstı,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Tündе qızıp dеnеñiz.</p>
<p class="MsoNormal">Muhаbbаtıñ tаstı, — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">—Jigirmа jаsqа şıqqаnşа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir ğоşşаqtı tаppаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеrdiñ biykаr jаstı,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаlıqtаn pаydа nе?</p>
<p class="MsoNormal">Аlımlıqtаn pаydа nе?</p>
<p class="MsoNormal">Tаppаsаñ jеrdеn аstı,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— Bir jаqsığа qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qädirlеmеsеñ bаstı, — dеp;</p>
<p class="MsoNormal">Muhаbаttı bilmеgеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jеti аtаñız nаstı,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Suwmаñlаğаn Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Sözin аytıp mısаllаp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımdı bаplаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаpsırmаsın bеjеrgеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrğа inаm bеrmеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımаnnıñ sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаğа mägаr jаqpаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımаnı hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrеrdе kiyikkе,</p>
<p class="MsoNormal">Аytqаn sözinеn şıqpаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Söz qаyımğа kеlgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа qоrqıp, buqpаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Julınınа tiygizip,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşа оtırıp аytsа dа,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımğа juqpаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Hаnımnıñ bilip ıñğаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Bilgеn sоñ bаrlıq jаğdаyın.</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа tеzirеk tоqtаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp hаnşаyım:</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаw Suwsımа, Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Uslаp kеlgеn kiyikti,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ ğаnа sоy, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Bаslаp kеlgеn bаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Еki közin оy, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Ökpеsi, işеk-qаrnın,</p>
<p class="MsoNormal">Kömip jеp, öziñ tоy,—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Bаwırı mеnеn jürеgin,</p>
<p class="MsoNormal">Bülkildеgеn büyrеgin,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn sаqаp qоy, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Аynаlаsınаn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа qızlаrdı quw, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Qаnın sоyıp tаzаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Öz qоlıñ mеnеn juw, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Jürеk, bаwır, büyrеgin,</p>
<p class="MsoNormal">Käbаp еtip pisirip,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn äkеlip bеr, — dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Qаlğаn еtin аsıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız bеnеn qırq käniz,</p>
<p class="MsoNormal">Tаlаsıp bäri jеr,—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Tаrqаtаrsız şеr,— dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">—Äjеp bоlаr hаnım, — dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlаqlаtıp pışаğın,</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа qоlğа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki känizdi şаqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikkе jаqın bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tört аyağın tоp qılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bеkkеm еtip bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ölеrin kiyik bilgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">İşin suwıq jаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Pışаğın аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаdаlğаndа şаlmаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Näzеr еtip qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm süwrеt körindi!</p>
<p class="MsoNormal">Kiyiktiñ körip jüzlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаtqа usаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıp körip közlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Pışаğın tаrtıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«İlаya tаsqа şаpqır!» —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qınаpqа qаytıp sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оrnınаn qаrğıp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğärip bоlğаn kiyikti</p>
<p class="MsoNormal">Közi mеnеn jüzlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаtqа usаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnımğа bаyan qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">S u w s ı m а:</p>
<p class="MsoNormal">—Suwsımаñnıñ аrzаsı bаr, hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Bul kiyikti аdаmzаtqа mеgzеttim,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn mälim, jаnım, mеniñ hаl-jаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıwаrdı аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аsığıp hаnım-аw häwеs аsıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip bаrdım оl kiyiktiñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp turıp közdеn аqqаn jаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıwаrdı аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оl kiyiktiñ аyaq-qоlın jıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Şаlаyın dеp jаnıwаrdı qıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Közin körip öltirmеgе qıymаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti mеn аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Şаlаyın» dеp qаwsırğаnımdа jаqtı,</p>
<p class="MsoNormal">«Jаnıwаrdıñ közlеrinеn qаn аqtı,</p>
<p class="MsoNormal">«Qаrа bоlmаsın» dеp hаnımnıñ bаhtı»,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñızğа kеlip hаnım аrız еttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pışаqtı аlğаnnаn qäwmеtin bükti,</p>
<p class="MsoNormal">Şаlаyın dеgеnnеn közdеn qаn tökti,</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаlаmаyın mеn bul аwır jükti,</p>
<p class="MsoNormal">Bul kiyikti аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Közlеrinеn аqqаn jаsı müsindеy,</p>
<p class="MsoNormal">Tüslеri tаp аdаmzаttıñ tüsindеy,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаnınа turmаn tüsinbеy,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnıñ uşın sizgе kеlip аrız еttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеrin körgеndе gül-gül jаynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Tili jоq, işlеri ğıj-ğıj qаynаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Kim dе bоlsа öltiriwgе qıymаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Minеz-qulqın аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bоlıp qızıl güli sоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qäpеlimdе pаymаnаsı tоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Duwаyıbеnt аdаmzаt bоlmаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Nаğız özin аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttаy nur bаr еki közindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmgеrlik mirаwаt bаr jüzindе,</p>
<p class="MsoNormal">Öltir ya öltirmе еrkiñ öziñdе,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ özim аdаmzаtqа mеgzеttim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bоlsа аyaq-qоlın şеşiñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Öltirmеy bir qаsıq qаnın kеşiñiz,</p>
<p class="MsoNormal">Duwаyıbеnt bоlğаn аdаmzаt şığаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm göşi bоlmаsın kiyik еtiñiz.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrа şöldе аtın jоrtıp jеlgеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Ruhsаtısız bаğınа kirgеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qаzаnnаn tоyıp tаmаq jеgеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Tеris qаytqаn mеniñ аnаm duwаlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır bоlsа hаsıllıqqа kеtkеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip аnаm bunı kiyik еtkеndе,</p>
<p class="MsoNormal">«Mästаnnıñ qоlınаn qutılаyın», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip, biziñ bаğımızğа jеtkеndi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оl jоllаrdаn sаwdаgеr köp ötеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwdаgеrdiñ jоlın аnаm kütеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qızığıp kärwаnnıñ dünьya-mаlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm аdаmlаrdı kiyik еtеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аnаmnıñ jоq hаslı, nаmısı аrı...</p>
<p class="MsoNormal">Kär еtpеydi jаnnıñ еñirеgеn zаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtip dünьya-mаlın аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bul — mästаn аnаñnın käsibi käri.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">3 а w r i ya:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Köp оqığаn аzаyımnıñ duwаsın!</p>
<p class="MsoNormal">Qаbıl еtpеy, kärwаnlаrdıñ köz jаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşеlеrdi kiyik еtip jibеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Möminlеrdiñ аrqаlаğаn günаsın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, tüyе bаqqаn särwаndı?</p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, tüyе tаrtqаn kärwаndı?</p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, Hоrеzmgе hаn bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаmаnındа şаğlаp, däwrаn sürgеndi?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, jurttаn аsqаn pаlwаndı?</p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, qаy jurtqа qılğаn jаwlаndı...</p>
<p class="MsoNormal">Mеn dе sоrlı еdim «yar» dеp jılаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kim bilsin, köz jаsım qаbıl bоlğаndı...</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Köz jаsımdı qаbıl äylеp qudаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Dаñqımdı еsitip bаğqа kirgеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Sınаmаqqа bаğdаn jеmis tеrgеndi,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti ğаyıptаn qüdirеt bеrgеndi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qurdаslаrım, qаbıl bоlğаy köz jаsım,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti körgеnşе kеtti ıqlаsım,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgim hаllаslаp sоğıp bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеgimе bаtpаy urtlаğаn аsım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Yar» dеp örtеnbеgеn jеrim qаldı mа!</p>
<p class="MsoNormal">Аllа köz jаsımа näzеr sаldı mа?</p>
<p class="MsoNormal">Kim bilеdi, аdаm şığаr bul kiyik,</p>
<p class="MsoNormal">Urmаy-sоqpаy аlıp kеliñ аldımа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı lipаs kiyip bеldi qınаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti öz közim mеnеn sınаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаywаnbеkеn, аdаmbеkеn, аyırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Nе bоlsа dа оnnаn kеyin tınаyın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn wаqtа Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Qırıqpа tаydаy quntıyıp</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrı jımpıyıp.</p>
<p class="MsoNormal">Mаyğа tüskеn tışqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikkе bаrdı sımpıyıp.</p>
<p class="MsoNormal">Tоp bоlıp jаtqаn kiyiktiñ.</p>
<p class="MsoNormal">Аyaqlаrın şеşеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Оrınınаn turğızıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа pаl qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Pаldı kiyik işеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Suwsımа jеldеy еsеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnşаyımnıñ аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti аlıp kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Quştаr bоlğаn hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti bаrlаp körеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еmеs, kim bilsin,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşаzаdа turmеkеn?</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlsа bul nеgе,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttаn qаşpаydı?</p>
<p class="MsoNormal">Bаğqа nеgе kirеdi?</p>
<p class="MsoNormal">Bul bаğlаrdıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bаrın bilеdi...</p>
<p class="MsoNormal">Üyir körip аdаmdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlsа hаqıyqаt,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmğа nеgе kеlеdi?</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlsа bul nеgе,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmdı duşpаn dеmеydi?</p>
<p class="MsoNormal">Jеrgе tüskеn jеmistiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаnın nеgе jеmеydi?</p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаy, Suwsımа, Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаğа bаrıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаnıñ аstınа,</p>
<p class="MsoNormal">Kеñnеn tösеk sаlıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğınаn şöp tösеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаsınа tösеktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Dästurhаndı jаyıñız,</p>
<p class="MsoNormal">Türli tаmаq qоyıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Şöp tösеgеn jаğınа,</p>
<p class="MsoNormal">Päşеk pеnеn şаylаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаntаq pеnеn аqbаstаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеlеw mеnеn juwsаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nоmаy еtip qоyıñız.</p>
<p class="MsoNormal">Sоnnаn kеyin Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаnıñ işinе,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyikti jеkkе jibеriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аzğаn bоlsа аdаmnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn-jаqqа dа qаrаmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Sеlеwgе dе qаrаmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Juwsаñğа dа qаrаmаs.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bоlsа bul kiyik,</p>
<p class="MsoNormal">Аq tösеktiñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrа аwnаr bul kiyik.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаt, öytkеni,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäzlikti jаqsı körеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlsа—hаywаn оl,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnşа hürmеt еtsеñ dе,</p>
<p class="MsoNormal">İzzеtti hеş bilmеydi,</p>
<p class="MsoNormal">Şöptiñ-şаrdıñ bаsın jеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аwqаt еtip jürеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttıñ bеlgisi,</p>
<p class="MsoNormal">Şöp tösеktе jаtpаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Qus tösеktе jаtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Şöpti-şаrdı tаtpаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Mıñ türli jеmis qоysаñ dа,</p>
<p class="MsoNormal">Äwеlе pаldаn tаtаr оl.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаywаn bоlsа qаyğısız,</p>
<p class="MsoNormal">Şöp tösеktе jаtаr оl.</p>
<p class="MsoNormal">Usını bil Suwsımа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаpsırmаm mеniñ sаğаn sоl,</p>
<p class="MsoNormal">—Mınаw söziñ аqıl,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаğа bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаlı gilеm jаyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Оl gilеmniñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аq tеkiymеt tösеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Tеkiymеttiñ üstinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Mаmıq tösеk sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär jаğınа mаmıqtаn,</p>
<p class="MsoNormal">Juptаn köpşik qоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Qus tösеktin аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Uşığаdаn tоrlаğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеñ dästurhаn jаyadı;</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğındа—аlmа bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğındа—änjir bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğındа—bаdаm bаr.</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаğındа—pistе bаr;</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаbаqqа—pаlаwdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаbаqqа—quwırdаq,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаbаqqа—käbаptаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаbаqqа—sеmiz еt,</p>
<p class="MsoNormal">Bir tаbаqqа—sоrpаdаn...</p>
<p class="MsoNormal">Tür-türinеn qоyadı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеmiskе kiyik tоyadı,</p>
<p class="MsoNormal">Jеmistеn miyri qаnğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаnıñ аstındа,</p>
<p class="MsoNormal">Mаmıq tösеk üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Uyqığа mеyil bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаp turğаn hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Bеndе bоlğаn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еmеsin bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip tüsip tаhtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıp-jоrtıp hаnşаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrdаrаğа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аzаyımlıq duwаsın,</p>
<p class="MsoNormal">Qаp tаwınıñ аstındа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti jıl jаtıp оqığаn,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdi bänt еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Kökirеginе tоqığаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаyımlıq islеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Оl mästаnnаn аrttırğаn.</p>
<p class="MsoNormal">«Mästаnnıñ bul qılığın,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеyin mеn sirä», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız аlıp qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlа sаlıp, bаğ еgip,</p>
<p class="MsoNormal">Özinşе şеttе häz еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Mästаnnаn bölеk оtırğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bir qısım tоpırаq аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Üş märtеbе dеm sаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı turğаn kiyiktiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаyınа şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik еtkеn mästаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ärwаqlаrı qаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аldındа turğаn оl kiyik,</p>
<p class="MsoNormal">Tüşkirip, dür-dür qаğınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm suwrеt bоlаdı...</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlınа jigittiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ kеwili tоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik bоlğаn Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya аşıq bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlığın bildirip,</p>
<p class="MsoNormal">Jilwа еtip, nаz еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındа оynаp turаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаn Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslı zаtın sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal">- Sıypаysаñ jаñа tаp bеrgеn murtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip qоzdırdıñ sеn mеniñ qurtımdı...</p>
<p class="MsoNormal">Jön sоrаsıw burınğıdаn qаlğаn jоl,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn bаyan äylе еli-jurtıñdı?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Mаhitаbаn yañlı mеniñ gül jüzim,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnşаnıñ äwlаdımаn mеn özim,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslımdı mеn sizgе bаyan äylеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jurtımdı sоrаsаñ mеniñ Hоrеzm.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаyan еttiñ, bаlа, hаslı-zаtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оqıp kördim pеşаnаñdа hаtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаñızdıñ аtı bоlsа Ҳäsеn hаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlа, bаyan äylе öziñ аtıñdı?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Duşpаndı qährimе bоlğаn sаzıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаr еdi аstımdа tulpаrım quwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qudа bоlаsаñ bа sоrаp аtımdı?</p>
<p class="MsoNormal">Аtımdı sоrаsаñ mеniñ—еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаlа, tüsindiñ bе mеniñ оyımа,</p>
<p class="MsoNormal">Bоyıñdı münäsip kördim bоyımа,</p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn ılаyıq ğоşşаq jigit еkеnsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlıñ tüsip kеlgеnsеñdi tоyımа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal">—Gözzаlğа münäsip mеniñ bоyım bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq sеnnеn bаsqа bölеk оyım bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwаlıñız bоlsа sоrа еglеmе,</p>
<p class="MsoNormal">Qıstаw bаrаtırğаn qızıq tоyım bаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаlа, qоya turğıl qıstаw tоyıñdı!</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа jаqqа аwdаrmаñız оyıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm jurtınаn kеlgеn ğоş jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоldım körip särwi bоyıñdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Ҳаzаn urmаy ğunşаlı gül sоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Hаnnıñ kеwli qаrаşаğа tоlmаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Gözzаl, mеnnеn qiyalıñdı kеtirgil,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrğа tеz jеtpеsеm bоlmаydı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bilеgiñdi sаlıp аldа mоynımа,</p>
<p class="MsoNormal">Miyriñ qаnsın pеriyzаttıñ оynınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğımа kir, аzırаq аrаm аlıp kеt,</p>
<p class="MsoNormal">Kirip jännеt yañlı mеniñ qоynımа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Jаmаlın körmеgе bоlıp intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mästаn аnаñızğа bоldım giriptаr,</p>
<p class="MsoNormal">Nе qılаyın qоynıñdı, jännеtti?!</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаr jurtındа аşıq yarım bаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аşığıñdı qоyıp mеni аlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аq mоynımа bilеgiñdi sаlmаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm kiyik еtsе, mеn iyt еtеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr, mеni hаyallıqqа аlmаsаñ!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аllа bаğımdı аşsа qulpı dönеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеl jеtsе lаwlаp оttаy sönеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Nе bоlsа dа аşığımnıñ jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аllа bаsqа sаlğаn iskе könеmеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—«Аşığım», dеp аrа şöldе qıstаnbа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşığıñız pеriyzаt pа, insаn bа?</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdı, аşığıñdı bаyan еt,</p>
<p class="MsoNormal">Kün körsеtpеy jеr аstındа bаqsаñ dа!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jigit:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Söylеgеndе sözi şiyrin, läbi pаl,</p>
<p class="MsoNormal">Аq jüzinе jаrаsаdı qоşа qаl,</p>
<p class="MsoNormal">Zеrnigаrdа аşığımdı sоrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşаnıñ qızı, аtı—Аynаjаmаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аynаjаmаl bоlаr Gоhibulırdа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаrıp qızdı аlаmаn», dеp urınbа,</p>
<p class="MsoNormal">Ätirаpın tilsim mеnеn bänt еtkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrsаñ, bänt bоlаsаñ qızdıñ tоrındа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jigit:</p>
<p class="MsoNormal">—Qаzаm jеtsе qızıl güldеy sоlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">Аllа bаhtımdı аşsа tаsıp-tоlаyın,</p>
<p class="MsoNormal">İzlеp bаrıp аşığımnıñ jurtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Yar bänt еtsе tоrındа bänt bоlаyın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Däwlеrdi bänt еtip qоyğаn jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аjdаrhа dеm şеkkеn оñı-sоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrıp аlаlmаysаñ Аynаjаmаldı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаn mеnеn bänt bоlаsаñ qоlındа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal">—Аşıqlаrdıñ bul dünьyadа bаwırı qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jоl tаbаlmаy bоldım şöllеrdе sаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyik bоldım sоl аnаñnıñ qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Yar jоlındа mеndе jоqtı hеş ärmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаğlаrıñdı büldirеdi Murğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оyanаdı uyqılаp jаtqаn zаlımlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tutıp аlsа sеni däwi, pеrisi,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmа, bаtır, zаlımlаrğа giriptаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Sаwаş küni qılışımnаn аğаr qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеl jеtpеy tännеn şıqpаs şıbın jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tutıp аlsа mеni däwi, pеrisi,</p>
<p class="MsoNormal">Yar jоlındа ölgеn märttе nе ärmаn?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal">—Аrаlаdım Ҳäsеr tаwdıñ tаsını,</p>
<p class="MsoNormal">Аlğаn еkеn оndаy şаytаn huşıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳälеk bоlаsаñ bаtır qаlаğа bаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Däw pеrisi käbаp еtеr göşiñdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Qulаq sаlğıl, Zаwriyadаy pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Şın аşıqlаr hеş bоlmаydı biymurаt,</p>
<p class="MsoNormal">Mеi intizаr Аynаjаmаl аrıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Näsiyattıñ bizgе bоlаr bul kün därt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Еsit Ziywаr mеniñ аytqаn dаdımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sоrаmаspısаñ läptе şеkеr-qаntımdı...</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq quşаğımа qаyrılmаy kеtsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Umıtpаspаn sеniñ bеrgеn päntiñdi!!!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аtım Ziywаr, özim pаlwаn bаtırmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаymıqpаspаn sеndеy ğälеt qаtınnаn!</p>
<p class="MsoNormal">Qоldаn kеlsе kеskil mеniñ bаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn ölеyin sоl yarımnıñ аrtınаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal">—Qiyalmаyın sаğаn аyttım näsiyat,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıqtаn jürеgimdе jаnаr оt.</p>
<p class="MsoNormal">«Bir pеri», dеp kеşе bеrdiñ jаnıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnsеm mеn sаlаrmаn sаğаn därt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Duşpаn titirеr mеniñ Ziywаr аtımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоllаr sаldım här pаlwаnnıñ bäntinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl qızdı körmеy jаhаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn süymеspеn bаsqа läbi-qаntınаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аnаmnıñ qоlınаn äylеdim аzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Mеnnеn jаqsı еmеs оndа pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Sаl mоynımа аq аrıstаy bilеgiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьyanıñ qızığın kör, аdаmzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Ҳäy, Zаwriya qulаğıñ sаl zаrımа,</p>
<p class="MsoNormal">(Аynаjаmаl qızdı quşsаm bаwırımа!)</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаymаn аytqаnnıñdı bäri bir,</p>
<p class="MsoNormal">Nаhаq qаlmа mеndеy märttiñ qаnınа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аşıqpаn, sözlеrim bаr sаğаn minäy,</p>
<p class="MsoNormal">Mеndе bаrdur аltın, gümis, аq sаrаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jilwа mеnеn kirgil mеniñ qоyınımа,</p>
<p class="MsoNormal">Ölmеk tе аdаmğа еmеsti оñаy.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Sеn häm jаnаn, аq jüziñdе bаrdı qаl,</p>
<p class="MsoNormal">Bаwırıñ tilip, mаğаn bоlmа intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlıñnаn tutpаspаn jаqtı dünьyadа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоynımа kirmеyinşе sоl Аynаjаmаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">- Dünьyadа аşıqtıñ wädеsi jаlğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аnаm kiyik qılsа,—qılаmаn hаywаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytаrmаğıl güldеy bоlğаn kеwlimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir аqşаm sürеyik еkkimiz däwrаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Mеn bilеrmеn аşıqlıqtı—jаmаn därt...</p>
<p class="MsoNormal">Аq siynеñе jаrаsаdı tillа bänt,</p>
<p class="MsoNormal">Tаğаmsаñ sеn şiyrin säwbеt qurğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Tilim аlsаñ tаñ аtqаnşа аrmаn jаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Mоyınımdа аltın häykеl-tumаrım,</p>
<p class="MsoNormal">«Sеndеy märt», dеp pidä bоldı bul jаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Läptеn tislеp, tildеn sоrmаy pаlıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bul Zаwriyañ bоs jibеrmеs diydаrıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аtım Ziywаr mäñgi dünьyadа särbаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy qızğа mеn еmеspеn miyasаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьyadа аşıqlıqtаn ärmаn jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Özimе urаrmаn qаyğılı qаnjаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qız:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Аtımdur Zаwriya dünьyadа jаnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmınа şiyrin bоlаr jаlğız jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq bilеgim еndi sаldım mоynıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Еki аşıq ölsе jоqtı hеş ärmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Bаtırmаn pitkеndi mаğаn küş-ğаyrаt,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn ölsеm bаsıñа bоlаr köp miynеt</p>
<p class="MsoNormal">Irаzımаn еndi sеniñ öziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаzаmа qаlmаyjаq bоlsаñ аrı kеt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qеwilimе kеlipti bir bölеk gümаn,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеrim sаrğаydı qurıp häl-därmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ur qоlıñdı qıldаy bоlğаn bеlimе,</p>
<p class="MsoNormal">Bаwırıñа kirip ölsеm jоq ärmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qız tıñlаmаy ğоş jigittiñ tilini,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn аlıp sоldırdı qızıl jüzini,</p>
<p class="MsoNormal">Аyamаyın bаtır tuwğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Urdı qаnjаr qähärlеnip özinе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа qız közin jаslаp, jigittiñ bilеginеn uslаdı. Bir
öziniñ küşi jеtpеy, qаrа bаwırı qаn bоlıp, jigittiñ şınnаn ölеrin bildi. Jаhаn
dеgеn kаnizеgi bаr еdi, Zаwriya Ziywаrdı ölimgе qıymаy, оğаn bir-еki аwız söz
аytаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">3 а w r i ya:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеl qаsımа еndi mеniñ Jаhаnjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıq jоlındа bоldı bаwırım qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn körgеnmеn ğоş jigittiñ wädеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Tösеklеrdеn аqtı bügin qızıl qаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr öz jаnınа qılıp tur qähär,</p>
<p class="MsoNormal">Zähärgе döngеndi işkеn şеkеr-pаl.</p>
<p class="MsoNormal">Qüdirеtim jеtpеs bаtır pаlwаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаhаn jеri, ätirаp-dаşqа hаbаr sаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаmаdı Ziywаr аytqаn zаrımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tösеk tоldı tännеn аqqаn qаnınа,</p>
<p class="MsoNormal">Irаs еkеn märt jigittiñ wädеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Jаhаn pеri, tеzirеk bаr jаnınа!</p>
<p class="MsoNormal">Turdı оrnınаn sоl wаqıttа qız Jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyqır urdı, titirеdi jеr-аspаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаyar bоlıp Zаwriyanıñ qızlаrı</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip еr Ziywаrdıñ tuttı qоlınаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еndi Jаhаnnıñ Ziywаrğа аytqаn sözin еsitiñ:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Ҳäy, pаlwаnım, Ziywаr аtlı sаltаnаt,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаpıl bоldı sırıñ bilmеy pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Täniñnеn tаrt mеniñ uşın qаnjаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn ölsеñ bizlеrgе qаlаr jаmаn аt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsıl bоlаr еr jigittiñ murаdı—</p>
<p class="MsoNormal">Köp uzаmаy şäni-şäwkеt qurаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаpаlаn bа, еljirеt pе kеwliñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmli Ҳäsеn hаnnıñ züriyatı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtımdı аytаdı, mеn qızbаn Jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn ölsеñ quwаnаr еsаpsız duşpаn,</p>
<p class="MsoNormal">Pitkеrеyik kеwiliñdеgi mаqsеtiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnjаrıñdı tаrt jürеktеn Ziywаrjаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul gäplеrdi еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аtlı bаtır еr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnjаrdı tаrtıp аlğаndа—</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаrmаq tеrisin,</p>
<p class="MsoNormal">Jürеginе tiydirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyırıp tüsti оl qаnjаr.</p>
<p class="MsoNormal">Şаr tärеpkе qırq qız,</p>
<p class="MsoNormal">«Qаrаğım» dеp juwırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаsıl-hаsıl güllеrdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr tеrip аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оl qаnjаrdıñ оrnınа,</p>
<p class="MsoNormal">«Еm bоlsın» dеp sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаsın bеkkеm bаylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlıq jеrin sıpırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrdıñ sоndа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp işip qоllаrınаn</p>
<p class="MsoNormal">Tаñ аtqаnşа şаğlаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bir nеşşе kün аrаdаn ötti, Ziywаrdıñ jаrаsı pitti. Zаwriya
bаğdı qıdırmаğа Ziywаr mеnеn sаylаndı. Zаwriya аltın, gümis tаğı bir tärеpkе
sоzılğаn qulpırıp turğаn bаğın аrаlаp, Ziywаrdı bilеginеn uslаp, nеşşе türli
оyınlаr mеnеn jigittiñ wаqıtın hоşlаdı. Ziywаr här tärеpkе qаrаdı. Bir wаqıttа
аtınа közi tüsip, öksip-öksip jılаdı. Sоl jılаp turğаn wаqıtındа bir-еki аwız
nаqıl mеnеn Zаwriya jigittiñ hаlın sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qız:</p>
<p class="MsoNormal">— Sеn şığıpsаñ Hоrеzmnеn jаlğız bаs.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıq zähäri bоlаr jаnğа qаs,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñdа turğаndа mеndеy pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Nе sеbеptеn közgе аldıñ qаnlı jаs?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal">— Аrzımdı еsitkil gül jüzli jаnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аşьñqlıq dеgеniñ körgеnşе jаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sаldıñ mоyınımа jumırı bilеgiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğ еmеs, gül еmеs, оyınıñ zindаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal">— Sеn körip еsnеgеndi ärеbi аt,</p>
<p class="MsoNormal">«Еr jigit körmеsin,—dеydi,—mаşаqаt»,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеtеrsеñ säwbеtimnеn аyrılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyanı qаldırаrsаñ biymurаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ji g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Biymurаt bоlmаğıl, jаnım Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Еkkimizgе tаrlıq еtpеs bul dünьya,</p>
<p class="MsoNormal">Qıymаy tursаñ, jоldаs bоlğıl biz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еlе dе kеşеrmiz bir nеşşе därьya.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Bir sеn uşın bоlmаs mеniñ täqätim,</p>
<p class="MsoNormal">Mudаm sаyañızdа jürmеk mаqsеtim.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаslı zаtım аytsаm özim duwаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bilеrmеn sоl jоllаrdıñ sıpаtın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аşılğаy sеniñ dе bаğdаğı güliñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bilеrmеn jаlğаnşıdа qädiriñ.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳеş wаq qаytpаs ğоş jigittiñ qädеmi,</p>
<p class="MsoNormal">Irаzı bоlsаñız biz bеnеn jüriñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qı z:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Jаrqırаydı «öñirimdе tumаrım,</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаrıñdа! pidä bоlаr bul jаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Märtligiñdi mеn bilgеnmеn, еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Birgе jüriw, sеniñ mеnеn qumаrım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jigit:</p>
<p class="MsoNormal">— Qоllаrıñnаn iştim kаsаlаp şаrаp.</p>
<p class="MsoNormal">Kеwlimsеñ, jürsеñiz Zеrnigаrğа qаrаp.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıqtıñ zindаn bоlаr qumаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnаyıq, sоndа kеtеdi tаrаp.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bunı еsitip Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqıldаn pitkеn dаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrаyınа bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qälеmdеy qаsı qıyılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаsınа qаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sürmе sürtip qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsın tömеn iyеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе türli hаsıl zаttаn.</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе tаrtıp kiyеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Mоynınа tulğа bаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qumаr közi jаynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаw-jаrаğın аsınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrın аldı şаqırıp.</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеrmеn bоlıp Zаwriya...</p>
<p class="MsoNormal">Özin jоlğа sаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоğаn dеyin еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">(Jüriwgе еdi köp qumаr!)</p>
<p class="MsoNormal">Qоlğа qаmşısın аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Muzdаy tеmir qursаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bаtır sаz bоldı.</p>
<p class="MsoNormal">Sıyqır urdı Zаwriya—</p>
<p class="MsoNormal">Jаñğırаdı jеr-аspаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız bеnеn Jаhаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Аt оynаtıp tаwlаrdа,</p>
<p class="MsoNormal">Kökti qаplаp şаñlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlip qаldı sоl zаmаn.</p>
<p class="MsoNormal">Jаhаn pеri qаrаsа:</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy аrıwıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еrkеkşе kiyim kiyingеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlinе qılış ilingеn;</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn еkеwi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir sаpаrdı оylаğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip qız Jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-еki аwız söz söylеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеtеr jоlın sоrаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеp pеnеn sоl zаmаn:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrzım еsit, аy säwlеli pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Bul sаpаrıñ bizgе bоldı jаmаn därt,</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаrıñnıñ bаrdı jеtpis bälеsi.</p>
<p class="MsoNormal">Sеn şеgеrsеñ Ziywаr uşın köp miynеt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bеliñе bаylаpsаñ qаnjаrıw-аlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Qumаr közdеn här jаylаrdа аğаr jаs.</p>
<p class="MsoNormal">Göriñ еkеn, аqılıñ еkеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Siziñdеy dаnаnı еtipti jоldаs.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr еrdiñ hаslı zаtı—аdаmzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız kеtsе şеgеr еdi mаşаqаt,</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn bаrıp, sаw kеlgеysеn, Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаnıñdı hеş sеzbеsin pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаwаş bоlsа qılışlаrdаn аğаr qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Gеllеsinеn judа bоlğаn nеşşе jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа qiyanеtlik äylеmе,</p>
<p class="MsoNormal">Uzаq sаpаrıñnаn kеlgеysiz аmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа 3 а w r i ya söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Mеnnеn ziyat ğаyrаtıñız, Jаhаnjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаr еtpеsin еl-jurttı tаlаn,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn körеyin еr jigittiñ wädеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа bоlmаsın sözlеrim jаlğаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаğlаrımdа qаldı аşılğаn gülim,</p>
<p class="MsoNormal">Pаlwаnlıqtаn jоqdur sеniñ hеş miniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn еtеyin jаqsılıqtı Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Şın märt bоlsа bilеr mеniñ qädirim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr bilmеydi hеş bir ilimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız jаnğа sаlаr zоrlıq-zulımdı,</p>
<p class="MsoNormal">(Оl pеri hеş wаqtа bоlmаydı qаtın...)</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin tilsimаttıñ jоlını.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоlımdа jаrаğım, аstımdа аtım.</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin däwpеriniñ аybаtın,</p>
<p class="MsoNormal">Qıyınşılıq körgеn märtkе jаqsırаq,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnimşе аyamаymаn hızmеtim.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sözim tıñlаñ, hоş qılıqlı pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp işip, mеn kеlgеnşе jеñiz qаnt,</p>
<p class="MsoNormal">Qutqаrаyın аşıqlıqtıñ därtinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrdı äylеyin bul därttеn аzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Biz bаrğаndа şаqırmаğаy Murğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа bоlmаğаydı dünьya tаr,</p>
<p class="MsoNormal">Biz аtlаndıq şäri-şаmаn bаğınа</p>
<p class="MsoNormal">Hоş qаlıñız birgе оynаğаn pеrilеr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеri hаlqındа аtlаnğаn jigitkе pätiya qılıw, köp tilеk tilеw
burındа ädеt еmеs еkеn. Jаhаn mеnеn qаsındаğı qızlаrı tаrаsıp sаrаylаrınа kеtti.
Еkеwi аtın jеtеlеp, qıysıq jоldı tötеlеp, еr Ziywаr mеnеn Zаwriya därwаzаnı
bänt еtti. Аtlаrınа minip аlıp, Gоhibulаrğа sаpаr şеkti. Jаn-jаğınа köz tаslаp,
nеşşе jаydаn söz bаslаp (аqıllı еdi Zаwriya!,) sözinе qоsıp näsiyat, «Bоlmаsın
bаtır biymurаt», dеp Ziywаrdıñ kеwlin hоşlаp, bir-еki аwız söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Mеn аytаyın, bаtır Ziywаr, näsiyat,</p>
<p class="MsoNormal">Bul sаpаrdа bоlsın sеniñ kеwliñ şаd,</p>
<p class="MsoNormal">Bilmеgеniñ köpti sеniñ, sultаnım.</p>
<p class="MsoNormal">Tıñlаsаñ sözimdi jеtеrsеñ murаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Ziywаr» dеydi hаlıq sеniñ аtıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаq kötеrsin sеniñ kеwil-şаdıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn аdаmsаñ qаm süt еmgеn аnаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аljıp jürmе, pisеnt tutpаy qаtındı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаsıñdа jоldаsıñ —bir gözzаl jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Üyrеngеn ilimi-bilimlеri kän.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаpılsаñ аdаmzаt öziñ dünьyadа.</p>
<p class="MsoNormal">Miynеtti şеkkеndе muñаymа, sultаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еkеwimiz qоsılıp mindik ärеbi аt.</p>
<p class="MsoNormal">«Bir nаşаrdаn kördim», dеmе аqırеt,</p>
<p class="MsoNormal">Аydа аtıñ äwеl bаslаp, Еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Şın аşıq bоlsаñız körеrmiz miynеt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qulаğıñ sаl tаğı, bаtır еr Ziyuаr,</p>
<p class="MsoNormal">«İzdе qаldı», dеyip qılmаğıl qıyal,</p>
<p class="MsoNormal">Bul jоllаrdıñ köpdur аytsаm hiylеsi.</p>
<p class="MsoNormal">Аqılıñdı аlаr, bаrsаq Аynаjаmаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аytılğаn sözlеrgе еr bоlsаñ inаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qаnаt bаylаp uşаr аstıñdа hаywаn.</p>
<p class="MsoNormal">Därkаrıñdı jеtkеrеmеn tаrıqpа.</p>
<p class="MsoNormal">İzdеgi dоstıñnаn еtpеgil gümаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аtlı pаlwаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı urğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе şıqtı burqıp şаñ!</p>
<p class="MsoNormal">Аrttа qаldı Zаwriya...</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоldı jоllаrdа sаrsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jürgеn jеri bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ sаylı sаhrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir kün tаmаm jоl jürdi,</p>
<p class="MsoNormal">Körinbеydi izinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyanıñ qаrаsı.</p>
<p class="MsoNormal">— Bir şаytаnnаn qutıldım!—dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Şаqаq urıp külеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Gеllеğаrdıñ «bаlаsı» —</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır mingеn gürеñşе,</p>
<p class="MsoNormal">Änе-minе dеgеnşе.</p>
<p class="MsoNormal">Bеs kün tаmаm jоl jürdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bir därьyağа bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аğıp turğаn sаlа jоq..</p>
<p class="MsoNormal">Аttаn tüsti еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">«İşеyin suwdаn», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Suw döñgеlеp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Аynаjаmаl pеrigе.</p>
<p class="MsoNormal">Jеtе аlmаy ärmаnlı,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dünьyadаn öttim», dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Därьyanıñ qоrqıp türinеn.</p>
<p class="MsoNormal">Märt qаyğığа bаtаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еr jigit qаyğığа bаttı, аtınıñ jılаwınаn uslаp, sоl jеrdе
qırınlаp jаttı. Jаtıp bаtır uyqılаdı, sоl zаmаttа bir sıñsığаn dаwıs еr
Ziywаrdıñ qulаğınа tаl-tаl kеldi. Közin аşıp qаrаsа—dögеrеgindе оmmа turğаn,
yarım bеlinеn bölinip qаlğаn sаnsız öliklеrdi kördi. Zаwriya qılışın qаnlаp,
«turhа-tur» dеp Ziywаrğа üş-tört аwız söz аytıp zаrlаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Dаnqı şıqqаn Ziywаr аtlı sultаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız qаşpаq еdi sеniñ ärmаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Şаqаq urdıñ «qutıldım—dеp—şаytаnnаn»</p>
<p class="MsoNormal">Qänе jigit Murğızаrğа bаrğаnın?!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Mаğаn nеsip,—dеysеñ,—bаrsаm Murğızаr»,</p>
<p class="MsoNormal">Bizdi duşpаn bilip еtipsеñ qiyal.</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bоlmаsаm kеspеspеdi bаsıñdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mınа qаtаr jаtqаn sаnsız duşpаnlаr?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya—tаnısаñ, bilеsеñ аtım.</p>
<p class="MsoNormal">Minеkеy kördiñ bе mеniñ ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Mеni jоldаs еtpеy qаldırsаñ kеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jеnе аlmаssаñ bul jоllаrdıñ zulmаtın.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеkirip turdı оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqıttа еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Tаr körindi közinе,</p>
<p class="MsoNormal">Jеr mеnеn оğаn аspаn.</p>
<p class="MsoNormal">İşеyin dеgеn suwı.</p>
<p class="MsoNormal">Аğıl-tеgis qızıl qаn.</p>
<p class="MsoNormal">Ölik pеnеn оl qаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnnеn sоñ еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Qätе еkеn—dеp—mеniki»</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаdı jаn-iymаnı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ bаsın burаdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Nе kеltirdiñ kеwliñе,</p>
<p class="MsoNormal">Irаs аyt?» dеp еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy gözzаldаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytа-qаytа sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal">— Qulаğıñ sаl, pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Şuğıl sözgе inаnbа.</p>
<p class="MsoNormal">Şuğıl sözgе inаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn bоldım bügin biymurаt.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаdım yar öziñnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаhаsı аrtıq näsiyat.</p>
<p class="MsoNormal">«Kеt» dеgеndе inаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаwdı qаğıp, şаptım аt.</p>
<p class="MsoNormal">Bir kün tаmаm аş jürdim—</p>
<p class="MsoNormal">Körinbеdi qаrаñız.</p>
<p class="MsoNormal">Üş kün tаmаm аş jürdim—</p>
<p class="MsoNormal">Körinbеdi qаrаnız.</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin jаndı qıynаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Еrip şuğıl sözinе,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn sumlıqtı оylаdım,</p>
<p class="MsoNormal">Şаytаn аwlаp kеwlimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Sоnı «yar» dеp оylаdım.</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеlip därьyağа,</p>
<p class="MsoNormal">İşе аlmаy аqqаn suwınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ärmаnlı bоlıp sоrlаdım.</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrımdı jılаwlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlıppаn sоndа uyqılаp,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl uyqınıñ аrаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir dаwıs kеldi sıñğırlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Közimdi аşsаm sоl zаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnjаğımа qаrаsаm—</p>
<p class="MsoNormal">Jаtqаn ölik аğıp qаn...</p>
<p class="MsoNormal">Bаwırım mеniñ, Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlа körmе jаnımnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Tаrıqqаndа qоrğаn bоl,</p>
<p class="MsoNormal">Sаqlаygör bundаy bälеdеn.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Tоlğаy bеrip söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Şuğıl sözgе sеn еrip.</p>
<p class="MsoNormal">Şаqаq urıp bir külip,</p>
<p class="MsoNormal">Bundа kördiñ аqırеt.</p>
<p class="MsoNormal">Jigitliktiñ mеn-mеni,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlаr bаsıñа miynеt.</p>
<p class="MsoNormal">Juwıq körsеñ sеn mеni,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn sаnsız bälеgе,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеrmеn kärаmаt.</p>
<p class="MsoNormal">Mınаw jаlğız tilsimniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tаtа аlmаy suwınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şеktiñ аzаp-аqırеt.</p>
<p class="MsoNormal">«Bismillа» dеp min аtqа,</p>
<p class="MsoNormal">Ötkеn iskе täwbе еt.</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñdа jаtqаn öliklеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qırğаndа kördim mаşаqаt.</p>
<p class="MsoNormal">Jаñа kеldik еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tilsimаttıñ käninе,</p>
<p class="MsoNormal">Tüsеmisеñ sеn bulаy</p>
<p class="MsoNormal">Еndi mеniñ аldımа?!</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin ğаyrаtım,</p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy pаwlаn bаtırğа.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qızğа qаrаp söylеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеy bеrip nе dеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Bähärim еtsе—jаz ğаnа...</p>
<p class="MsoNormal">Qоlıñdа tillа sаz ğаnа.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır аñqаw, еr gödеk,</p>
<p class="MsoNormal">Iqtiyarım bеrеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn еndi qız ğаnа.</p>
<p class="MsoNormal">Közim mеnеn mеn kördim,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ qılğаn dоslığıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn iziñnеn jürеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Jоlım sоldur qız ğаnа.</p>
<p class="MsoNormal">Sеn еkеnsеñ bаğdа nаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsımа sаlmа qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Yaki öltir, ya küldir,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñе bеrdim ıqtiyar.</p>
<p class="MsoNormal">Bаsımnıñ еrkin mеn bеrdim,</p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy аqıl-dаnаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Zоrlığımnаn pаydа jоq,</p>
<p class="MsoNormal">Qüdirеtim jеtpеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Burqıp аqqаn därьyağа.</p>
<p class="MsoNormal">Min аtıñа, Zаwriya.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlqаn bоlğıl, bаtırım,</p>
<p class="MsoNormal">Bizgе kеlgеn bälеgе.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtıñdı körеyin,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳiylе qılğıl därьyağа.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Şаqаlаqlаp külеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Täwbе qılğаnın bаtırdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">İşinеn tаnıp bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аtınа minip еkеwi,</p>
<p class="MsoNormal">Därьya bоyın jаğаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir mеzgil jоl jürеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlаrdаy оynаsıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаylаrğа kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аq sällеsi bаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir dаrаqtıñ tübindе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаy nаmаzdıñ üstindе,</p>
<p class="MsoNormal">Täspisi bаr qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Аwzı-bаsı jаlаñlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırğаn jаndаr körеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаdı sоndа оl ğаrrı,</p>
<p class="MsoNormal">Оñı mеnеn sоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ bаsın burаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy аrıwğа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">J i g i t:</p>
<p class="MsoNormal">— Ğаrrınıñ üstinе şаwıp bаrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Därьyadаn ötiwdiñ jönin sоrаyıq,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn оylаsаm jаqsı аdаm qusаydı,</p>
<p class="MsoNormal">Аttаn tüsip biz qоlınаn аlаyıq?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Q ı z:</p>
<p class="MsoNormal">—Qаyğırаmаn sеndеy märttiñ jаnını!</p>
<p class="MsoNormal">Köp sаwdаgеrlеrdiñ işkеn qаnını,</p>
<p class="MsoNormal">İnаnbаğıl qоlındаğı qurаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьya uşın sаtqаn bul iymаnını!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аldаw mеnеn sеnnеn sоrаr sıbаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Säl еglеnsеñ, qоlın sаlаr jаğаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоlsаñız mаñlаyınаn bаylаp аt,</p>
<p class="MsoNormal">Öligin ılаqtır аqqаn därьyağа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır tuwğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy аrıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyırmаy tilin аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аt üstindе pаnаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаyğа оqtı sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şirеnе bеrip ökşеlеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jаydı tаrtıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki közdiñ аrаsı—</p>
<p class="MsoNormal">Qаq mаñlаydаn urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаsı tеñnеn bölindi!</p>
<p class="MsoNormal">Аttаn tüsip Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Bаbаğа qаrаp juwırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Özi pаlwаn gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyrаğınаn tаrtаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаldırıp bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаbаnı suwğа аtаdı</p>
<p class="MsoNormal">«Kärаmаtım körgil», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya minip аtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Därьyağа özin urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tursın bа еndi еr Ziywаr?!</p>
<p class="MsoNormal">Bul dа аttı sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ällеn wаqıt bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Därьyadаn ötip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl mähäldе Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqıtın hоşlаp Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Qutqаrıldıñ märtim», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Söylеp turğаn qusаydı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аt оynаtıp аstıñ nеşşе dаlаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn еkеnsеñ köz аşpаğаn pаlаpаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаysаrlıqtı mеndеy qızğа qılmаğıl,</p>
<p class="MsoNormal">Qutqаrıldıñ аldındаğı bälеdеn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Därьyağа hälеk bоldı nе bir bаtırlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе märtkе bаbа sаlğаn qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаt bоldıñ jоlıñ tоsqаn bälеdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi sаğаn nеsip bоlsın Murğızаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ҳаqqа jеtеr оl bаbаnıñ nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Оğаn jоqdur аdаmzаttıñ şаrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Uzаq jоlğа sаpаr şеkkеn, märt jigit,</p>
<p class="MsoNormal">Jаqın qаldı Аynаjаmаl qаlаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеwlinе аlğаnsаñ аşıqlıqtı hаq,</p>
<p class="MsoNormal">Mudаm sеniñ hızmеtiñdе tursаm tаq,</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñdı kеs-kеslеp şıqqаn bälеlеr,</p>
<p class="MsoNormal">Köziñе körinbеy bоlаdı jırаq.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаğı tıñlа jоldаsıñnıñ sözini,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyqırşı bаbаnıñ kördiñ özini ..</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеriniñ оn jеtti kün uyqısı—</p>
<p class="MsoNormal">Sоğаn dеyin härgiz аşpаs közini.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn qаrаsаm üş künşilik jоlı bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаmısı köp, qаrа bаtpаq köli bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñdi аmаn ötkizеrmеn bunnаn dа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär jаylаrdа «nаşаr» dеmеy аqılımdı аl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qаlаğа bаrğаndа qılğаysаñ ğаyrаt,</p>
<p class="MsoNormal">«Jür» dеgеndе bоlmа Ziywаr nämärt,</p>
<p class="MsoNormal">«Ur» dеgеndе kеskil bаwdаy bаsını,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnıñа körsеt аwır siyasаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul jаylаrdа jоqdur аğаyin-jigеr,</p>
<p class="MsoNormal">Küşiñ jıynаp şаr tärеpkе sаlğıl sеr,</p>
<p class="MsoNormal">Qılış urğıl аyanbаyın mаlgüngе,</p>
<p class="MsoNormal">Аbırаyıñdı qоldаn bеrmе, bаtır еr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bunı еsitip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtı qızdаn hоş bоlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki bеdеw qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеr tаwdаn аsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Suwlıqtı şаynаp jаnıwаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär tаwdı bir bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdаn аqqаn bulаqtаy,</p>
<p class="MsoNormal">Mаydаndа аlıp qаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Еki birdеy bеdеw аt,</p>
<p class="MsoNormal">Аwızınаn köbik şаşаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mаñlаydаn tеrlеr tögildi,</p>
<p class="MsoNormal">Öz tеrinеn tulpаrlаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаl-kеkili örildi,</p>
<p class="MsoNormal">Оmаnşаnıñ qаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">(Оn еki därwаzаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir pаqsаsı—аltınnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir pаqsаsı—mаrjаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bir pаqsаsı—gаwhаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrqırаp turğаn аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Äşеkеylеp tаslаğаn)</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа körindi.</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy bilgir qız,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа аlıp kitаpşа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаy bеrdi türli söz.</p>
<p class="MsoNormal">Bir dеm urğаn wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldınаn şоşаñlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Şığа kеldi bir tаwşаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttаy kеkirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Zаwriyanıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа tüsip quldırаp,</p>
<p class="MsoNormal">Jоldı bаslаp sеkirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Özi аdаmzаt bоlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аtlı bаtır еr,</p>
<p class="MsoNormal">Bul bälеdеn аybınıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеninе ökindi.</p>
<p class="MsoNormal">Ökinsе dе nе qılsın,—</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya kеtip bаrаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ еrip kеyninе,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Nаmаzligеr wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаnıñ аldındа,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya аttаn tüsеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаrınıñ şılbırın,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinе bаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlаnıñ jаnı köl еdi—</p>
<p class="MsoNormal">Kölgе qаrаp аydаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаğа bаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tulğаsın аlıp qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrаmаy оñlı-sоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti giltti sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sеgizlеnşi giltindе,</p>
<p class="MsoNormal">Sеgiz qаbаt därwаzа,</p>
<p class="MsoNormal">Bir isimnеn аşıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаñğırğаn аltın, gümislеr,</p>
<p class="MsoNormal">Sırtqа qаrаp şаşıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınаn uslаp Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаdаn kirеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal">Аzıwlаrı аylаnğаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrmаqlаrı jаbаdаy,</p>
<p class="MsoNormal">Üş аylаnğаn аydаrhа,</p>
<p class="MsoNormal">Minаrdаy bоlıp jаtıptı,.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Ўаh, dаrih» dеp ökindi.</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp Zаwriya:</p>
<p class="MsoNormal">—Qılıştı qоlğа аl!—dеdi;</p>
<p class="MsoNormal">—Аyağın kötеrgеn wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrtаr sеni dеminе,</p>
<p class="MsoNormal">Jаn аlqımğа kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip sаl!—dеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Märttiñ közi jаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınа qılış аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаrlаtıp tаrtsа аydаrhа,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär аyağı bir jеrdе,</p>
<p class="MsoNormal">Tеntirеklеp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Küşin jıynаp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Bеlbuwаrıñ usı» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаs qılış sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Tаğı urаyın» dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Bölinip qаlğаn sоl jılаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаy bаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Quyrıqqа оrаp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şırmаwıqtаy şırmаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Däl bеlinе оrаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qаttı qısа qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bоsаnа аlmаy еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Muñın аytıp zаrlаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Jаrаqtаn аyrıldım duşpаn zоrınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölеr bоldım аydаrhаnıñ qоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Äjеlgе jоq еkеn jigit şаrаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Оqıy kör, kеtpеyin sоrlаp biyiymаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqsılığıñ umıtpаsqа bеrdim şärt,</p>
<p class="MsoNormal">Yardı körmеy iştе kеtti güllän därt,</p>
<p class="MsoNormal">Nаhаqtаn şıqpаsın bul şiyrin jаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаt äylе, gözzаl Zаwriyadаy märt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnjаrın qоlğа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аybаtlаnıp аqırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhаğа sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şıyrаtılıp quyrığı,</p>
<p class="MsoNormal">Tеñ bölinip qаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlınаn uslаp Ziywаrdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе däwdiñ bаsınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşеsiniñ аwzınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsıp ötip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаrğıw-qаrğıw pеrilеr—</p>
<p class="MsoNormal">Üstinеn ötip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Köşеlеrdi аylаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Bir qаpığа kеlgеndе.</p>
<p class="MsoNormal">Murğızаrdаy jаnıwаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаtır еkеn uyqıdа,</p>
<p class="MsoNormal">Qäpеsiniñ üstinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya kеlip qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tоpırаqqа dеm sаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qäpеskе şаşıp jibеrdi —</p>
<p class="MsoNormal">Hаbаrşısı Murğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl turısındа sеspеstеn,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dа qаtıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şаhsıpаnıñ üstindе.</p>
<p class="MsoNormal">Şаhsıpаnıñ аstındа.</p>
<p class="MsoNormal">Qızıl güllеr аşılğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аq sаrаydıñ işindе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın оtаw qurılğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Еsiklеri—qubbа аltın.</p>
<p class="MsoNormal">Оtаwınа qаrаsаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаrlıq jеri quymа аltın.</p>
<p class="MsoNormal">Оn jаğındа—оn bir qız.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jаğındа—оn bir qız</p>
<p class="MsoNormal">Silеsi qаtıp qаlıptı.</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаsınа qаrаsаñ—</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl pеri qız!!!</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еstеn tаnıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаr еdi аşıq hiylеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy аrıwdа—</p>
<p class="MsoNormal">Kеlе qılıp аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Üşkе dеyin bul Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qızğа jаqın bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаsındа turğаn Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Köp qızıqqа qаlаdı...</p>
<p class="MsoNormal">«Nämärtligin» Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl jеrlеrdе bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">«Miynеtim bоsqа kеtti», dеp.</p>
<p class="MsoNormal">İşinеn jаnıp-küyеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bir ğаnа kеsе şаrаptı.</p>
<p class="MsoNormal">Qаltаdаn аlıp Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа bеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаptı işip аlğаn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Märt quşаğın kеrеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı bilip Zаwriya.</p>
<p class="MsoNormal">Jеlkеdеn tüyip jibеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qızığıp mоynın sоzаdı,</p>
<p class="MsoNormal">— Sоrqаynаğаn, pаyıñdı аl!—dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Аrqаsı äptеn qоzаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Közi оttаy jаnаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl аrıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе bаrıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Quşаğın аşıp qulаdı...</p>
<p class="MsoNormal">Qälеm аlıp kisеdеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаldıñ qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Аtın аytıp jаzаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Buğаğınаn bir süyip,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlındаğı jüzigin.</p>
<p class="MsoNormal">Bildirmеy ğаnа аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Оrını qurı qаlmаsın» dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Öz jüzigin sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аlmаstırıp jüziklеrdi.</p>
<p class="MsoNormal">Şığıp qızdıñ qоynınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bоsаğаğа kеlgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy sоl аrıw.</p>
<p class="MsoNormal">«Pitti isiñ bаlа»,—dеp;</p>
<p class="MsoNormal">— «Ҳаrаm sаğаn qаlа», —dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrini bаsıp-jеnşti.</p>
<p class="MsoNormal">Qızdıñ tаğаmın jеp,</p>
<p class="MsoNormal">Kеsеlеp şаrаbın işip,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy sulıwdıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtın körip sоl zаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwi birgе qоsılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Şıqtı оlаr därwаzаdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sеgiz qаbаt qulıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Burınğıdаy urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа minip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy аrıwdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Uyalа bеrip sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Közimniñ аldınаn kеtpеs qоs аnаr,</p>
<p class="MsoNormal">Yarğа jеtpеy, jоldа şеktim qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Оyanğаndа mеni tütip jеr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Uyqlаp jаtqаn gilеñ bаhtı qаrаlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаt qız, аldıñ mеniñ tilimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еrlik еttiñ, hеş körmеdim miniñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аşığımа sеn jеtkizip dünьyadа,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıldırdıñ bähär аldı gülimdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qılışıñnаn nеşşе jаydа аqtı qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwlimdе qаlmаdı zärrе bir ärmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qız qаsınа qаytа bаrsаm Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Tаğı dа аlmаs pа bir аqşаm miymаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Rähim äylеdim közdеn аqqаn jаsıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi bаrıp bоlmаs оnıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Burınğınıñ аytıp kеtkеn sözlеri:</p>
<p class="MsoNormal">«Bаtırlаrdıñ miyi bоlmаydı bаsındа».</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еndi bаrsаñ hаzаn urаr güliñе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyğılı sаpаrdı аlmа tiliñе.</p>
<p class="MsoNormal">Ärmаn mеnеn еki köziñ tört bоlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrilеr küş jıynаsа bеlinе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bunı еsitip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mindi аttıñ bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Şıqtı qızır şölinе.</p>
<p class="MsoNormal">Bаtırlаr kеwilin hоşlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya jоldı bаslаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аtqа qаmşı bаsаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Üş kün udаy jоl jürip,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jаylаwğа bаrğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyağı kеtkеn оl tаwşаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqlаrı еrbеyip,</p>
<p class="MsoNormal">Tаyın bоldı аldınаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аttıñ jаlın tаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳаyal dа bоlsа gеllеğаr,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy märt sulıw,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär bir küngе jаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаwşаn bаslаp jоllаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındа kеtip bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqıllı еdi еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳär mеzgildiñ özindе.</p>
<p class="MsoNormal">Kеlеrdе jürgеn jоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Şöptiñ bаsın tüyip kеtkеn...</p>
<p class="MsoNormal">Bеlgi еtkеn jаylаrdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Özgеrildi jоllаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrsı аldındа körindi,</p>
<p class="MsoNormal">Pеrilеrdiñ еllеri.</p>
<p class="MsoNormal">Yarım аqşаm wаqtındа,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır аñ-tаñ bоlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оñ qоltıqtаn üş аdаm.</p>
<p class="MsoNormal">Аyağın jеrgе tiydirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Kötеrip märtti аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın sаrаy, pär tösеk,</p>
<p class="MsoNormal">Tösеkti kеñnеn sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp bеrdi qоlınа.</p>
<p class="MsoNormal">Аndа bаtır mäs bоlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrğа qıldı mаrаpаt.</p>
<p class="MsoNormal">Sаzı-şäwkеt аrtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Uyqığа kеtti pаrаqаt.</p>
<p class="MsoNormal">Uyağа şıqqаn kün bаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Künniñ bаtqаn şаğındа,</p>
<p class="MsoNormal">Rähimilin аldı Zаwriya.</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Qälеmin qоyıp sоlınа.</p>
<p class="MsoNormal">Sıyqırın tutıp аldınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jеr jüzinе köz sаldı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеr jüzinе köz sаlsа...</p>
<p class="MsoNormal">…Аynаjаmаl pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаpıl bоlıp qаlıptı:</p>
<p class="MsoNormal">Qоlındаğı jüzikti,</p>
<p class="MsoNormal">Оnı dа birеw аlıptı:</p>
<p class="MsoNormal">Sаyrаmаydı Murğızаr;</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıp bаrıp qаrаsа.</p>
<p class="MsoNormal">Qаlıptı ölip jаnıwаr;</p>
<p class="MsoNormal">Däwlеrinе qаrаsа—</p>
<p class="MsoNormal">Bаslаrı qаlğаn kеsilip;</p>
<p class="MsoNormal">Därwаzаğа qаrаsа—</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhа qаlğаn оl ölip;</p>
<p class="MsoNormal">Qulıp urılğаn sırtınаn.</p>
<p class="MsoNormal">«Bul qаlаy is bоldı» dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl sоl pеri,</p>
<p class="MsoNormal">«Аnаdаn nеgе tuwdım?» dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Bоlıptı sоndа puşаymаn.</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrini оyatpаy.</p>
<p class="MsoNormal">Qаytıp kеldi оtаwğа.</p>
<p class="MsoNormal">Bоlğаn isti bildirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrdı küldirmеy.</p>
<p class="MsoNormal">Körmеgеndеy juwınıp.</p>
<p class="MsoNormal">Аyasınа qаrаsа,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttıñ аtı bаr.</p>
<p class="MsoNormal">«Hоrеzmniñ şähärindе.</p>
<p class="MsoNormal">Аtаm Ҳäsеnşа dеgеn.</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl аrıwğа.</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqpаn.» dеgеn şärti bаr:</p>
<p class="MsoNormal">«Аrıwsаñ-ğоy, hаy yarım,</p>
<p class="MsoNormal">Jüzlеrindе bаrdı qаl.</p>
<p class="MsoNormal">Tаmаğıñnаn mеn süyip,</p>
<p class="MsoNormal">Läblеriñnеn sоrdım pаl.</p>
<p class="MsoNormal">Qоrqıw mеnеn оtаwdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Juwırıp şıqtım dаlаğа.</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаttı körmеgеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jürеklеri jаrılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Öldi qusıñ Murğızаr.</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhаñız bаr еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrttı mеni dеm şеgip.</p>
<p class="MsoNormal">Ölim—аşşı, jаn—tаtlı,</p>
<p class="MsoNormal">Qähär mеnеn siltеdim.</p>
<p class="MsoNormal">Şığаrıp qınnаn аlmаstı.</p>
<p class="MsoNormal">Bir sеn uşın Аynа qız,</p>
<p class="MsoNormal">Qus-jılаndı öltirdim.</p>
<p class="MsoNormal">Şığıp kеttim qаlаñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qutqаrıldım, qızğаnаm,</p>
<p class="MsoNormal">Jüz mıñlаğаn bälеñnеn.</p>
<p class="MsoNormal">Jеr jüzindе jürеmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ömirimdi hаqtаn tilеrmеn,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn ölimgе ırаzımаn,</p>
<p class="MsoNormal">Iqtiyarıñ аrıw», dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Jаzğаn hаtın оl pеri.</p>
<p class="MsoNormal">Qоlın jаyıp оqıdı...</p>
<p class="MsoNormal">...Rähimildi tаğı аlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеñlikkе tаlаp sаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еrinbеydi оtırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа qаrаsа...</p>
<p class="MsoNormal">...Аynаjаmаl pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrisin оyatıp,</p>
<p class="MsoNormal">Kök аspаnğа оq аtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzdаy bоlıp sаylаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmniñ üstinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyatırğаnın körеdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">* * *</p>
<p class="MsoNormal">Еndigi sözdi pеri pаtşаsı Оmаnşаnıñ qızı Аynаjаmаldаn
еsitiñ. Tаhtın qurıp sаrаydıñ işinе kirip, hеş bir tiri jаn tаppаy, аttıñ
izinеn bаsqа närsеgе közi tüspеy Аynаjаmаl bоldı hаyrаn. Qız däw häm pеrilеrinе
qаrаp «Аdаmzаttı izlеp, tаwıp bеriñ. Оl usı dögеrеktеn bаsqа hеş jаqqа kеtkеn
jоq», dеp ğаzаp еtti. Däwlеr qаlıp, pеrilеri şаr tärеpti izlеp kеtti.</p>
<p class="MsoNormal">Zаyrаt dеgеn kеmpirdiñ bаğındа, Ziywаr kiyik bоlаr аldındа
öziniñ sаwıtın bаğdıñ bir şаqаsınа ildirip kеtkеn еdi. Sоl sаwıttı Аynаjаmаldıñ
Mаrğun dеgеn bir pеrisi tаwıp аldı. Еr Ziywаrdıñ аtın, hаslı zаtın, sаwıttıñ
qаtаr öñirinе tаğılğаn tüymеsiniñ birеwinеn оqıp körip, Mаrğun kеmpirgе qаrаp
nе dеp söylеp turıptı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аşıqlаrdıñ tаzа bоlğаn hаq därti,</p>
<p class="MsoNormal">Miymаnlаrdıñ ülkеn bоlаr hürmеti,</p>
<p class="MsoNormal">Bilsеñ еgеr ırаsıñnаn kеlе bеr,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlımdаğı qаysı märttiñ sаwıtı?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаrlаp kеlgеn suwdıñ pitti sаğаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn kеmpir еkеnsеñ аqıl dаnаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Sаwıtınа qаrаp tаpsаq iyеsin,</p>
<p class="MsoNormal">Jаzılаdı pаtşа qızdıñ jаrаsı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Sаwıt bоlmаs hаyallаrğа аmаnаt,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаzеp qıldı Аynаjаmаl pеriyzаt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnıñ bаrdа tаwıp kеlgil bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bizgе därkаr Ziywаr аtlı аdаmzаt!».</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı, kеmpiriñ,</p>
<p class="MsoNormal">Irğıp-ırğıp tüsеdi:</p>
<p class="MsoNormal">— Bilmеymеn,—dеp аnt işеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ körgеn däwpеri,</p>
<p class="MsoNormal">Kеmpirdiñ jıyğаn аltının,</p>
<p class="MsoNormal">Zеri mеnеn gümisin,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq jılğı jеmisin,</p>
<p class="MsoNormal">Sıpırıp qоldаn аlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">İyt quyrıqtаy şаşınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwlаp аlıp еki däw,</p>
<p class="MsoNormal">Diñ аspаnğа kötеrip,</p>
<p class="MsoNormal">Tikkеsinе urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Kеmpir dеgеn biydäwlеt,</p>
<p class="MsoNormal">Murdеmlеr qаtıp qаlıptı,</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip pеrilеr,</p>
<p class="MsoNormal">Sıyrаğınаn tutаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mаwqın bаsıp аspаnğа,</p>
<p class="MsoNormal">Zаyrаttı tоptаy аtаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">***</p>
<p class="MsoNormal">Еndi sözdi Zаwriyadаi еsitiñ. Оl rаhimilin qоlınа аlıp,
Аynаjаmаldıñ pütkil jеr jüzin şоlıp kiyatırğаnın аnıq körgеn еdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya qızlаrınıñ biri,</p>
<p class="MsoNormal">Аltınnаn çаynеk-kеsеsi,</p>
<p class="MsoNormal">Täjim bеrip pеriyzаtqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аldınа jаydı dästurhаn</p>
<p class="MsoNormal">Аrаq-şаrаp kеltirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Ҳämmеsiniñ оrtаsın,</p>
<p class="MsoNormal">İşimlik-аsqа tоltırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp işip sоl jаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Sаyrаn еtti pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal">Bul hızmеtti körgеn sоñ,</p>
<p class="MsoNormal">Däwdiñ bоldı kеwli şаd,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеt еtkеn аldındа</p>
<p class="MsoNormal">Şеbеr еdi Zаwriya</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin şеkеr til mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аytаjаq bоlğаn sözlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Tiyimli еtip bаslаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bilmеk bоlıp bаrlıq jаydı Аynаjаmаl pеriyzаttаn «Jоl
bоlsınğа» аrаlаstırıp, kеwilin аlıp bаrlаstırıp, izlеgеn jоğınıñ dеrеgin sоrаp
turğаn qusаydı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Bаğlаrıñdа sаyrаr sеniñ Murğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlıñ körmеgе bоldım intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qutlı bоlsın bundа bаsqаn qädеmiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jоl bоlsındı mеn sоrаdım, pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аtıñdı еsitip bоldı kеwlim şаd,</p>
<p class="MsoNormal">«Qаndаy jаn еkеn?» dеp еtpеdim täqät,</p>
<p class="MsoNormal">Qutlı bоlsın sаpаr şеgip şığıpsız,</p>
<p class="MsoNormal">Bаyan äylе bаrаr jеriñ, pеriyzаt?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеn iştirdiñ bir nеşşеgе qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе аşıq jоllаrıñdа giriptаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sеbеp pеnеn siz kеlipsiz bаğımа,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırıñız, hоş kеlipsiz, miymаnım?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jаqsı qоnаq kеlsе bоlаr äsli-hаl,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаn kеlsе mäläl köz sаlаr.</p>
<p class="MsoNormal">Аytаr bоlsаñ mеn tıñlаyın söziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl, bul kеwliñdе kеmlik bаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tаrıqqаndа sаylаp mindim ärеbi аt,</p>
<p class="MsoNormal">Еrlеr bоlаr ğаpıllıqtаn biymurаt,</p>
<p class="MsoNormal">Biziñ mеnеn siziñ tеñdеy jаsıñ bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qurdаsjаn, quwаntıp jаqsı hаbаr аyt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаğımdа аşılğаn güllеr lаlаzаr,</p>
<p class="MsoNormal">Şın аşıqlаr qоsılğаnşа «аh» urаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qätе bоlsа kеşir mеniñ, günаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Аytıñ bizgе jıllı jüzdеn hоş hаbаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Tеñimsеñ, bоlаyın bоyıñа qurbаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnsаñ sеn tögеrsеñ nаhаq qаn,</p>
<p class="MsoNormal">İştеn küyip, zаpırаndаy sаrğаyıp,</p>
<p class="MsoNormal">Uzаqqа sоzılğаn аşıqlıq jаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul sözdi qız еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Türli оydı оylаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tеrеñgе tüsip bоylаdı</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrisin dаlаğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Sаyrаn еtip kеlsin», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Jibеrip özi qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl аwız söz bеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Ziiwаrdаn dеrеk sоrаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Söz аytаyın sеndеy, hаsıl dаnаğа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn аtаdаn jаlğız qаlğаn biynаwа,</p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа еdim-аtаm ölgеli bеri,</p>
<p class="MsoNormal">Sоndа аdаmzаt bаrğаn еmеs qаlаmа.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mеn jаtırsаm ölgеn еkеn Murğızаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аydаrhа şıñğırıp bеrmеdi hаbаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlığın аytıp kеtkеn özimе,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzm еlinеn bаtır еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dünьya jüzi mаğаn bоldı qаrаñğı,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsqа sаlğаn аwır qаyğı zаmаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılаsındı qılıp qаlаmnаn qаşqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Sоrаp kеldim Ziywаr аtlı miymаndı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Mаğаn sаlğаn еstеn şıqpаs qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi mеnnеn köşti pеrilik аjаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоlsа kеtpеs еdi jаnımnаn—</p>
<p class="MsoNormal">Mеn ölimdi kördim оğаn miyasаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аğızdı közimnеn qаnlı jаsımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Öltiripti Murğızаrdаy qusımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwıp bеrsеñ Ziywаr аtlı bаtırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qabаp qılıp qаqlаr еdim göşini.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl аrıwğа,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа Z а w r i ya söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аynаjаmаl, sizgе аytаr sözim bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwsipindi jеtkеripti аhmаq şаl,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоlıp аydаy bоlğаn jüziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Bir şıbın jаnınа sаlıptı аzаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy qız, dеp şığıptı оl jurtınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаp şеkkеn, аqırеt körgеn, jutıp qаn,</p>
<p class="MsoNormal">«Qıylаnsаm, özim-аq qıylаnаyın», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">İzinе еrtpеgеn hаslа hеş bir jаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Nеşşе künlеr jоllаr jürgеn dаlаdа,</p>
<p class="MsoNormal">Uşırаğаn jаn körmеgеn bälеgе,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ uşın şеkkеn jäbir-zulımdı!</p>
<p class="MsoNormal">Аynаlıp kеlipti аnаm bаğınа...</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl jеrdеn jеgеndi sоrаmаy tаğаm,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа jеgеni bоlğаn qаrаqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qähärlеnip, duwа mеnеn bänt еtip,</p>
<p class="MsoNormal">Kiyik qılğаn ğоş jigitti sоl аnаm.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bir kiyik jеtеlеp kеldi аtını,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn öşirdim аnаm jаzğаn «hаtını»,</p>
<p class="MsoNormal">Sеr sаlıp qаrаsаm turğаn bir gözzаl,</p>
<p class="MsoNormal">Sоñ sоrаp tаnıdım hаslı-zаtını.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şаrаp bеrip tаrqаnаlı qоlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qırq qız hızmеt еtti оñlı-sоlınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Üş kün udаy оğаn qıldım ziyapаt,</p>
<p class="MsoNormal">Birаq оl jürmеdi аytqаn jоlımnаn,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аşıq bоldım girbiñi jоq еtinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаr üstinе qаn tаmğаndа, bеtinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аşılğаn quşаğım оrnınа tüspеy,</p>
<p class="MsoNormal">Qаyır tеpti jürеgimniñ şеtinе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аrzımdı еsitkil häy, Аynаjаmаl,</p>
<p class="MsoNormal">Qаnjаr urdı, аyamаdı öz tänin—</p>
<p class="MsoNormal">Оl ölgеnşе sаğаn bоlğаn intizаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwdıñ duwаsın оqıdı qızlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оl körmеdi mеni özinе miyasаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаrаmаydı sеnnеn özgе hеş bir yar,</p>
<p class="MsoNormal">Аmаnаtın аlıp qаytqаn qаlаñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Usı kün bizlеrgе miymаn еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pеriyzаdа Аynаjаmаl,</p>
<p class="MsoNormal">Bir аqşаmğı tüsindе,</p>
<p class="MsoNormal">Äylеgеn еdi Ziywаrğа,</p>
<p class="MsoNormal">Аppаq tänin miyasаr.</p>
<p class="MsoNormal">— Özim bоlsаm pаtşаmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnımа kеltirip söylеssеm,</p>
<p class="MsoNormal">Süygеn yarım Ziywаrdı.</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеri mаğаn nе qılаr?</p>
<p class="MsoNormal">Kimniñ mеndе hаqı bаr?—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyağа qаrаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аytа bеrdi şеşilip,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr jаylı söz sоrаp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Zаwriya, еsitkil, аytаyın zаrım,</p>
<p class="MsoNormal">Jigitti körmеkti mеniñ ärmаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Аyttıñ mаğаn hаqıyqаtlıq söziñdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi аldımа kеltir bаtır miymаnıñ.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаğlаrıñ аşılıp döngеn lаlаzаr,</p>
<p class="MsoNormal">Yar mеnеn söylеspе, tаrqаmаs qumаr,</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеri kеlmеy аlıp kеlgil Ziywаrdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еgеr körsе qiyamеtlеr qurılаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Pаtşа bоlmаs däwpеrigе hаyaldаn...</p>
<p class="MsoNormal">Bizgе buyırğаndur bundаy еr sultаn,</p>
<p class="MsoNormal">Bilip bоlmаs аdаm аldındаğını,</p>
<p class="MsoNormal">Diydаr qiyamеtkе qаlmаsın miymаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Şаqırsаñız bundа kеlеr märt pаlwаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаt işindе özi еr sultаn.</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеndе bеrmеy-аq qоysın sälеmin,</p>
<p class="MsoNormal">Еr özin jоqаrı tutsа qаtınnаn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bul sözlеrdi еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya turdı burаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Üstinе kiygеn köylеgi,</p>
<p class="MsoNormal">Päşеk güldеy оrаlıp.</p>
<p class="MsoNormal">Näzеri tömеn bаlаdаy,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtip kеldi qıylаnıp,</p>
<p class="MsoNormal">Söz аytаdı Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrğа tоlğаnıp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Qаslаrıñ qıyılğаn, kеliskеn sımbаt,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlıñ bоlıptı qızlаrğа qımbаt,</p>
<p class="MsoNormal">Sаhrаğа kеtipti «däwi, pеrisi, —</p>
<p class="MsoNormal">Оñаşаdа kеlsin», dеydi pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Öltirеr», dеp şеkpе bаtır uwаyım,</p>
<p class="MsoNormal">Sаrğаymаsın säwlе şаşqаn şırаyıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ mеnеn jürgil yardıñ qаsınа,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl yarıñnаn mеn tilеdim günаyıñ,</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Dеgеn wаqtа еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Irğıp turdı оrnınаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın qаmаrdı buwıp,</p>
<p class="MsoNormal">Şämsidеn şеkpеn kiyеdi,</p>
<p class="MsoNormal">Еki аlmа qоlındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qоnаqlаr jаtqаn sаrаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ädеp pеnеn kirеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Qız оrnınаn turаdı.</p>
<p class="MsoNormal">— Körisiñiz, hаnım,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаdаğı Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Qızdаn ruqsаt sоrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Qоl uzаttı еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl sulıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Sıñqıldаp sırttаn külisti,</p>
<p class="MsoNormal">Pеyli tаr, qızğаnşаq qızlаr</p>
<p class="MsoNormal">Еki аşıq sоl jаydа,</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrğа bildirmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-biriniñ jüzigin,</p>
<p class="MsoNormal">Еki аşıq öz qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">İybа mеnеn sаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mоyınınаn quşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrsа qаtıp süyisip,</p>
<p class="MsoNormal">Şırmаwıqtаy şırmаlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Оtırısа qаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеwlinеn därtti kеtirip,</p>
<p class="MsoNormal">Mаwqın bаsıp süyisip,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıq mаşqın jеtirip...</p>
<p class="MsoNormal">Оtırğаnlаrdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Sаmаndun dеgеn оl zаlım,</p>
<p class="MsoNormal">Аspаnnаn tüskеn bälеdеy,</p>
<p class="MsoNormal">Jеti qаt köktеn sеkirip,</p>
<p class="MsoNormal">Qäpеlimdе kеlip qаldı,</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl pеriyzаttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаğаsınа qоl sаldı.</p>
<p class="MsoNormal">«Qоlındаğı jüzikti,</p>
<p class="MsoNormal">Bеrgil, аlıp kеtеyin», dеp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Аrzım еsit, Аynаjаmаl, ey jаnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Köp jıllаr bоldıñ sеn bizlеrgе sultаn.</p>
<p class="MsoNormal">Murğızаrdı ärmаn mеnеn öltirtip,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn bügin аyrıldıñ pаtşаlığıñnаn'</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıq därtinе tаbаlmаy dаwа,</p>
<p class="MsoNormal">Mеniñ mеnеn qus sаp şıqtıñ sаhrаğа...</p>
<p class="MsoNormal">Аldım bаsıñdаğı аltın tаjıñdı,</p>
<p class="MsoNormal">Еndi bеrgil mör sаldırğаn jüzikti!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qоl juwdıñ bаsıñа kеlgеn bаhıtıñnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаp öttiñ sirä sönbеs sаqtıñnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Аtа jоlı оrnıñ bоsqа qаldırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn аyrıldıñ аltın tаjı-tаhtıñnаn!</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duslаsıpsız biriñ bülbil, birin, gül, —</p>
<p class="MsoNormal">Sаğаn nеsip bоldı Hоrеzmdеy еl,</p>
<p class="MsoNormal">Hızmеtiñdе mudаm bоlğаn däwpеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bügingi kün tаslаp kеtti sеni tul.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Jürеgiñniñ mаyın tаwıpsаñ jаs jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Ölgеnşе sürgеysiz ärmаnsız däwrаn,</p>
<p class="MsoNormal">Zälеl bеrmеy bizlеr bunnаn kеtеyik?</p>
<p class="MsoNormal">Bеriñ qоldı, diydаrlаsıñ hоş аmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl bul sözdi еsitip, «Däwpеrilеr, yarımа zälеl bеrmеy
kеtsin», dеp qоlındаğı jüzigin аlıp, Sаmаndungе bеrdi. Däwpеrilеr sаrаydı üş
аylаnıp, Аynаjаmаldıñ аzаsın tutıp, kökti jаnğırtıp, üş märtеbе şаqırıp, közdеn
ğаyıp bоldı. «Bir yar» dеp pаtşаlıqtаn аyrılıp, dünьya jüzinе sıymаy, Аynаjаmаl
еr Ziywаrdı qıymаy, оñаşаdа ğаnа söylеsеr еdi. Bir-biriniñ mоynınа qоllаrın
sаlısıp, üsti-üstinе pоsа аlıstı. «Аh» urğаndа аwzınаn оtlаr şığıp, Hоrеzm
еlindе, Häsеnşаnıñ şähärindе körgеn wаqıyasın bir-bir tärip qılıp Аynаjаmаl еr
Ziywаrğа nе dеp turıptı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Yar izlеp еlinеn şığınğаn sultаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаslıñ аdаmzаtdur ğаyrаtıñ tаsqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Dоslıq sırın bir-bir bаyan äylеyin.</p>
<p class="MsoNormal">Bul jоllаrdа jаqsılıq аz, köp jаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">«Tаhttаn аyrıldım», dеp qılmаymаn ärmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Tаrıqsаm därtimе sеn bоlğıl därmаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аzаp şеktiñ mеniñ uşın dünьyadа,</p>
<p class="MsoNormal">Sеni qоsqаn qudаyımа ırzаmаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеn bilmеssеñ—mеniñ jürеgim sızlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnınаn jibеrmеs ämеñgеr qızlаr...</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrı аtаñ bеndе bоldı qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlmаs bul däwrаn sizgе miyasаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еliñdi uyqıdа şаpqаndı duşpаn...</p>
<p class="MsoNormal">Tulpаrıñ jüyrikdur qаnаtlı qustаn,</p>
<p class="MsoNormal">Irzа bоlsın qublаgаhiñ аtаñ dа,</p>
<p class="MsoNormal">«Hаlqım», dеsеñ tеzirеk аtlаn märt pаlwаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Оyıñdı аwdаr аytqаn här bir sözimе,</p>
<p class="MsoNormal">Tilsim mеnеn körsеtеyin öziñе,</p>
<p class="MsoNormal">Mäslik qurıp jаtа bеrsеñ, еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jаslаr tоlаr sеniñ gäwhаr köziñе.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylıdаn
sеl-sеl аqtı qızıl qаn,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">«Еr
Ziywаr» dеp nаlıs еtеr sаnsız jаn,</span></p>
<p class="MsoNormal">Minsеñ bаtır tulpаrıñnıñ bеlinе,</p>
<p class="MsoNormal">Rаhmеt аlаrsаñ tuwğаn hаlqıñnаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl bul sözdi аytıp bоlğаn sоñ еr Ziywаr аqılınа
kеlip, kimniñ dоs, kimniñ duşpаn еkеnin bilip, qızğа qаrаp, аytıp turğаn
qusаydı bir-еki аwız juwаp:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Kеwilimdi hоşlаdıñ körsеtip hürmеt,</p>
<p class="MsoNormal">Mеn uşın Zаwriya şеkti köp miynеt,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl bаslаp аpаrğаn şämеn bаğıñа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаslаp kеtsеk оnı bоlmаspеkеn аqırеt?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sözimdi tıñlаğıl turıp bеtpе-bеt,</p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ jоlıñdа еtti mаğаn miriwbеt,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyanı birgе аlıp kеtpеsеk,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьyadа аdаmlаr аytpаy mа nälеt?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mеnеn Аynаjаmаl bul оylаsıqtаn kеyin jüzlеri sоlıp
Zаwriyanıñ аldınа bаrdı.</p>
<p class="MsoNormal">Gülään аzıq-tülik, jаw jаrаğın tаyınlаp, Zаwriya qоlınа
tulğа-rähimilin аlıp, jеr jüzinе köz sаlıp, еr Ziywаrğа qаrаp nе dеp turıptı:</p>
<p class="MsoNormal">— Bаğdıñ güli älwаn-älwаn lаlа mа?</p>
<p class="MsoNormal">Dоslıq qılğаn märt аyrаlıq sаlа mа?</p>
<p class="MsoNormal">Külip-оynаp kеtiñ mеniñ jаnımnаn.</p>
<p class="MsoNormal">Qоsılğаn yar bundаy qаpа bоlа mа?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ўаqtı jеtsе sаrğаyıp аtаr tаñ,</p>
<p class="MsoNormal">Jаmаlıñdı körip şıqtı tännеn jаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytа-qаytа «аh» urаsаñ, еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kimlеr sаldı kеwiliñizgе qаyğı, ärmаn?</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Duşpаn bоlsа märtkе sаlаr bälеmаt,</p>
<p class="MsoNormal">Еkеwiñdi qоsıp bоldı kеwilim şаd,</p>
<p class="MsoNormal">Sеn muñаyıp nеgе qаpа bоlаsаñ?</p>
<p class="MsoNormal">Оyıñdаğı ärmаnıñdı tеzirеk аyt.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоndа turıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаy bеrdi zаr-zаr:</p>
<p class="MsoNormal">—Qäwеndеrim Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıqlıqtıñ zаrdаbı,</p>
<p class="MsoNormal">Kökеyimdi tilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Jаqsınıñ аytqаn sözlеri,</p>
<p class="MsoNormal">Аqırı bir kün kеlеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Оqığаn аdаm şаmаlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Аldındаğını bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Оqımаy nаdаn qаlğаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qılğаn isin qäytеyin?!</p>
<p class="MsoNormal">Rähimilin аlsа qоlınа,</p>
<p class="MsoNormal">Dünьyadаğı körinisti,</p>
<p class="MsoNormal">Sеndеy gözzаl bilеdi.</p>
<p class="MsoNormal">Аrıwlığınа jаrаsqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аq jüzindе bаrdı qаl.</p>
<p class="MsoNormal">Kеlgеn şığаr оyınа,</p>
<p class="MsoNormal">«Özinе mеni еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körmеydi,—dеp, —miyasаr».</p>
<p class="MsoNormal">Аldıñа bаstı qоyğаnım,</p>
<p class="MsoNormal">Jаlğız jаnım sаw bоlsа,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаğа sаlıp dоslıqtı,</p>
<p class="MsoNormal">Birgе ölmеk ärmаnım.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Rähimilin qоlğа аlıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеr jüzinе qаrаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Qiyalın bеrip köz sаlıp...</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdıñ еlin kördi,</p>
<p class="MsoNormal">Jılаp jürgеn еstеn tаnıp.</p>
<p class="MsoNormal">Märtti jоqlаp turğаn еkеn,</p>
<p class="MsoNormal">Аğа, ini, tuwğаn hаlıq.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı аnıq bilip Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа qаrаp irkilmеy,</p>
<p class="MsoNormal">Körgеnin еtti järiya:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">—Qulаq sаlıp, аrzım еsit Ziywаrjаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnbаsаñ sеn qılаrsаñ puşаymаn,</p>
<p class="MsoNormal">Qоrşаp аptı Аqjürimdi duşpаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">«Ziywаr» dеp jаnğırаr jеr mеnеn аspаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">İrkilsеñ
еllеriñ qurır näwbähär,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nоğаylığа
duşpаn tökkеn uw-zähär,</span></p>
<p class="MsoNormal">Аtlаnаgör tuwıp-öskеn jеriñе,</p>
<p class="MsoNormal">Tеz bаrmаsаñ qаrаp qılаr qаlmаqlаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Därkär
еmее bul künlеrdе säwеr yar,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Säl
еglеnsеñ оljа bоlаr nоğаylаr,</span></p>
<p class="MsoNormal">Sеn bаrmаsаñ hаlqıñ tüsеr qullıqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrtаyğаndа аtа-аnаñdı körip qаl.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ğаzı-üyrеk аtıwdı еndi qоyalı,</p>
<p class="MsoNormal">Şеr tаrqаtıp qаn tökkеndi qırаlı,</p>
<p class="MsoNormal">Däwpеrilеr bul bаğımа kеlаlmаs,</p>
<p class="MsoNormal">Аşıwlаnsаm bаğım mıñ jıl turаdı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl gäpti аytıp Zаwriya</p>
<p class="MsoNormal">Аynаjаmаl аrıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаyarlаdı bir аttı,</p>
<p class="MsoNormal">Kеskir qılış pоlаttı.</p>
<p class="MsoNormal">Jеti nаrdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аzıq-tülik sаylаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Jеti nаrdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Qаrıw-jаrаq tаylаdı;</p>
<p class="MsoNormal">Jеti nаrdıñ üstinе,</p>
<p class="MsoNormal">Аltın, gümis jıynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Tаzаrtpаğа jеrlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Аspаz, suwşı, еrlеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Üş kün burın Hоrеzm,</p>
<p class="MsoNormal">Şähärinе аydаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Üş küngе dеyin Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаr mеnеn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Bаğı mеnеn sаrаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаn kirmеstеy bänt qıldı,</p>
<p class="MsoNormal">Dögеrögin tilsimаtlаp.</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriya tulpаrğа minip,</p>
<p class="MsoNormal">Qız bеnеn Ziywаrğа qаrаp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-еki аwız söylеdi:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr bаtır, sizgе аytаr аrzım bаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sаbıräylе, jаn öltirmе, tök qähär</p>
<p class="MsoNormal">Ҳiylе mеnеn tutıp аlsаq duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Nаhаq qаnlаr bizgе bоlmаs miyasаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr mälim bоlsа jurtıñа аtıñ,</p>
<p class="MsoNormal">«Аdаm qırmаqpеdi sеniñ murаdıñ?!</p>
<p class="MsoNormal">«Duşpаn-ğоy» dеp аt qоymаğıl qаlmаqqа,</p>
<p class="MsoNormal">Аmаn bаrsаñ körgil mеniñ ğаyrаtım.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sаbır еtsеñ, dоs bоlаdı köp duşpаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bоlğаn biygünаdаn tökpеs qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еki jаqtıñ tınış еlin аzğırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-birinе qаrsı qоyğаn mоlа-iyşаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Еliñdе аljıptı mоlа-iyşаnlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Pаrаhаt hаlıqqа sаlğаn qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Körsеtеyin bаrsаm оlаrğа küşimdi—</p>
<p class="MsoNormal">Аdаmzаt kеwilini söz bеnеn buzаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Qılış ursаq jоya-jоya аğаr qаn,</p>
<p class="MsoNormal">Söytip märtlеr köp hаlqınаn аyrılğаn.</p>
<p class="MsoNormal">Sırın аytıp bir-birinе jаmаnlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Еki еldi jаwlаstırğаn mоllа-iyşаn.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаtır qılаr sаwаş küni еrlikti,</p>
<p class="MsoNormal">Mоllа islеr hаn qаsındа pirlikti,</p>
<p class="MsoNormal">Tаypа еldе günä bоlmаs еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Еsiñdе sаqlаğıl аwız birlikti.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlmаqtıñ
еllеri—nоğаy еllеri,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аwzı
аlа bоlğаn öñkеy bеglеri,</span></p>
<p class="MsoNormal">Qаn tögiwgе sеbеpkеrdi öltirsеñ,</p>
<p class="MsoNormal">Köpşilik hаlıqtıñ tаrqаr şеrlеri.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Hаqqа jеtsin bul zаrım,</p>
<p class="MsoNormal">Аytıp bоldım sözimdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аt оynаtqаn jırаğıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Оyğа аlğаn birli-yarım.</p>
<p class="MsoNormal">Еmеnqiyal еllеri,</p>
<p class="MsoNormal">Bоlsın sеniñ bаyrаğıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Bul sözlеrdi аytqаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Qızlаrdıñ közi jаynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аstındаğı tulpаrlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kökkе şаpşıp оynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Tаwdıñ bаsı tаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Künlеrdiñ küni tuwğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bilimli» küngе jаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şаpqаn аttıñ dübiri,</p>
<p class="MsoNormal">Jаñğırtıp tаwdı bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Mеzgilsiz аttı аydаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Miynеt еtpеy, аzаp şеkpеy,</p>
<p class="MsoNormal">Pаrаhаt turmıs qаydаdı?!</p>
<p class="MsoNormal">Quwırmаştаy quwırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Jеrdiñ şаñın suwırıp,</p>
<p class="MsoNormal">Öziñ körgеn Zаwriya</p>
<p class="MsoNormal">Jоllаrdı bаslаp bаrаdı…</p>
<p class="MsoNormal">Bunıñ bilgirliginе,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr hаyrаn qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Üş yarım kün bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Jаñlаğаn mıltıq dаwısı,</p>
<p class="MsoNormal">Şuwlаğаn еldiñ nаlаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаqtı jаrıp bаrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оmırаwınа qаdаlаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Оq bоlıp hаlıqtıñ köz jаsı,</p>
<p class="MsoNormal">Еldin ğаmın оylаğаnnıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Sаrаy işinеn şığаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Bir qаrа şоr köp аdаm...</p>
<p class="MsoNormal">Аrаsınа qаrаsа:</p>
<p class="MsoNormal">Bir qоlındа, täspisi,</p>
<p class="MsoNormal">Qıdır dеgеn mоllаsı,</p>
<p class="MsoNormal">(«Аqılgöy», Qаlmаq dаnаsı»),</p>
<p class="MsoNormal">Ädil pаtşа Ҳäsеnniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qоlın bаylаp аrtınа,</p>
<p class="MsoNormal">Jürsе, jаnın аzаplаp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаqаlınаn tutаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Ziywаrıñ qаydа sеniñ? – dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Bаsınа qаmşı urаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bunı körip еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Közlеri оttаy jаnаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаwdıñ bеrgеn qоrlığınа,</p>
<p class="MsoNormal">İşi-ğıj-ğıj qаynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">«Аt qоyamаn qаlmаqqа», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аş аrıslаndаy hаrlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqtındа Zаwriya,</p>
<p class="MsoNormal">Bir-еki аwız täsеllе аytıp,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаrğа qаrаp zаrlаdı:</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">— Uşırmаğıl bаsqа qоnğаn qusımdı,</p>
<p class="MsoNormal">«Sеn» dеp еrttim birgе hämmе qızımdı,</p>
<p class="MsoNormal">Ğоş jigitkе sаbırlılıq pаydаdur,</p>
<p class="MsoNormal">Qulаq sаlıp tıñlа mеniñ sözimdi.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bаrğаn mеnеn qаrsı turаr qаlmаqlаr,</p>
<p class="MsoNormal">Qаytа оğаn biz sаlаrmız qаyğı-zаr,</p>
<p class="MsoNormal">Kеynimizdеn Jаhаn kеlip jеtkеnşе</p>
<p class="MsoNormal">Sеn bir zаmаn sаbır еtkil, еr Ziywаr.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Аttı şаwıp аlmаğıl sеn qаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Üymе öliklеrgе jаsıl dаlаnı,</p>
<p class="MsoNormal">Qılış jumsаp, gеllе kеsip, qаn tögip,</p>
<p class="MsoNormal">Zаr jılаtpа qаtın mеnеn bаlаnı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sеniñ uşın mеn jumsаyın zibаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Qırsаñ tаnımаssаñ dоstı, duşpаndı,</p>
<p class="MsoNormal">Märt bоlğаn sоñ sеnnеn sаwğа tilеymеn,</p>
<p class="MsoNormal">Säl sаbır еt, şаqırаyın Jаhаndı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sоl wаqlаrı bоlğаndа,</p>
<p class="MsoNormal">Äjаyıp sıyqır urаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Zаwriyadаy pеriyzаt.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrı mеnеn kеmpirdiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Qаtın mеnеn bаlаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Tirişilik еtkеn insаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bul dаwıstı еsitip,</p>
<p class="MsoNormal">Аqılınаn аyrılıp,</p>
<p class="MsoNormal">Sаm-sаzı şığıp qаlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Şiyrin jаnın qız Jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq qаnı uşın qıynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Urıspаzlаrdı läñ qılıwğа,</p>
<p class="MsoNormal">Bеlinе küşin jıynаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аttı оynаtıp jibеrip</p>
<p class="MsoNormal">Sаnsız qаlmаq läşkеriniñ,</p>
<p class="MsoNormal">Dögеrеgin üş аylаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Аqırındа bul Jаhаn,</p>
<p class="MsoNormal">Оrtаğа özin urаdı!!!</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm bilmеs közi ilmеs,</p>
<p class="MsoNormal">Şеbеrligin qılаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Sоl ilimniñ küşi mеnеn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnаy mеnеn Аbаqаndаy,</p>
<p class="MsoNormal">Sumlаrdıñ tilin bаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">İzinе еrip sаnsız аdаm,</p>
<p class="MsoNormal">Ziywаr аtlı bаtırğа,</p>
<p class="MsoNormal">«Bаğındıq», dеp zаrlаdı;</p>
<p class="MsoNormal">«Аlpıs еki hämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Mоllа mеnеn iyşаnnаn,</p>
<p class="MsoNormal">Аldаndıq», dеp şuwlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bul оqıwdıñ qüdirеtinеn,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ nе bir biylеri,</p>
<p class="MsoNormal">Mеktеptеgi bаlаlаrı,</p>
<p class="MsoNormal">Quwаnıp külip оynаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Äwеl—urıs, kеyin—dоslıq,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ işin jаylаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Ğаyrаtın körip Jаhаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Bаtır tuwğаn еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsın bаrıp quşаqlаp,</p>
<p class="MsoNormal">Süyip sоndа zаrlаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsınıñ qаsındа,</p>
<p class="MsoNormal">Qıdır mеnеn Аbаqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Еr Jаnаydı аynıtqаn.</p>
<p class="MsoNormal">Bir jüz jеtpis bаr еdi,</p>
<p class="MsoNormal">Qаlmаqtıñ iyşаn-mоllаsı—</p>
<p class="MsoNormal">Bärin qоydаy bаylаdı!</p>
<p class="MsoNormal">Аlıp bаrıp еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsın tаhqа mindirip,</p>
<p class="MsoNormal">«Оtır аtа», dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal">—Murаdımа jеttim,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аtаsı еñirеp biyşаrа,</p>
<p class="MsoNormal">Tаhtаn tаslаp özini,</p>
<p class="MsoNormal">Еt bеtinеn qulаdı:</p>
<p class="MsoNormal">—Hаn tuhımı qurısın,</p>
<p class="MsoNormal">Bеk tuhımı jоq bоlsın,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıqtıñ еri еl uşın,</p>
<p class="MsoNormal">Hоrеzmgе hаn bоlsın.</p>
<p class="MsoNormal">Mеnnеn qаlsın bul näsiyat,</p>
<p class="MsoNormal">Bаlаm bоlğıl sаlаmаt,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеn dеgеn аtаsı,</p>
<p class="MsoNormal">«Ҳаq» dеp ötti dünьyadаn.</p>
<p class="MsoNormal">«Аlpıs еki ämеldаr,</p>
<p class="MsoNormal">Jеtpis еki möhirdаr,</p>
<p class="MsoNormal">Аlındı,—dеp,—оrnınаn».</p>
<p class="MsoNormal">Şıñğırıp kеtti sаlğаn jаr.</p>
<p class="MsoNormal">«Hаn tuhımı qurısın», dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Аqtаmаqtаy аrıwdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оl zıyıqqа mindirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Bir jüz jеtpis mоllаsın.</p>
<p class="MsoNormal">Pаrаhаt еldi şuwlаtqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Şını mеnеn аnt аytqаn,</p>
<p class="MsoNormal">Jаnlаrdı dаrğа аstırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аdаm qаnın işiwgе.</p>
<p class="MsoNormal">—Uldı аyırdıñ аtаdаn,</p>
<p class="MsoNormal">Еrdi qıldıñ sеrgizdаn.</p>
<p class="MsoNormal">Dоs еldi еttiñ sеn duşpаn,—dеp,</p>
<p class="MsoNormal">Dümşе mоllа Qıdırdı,</p>
<p class="MsoNormal">Gürjilеrgе tаrttırdı.</p>
<p class="MsoNormal">—«Mеn», «mеn» dеgеn bеglеrdi,</p>
<p class="MsoNormal">Jаs bаlаdаy еñirеttiñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ğаrrı mеnеn kеmpirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Аş güzеndеy zаrlаttıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Ҳäsеnşаdаy pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlqınа kеlip оq аttıñ.</p>
<p class="MsoNormal">Hаn jаzаsı sоl sаğаn,—dеp.</p>
<p class="MsoNormal">Аbаqаndаy pаtşаnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Аwzınа qаzıq qаqtırdı.</p>
<p class="MsoNormal">Bаsşı bоlğаn biylеrin,</p>
<p class="MsoNormal">Ärmаnlı qılıp öltirdi,</p>
<p class="MsoNormal">Mоllа mеnеn iyşаnnıñ,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаr ünin öşirdi.</p>
<p class="MsoNormal">Közi qıymаdı Ziywаrdıñ...</p>
<p class="MsoNormal">...Öltiriwgе Jаnаydı.</p>
<p class="MsoNormal">Jаhаndı bеrip Jаnаyğа,</p>
<p class="MsoNormal">Ädillik pеnеn sоrаdı.</p>
<p class="MsoNormal">Оn jеti аy dеgеndе,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаlmаq
pеnеn nоğаylı,<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Аrаlаsıp
еl bоlıp<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Qаtın
mеnеn bаlаsı,</span></p>
<p class="MsoNormal">Оynаp-külip qоsıldı.</p>
<p class="MsoNormal">Duşpаnlаrdı (qıyrаtıp,</p>
<p class="MsoNormal">Däwrаn sürip nеşşе jıl,</p>
<p class="MsoNormal">Оqıwdıñ küşin еr Ziywаr,</p>
<p class="MsoNormal">Sоl zаmаndа sınаdı,</p>
<p class="MsoNormal">Аqjürimdеy şähärdе,</p>
<p class="MsoNormal">Kördi şаdlıq zаmаndı.</p>
<p class="MsoNormal">Yadındа sаqlаp Qurbаnbаy,</p>
<p class="MsoNormal">Hаlıq аrаsınа tаrаttı,</p>
<p class="MsoNormal">Еr Ziywаrdаy dästаndı.</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-31400788134906806422022-10-29T20:28:00.000+03:002022-10-29T20:28:12.574+03:00BOZKIR KALKANI NOGAYLAR (Kırım hanlığının Nogay nüfusunun oluşumu Vadim Trepavlov)<p> </p><div class="Section1">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 10.0pt; margin-bottom: 22.25pt; mso-line-height-rule: exactly; tab-stops: right 223.55pt left 230.8pt; text-align: justify; text-indent: 15.0pt;"><o:p> </o:p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgHMwbUBTlF5jFxkVn3EmTKn-V_uhbYaKl6u7ViKoYbyiqHvsBnXftHEyQQ8acI4XK7SZ1b_ExUVHU8U-s-BdcdunRbfyxBLKiypt2Vu11ZgKZ6f8NJ3cb2JXf8zWOZd67Tt912tKX5HDh2reK22gx03BmQhtS4BawbJFlhsjQXpgCoINQwVi2hS0oE/s379/karatayak.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="379" data-original-width="368" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgHMwbUBTlF5jFxkVn3EmTKn-V_uhbYaKl6u7ViKoYbyiqHvsBnXftHEyQQ8acI4XK7SZ1b_ExUVHU8U-s-BdcdunRbfyxBLKiypt2Vu11ZgKZ6f8NJ3cb2JXf8zWOZd67Tt912tKX5HDh2reK22gx03BmQhtS4BawbJFlhsjQXpgCoINQwVi2hS0oE/w388-h400/karatayak.jpg" width="388" /></a></div><br /><p></p>
<p class="10" style="background: transparent; margin-bottom: 12.65pt; margin-left: 15.0pt; margin-right: 49.0pt; margin-top: 0cm; mso-pagination: lines-together; page-break-after: avoid;"><a name="bookmark0">Bozkır kalkanı Yurt: Kırım
Hanlığı'nın Nogay nüfusunun oluşumu (XVI - XVII yüzyılın ilk yarısı)</a></p>
<p class="22" style="background: transparent; line-height: 11.5pt; margin-bottom: 4.45pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; mso-pagination: lines-together; page-break-after: avoid; text-indent: 15.0pt;"><a name="bookmark1">Vadim Trepavlov</a></p>
<p class="32" style="background: transparent; margin-bottom: 9.6pt; margin-left: 15.0pt; margin-right: 10.0pt; margin-top: 0cm; mso-pagination: lines-together; page-break-after: avoid;"><a name="bookmark2">(Rusya Bilimler Akademisi Rus Tarihi
Enstitüsü, Rusya Halkları Tarihi ve Etnik İlişkiler Merkezi)</a></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: 9.0pt; margin-left: 0cm; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 15.0pt;"><span class="a2"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">Dipnot. </span></span>XVI yüzyılın
başından itibarenz Kırım Hanlığı'nın Nogay nüfusunun sürekli olarak yenilenmesi
vardı. Bu, hem Nogay'nin Kırımlar tarafından üzerlerindeki askeri zaferlerin
bir sonucu olarak zorla getirilmesinin hem de Volga'nın ötesinden yurda gönüllü
yeniden yerleşimin bir sonucuydu. Bu tür göçlerin nedenleri, 1510'larda Kazak
ve 1620-1630'larda Kalmık istilalarından kurtuluş ve Nogay Ordası dışında daha
rahat ve güvenli yaşamak için göçebe kampları bulma arzusuydu - özellikle de
yutulduğu dönemlerde. iç çekişme içindeydi ve nüfusu açlıktan ve yıkımdan
mustaripti. Kırım yöneticileri, sıradan ulus halkını isteyerek kabul ettiler ve
mülklerine yerleştirdiler, ancak Nogay seçkinlerinin temsilcilerine karşı
dikkatliydiler. Bunun nedeni, 15. yüzyılın ortalarında başlayan Kırım ve Volga
ötesi Mangıtlar (“Mansur oğulları” ve “Nuradin oğulları”) arasındaki uzun
süredir devam eden kan davasıydı. 16. yüzyıl boyunca Hanlığın Nogay nüfusu
defalarca arttı ve güçlü Mansur-uly klanının bel kemiğini oluşturdu. Esas
olarak Kırım'ın kuzeyindeki bozkırlara yerleşmiş, önemli bir askeri güçtü
(çoğunlukla Gireylere sadık) ve yarımadayı dış saldırılara karşı koruyordu.
Aynı zamanda, Kırım Nogayları arasında zaman zaman Bahçesaray'ın kendilerine
yönelik politikasından ve Osmanlı vatandaşlığına geçme arzularından
memnuniyetsiz ruh halleri vardı.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: 9.2pt; margin-left: 0cm; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 15.0pt;"><span class="a2"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">Anahtar kelimeler: </span></span>Kırım
Hanlığı, Nogay Ordası, Mangıtlar, Mansuruly, Beyler, Mirzalar, göçler.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; mso-line-height-rule: exactly; tab-stops: center 146.75pt right 184.45pt left 191.7pt; text-align: justify; text-indent: 15.0pt;"><span class="a2"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: "Courier New";">Alıntı
için: </span></span>Kırım Hanlığı'nın Nogay nüfusunun oluşumu
(XVI - XVII yüzyılın ilk yarısı) // Kırım Tarihi İncelemesi. 2019. No. 2. S.
108-125. B01: 10.22378/kyu.2019.2.108-125</p>
</div>
<div class="Section2"><p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="text-indent: 14pt;"><br /></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="text-indent: 14pt;">1576 baharında, Küçük Nogay
Ordası'nın kurucusu, beyi Kazıy, Kabardeylerle yapılan bir savaşta öldü. Ölümü
Kırım Hanı II. Muhammed Giray'ı üzdü: , ölen hakkında mecazi ve övgü dolu bir
şekilde dedi ki, “... Kaya, Kırım yurt ve Azak'ın duvarıydı”</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Bununla birlikte, Nogaylar
sadece Kırım'ı doğudan gelen dış saldırılara karşı koruyan bir “duvar” olarak
hizmet etmedi. Kırım yurtunun kuzey illerinde, - esas olarak Volga ötesi Nogay
Ordasından (Büyük Nogaylar olarak adlandırılan) göçmenlerden oluşan büyük bir
göçebe nüfus. yavaş yavaş başka bir Nogay kalkanı oluşturdu. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Bu "bozkır
kalkanı" neredeyse iki buçuk yüzyıl boyunca hanlığın düşmanlarının iç
(aslında Kırım) bölgelerine erişmesini engelledi. Aynı zamanda, Kırım'ın Nogayları,
han ordusunun en hareketli ve kalabalık kısmıydı. <br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Kendi beyleri ve mirzaları, şehzade
Gireyler ile Tatar ve Türk komutanları komutasındaki hızlı süvarileri, Moskova
ve Polonya-Litvanya devletlerinin yakın ve uzak illerini, Moldavya, Macaristan,
Kuzey Kafkasya prensliklerini vb defalarca harap ettiler.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Doğu kaynaklarında, Nogay
Ordası'nın göçebelerine Mangıtlar da deniyordu ki bu yönetici klanının
adıdır ve ayrıca; Benzer şekilde Kırım Mangıtları da kaynaklarda sıklıkla
Nogaylar olarak anılır.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Kırım tebaalarının
kitlesel yarleşimi, 1502'de Han Mengli-Girey tarafından Büyük Orda'nın
yıkılmasından sonra başladı. Bu durumda, Mangıtların Türk el'i, etki açısından
ve belki de sayısal olarak ilk sırada yer aldı. Mangıt beylerinin başrolü,
ataları Edige'nin (İdigei) beklerbek geleneği ile kutsanmıştır. Büyük Orda'da, Mangıtlar,
mümkün olduğu kadar, tahtı alan her hanın karargahına yerleşmeye çalıştı.
Beklerbek Timur b. Mansurun (Edige'nin torunu) ulusu Dinyeper'deydi. 1546'da Nogay
mirzeleri (Kırım Mangıtlarının liderlerinin uzak akrabaları) Kırım Han'a şöyle
demişti: “Dikkat edin iyi bilinki: Dinyeper bizim göç alanımız yurdumuzdur, Dinyeper
üzerindeki ulusunuz Tatarlarınız dinyeper boyunca dolaşamadı”. 1516'da Timur'un
yeğeni Mangıt Mirza Tenish, Khan Mohammed-Girey' e söylemişti. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Güney Rus bozkırları
Gireylerin egemenliğine girdiğinde, Büyük Orda Mangıtlar'in göçebe kampları da
hanlığın bir parçası oldu. O zamandan beri, Kırım devletindeki Mangıt
uluslarından bahsedilebilir. Göreceli kalabalık sayılar ve bozkırla uyumlu kompakt
yaşam, bu yeni objeleri hızla iç politikada son derece etkili bir faktör haline
getirdi. Ana kampları eski topraklarında<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>- Perekop ile Dinyeper arasındaki bozkırlarda kaldı ve her ne kadar Mengli-Girey
ve daha sonra oğlu ve halefi I. Muhammed-Girey, bu göçebe kitlesine karşı
oldukça temkinli olsalarda, zamanla Kırım Tatar soylularına kısmen baskı yapan
yeni Mangıtlar - Mansur-uly aristokrat klanının sağlam bir temeli ve arkası
oldular. .</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Gireyler ve Nogay Horde
arasındaki ilişkiler genellikle hasmane idi. Bu , Mangıt eli'nin Kırım yurt içindeki
konumunu etkileyemezdi. Birincisi, Mansur b. Edige, biy Doğu Deşt-i Kıpçak'ta
hüküm süren Musa b. Vakkas ( Edige'nin torunu) her ikiside Edige soyu idi, bu
nedenle Nogaylarla yüzleşme durumlarında Kırım'da “beşinci kol” olarak
algılanabilirler. İkincisi, Mangıt soyluları Astrahan Hanlığı'nda çok etkili ve
daha az ölçüde Kazan'da etkiliydi. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Ancak aynı zamanda
kaynaklar, Kırım ve Volga bölgesindeki bu kabileler arasında herhangi bir aktif
bağı yansıtmadı. En azından 1500-1520'lerde. Kırım yurtlarının mangıtları,
hükümdar han hanedanına tamamen sadık kaldılar. Ve Edige'den miras kalan
geleneksel prestiji ve bu koşullarda Nogaylarla olan akrabalık, Kırım'ın Mangıt
beylerine ve Mirzalarına ek yetki verdi. Üçüncüsü, Tatar aristokrat klanları Şirin,
Barın ve diğerlerinin aksine Kırım Mangıtlar'ının teorik olarak büyük bir Nogay
arkası vardı</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Ancak gerçekte Edige
oğullarının iki kolu arasında bir dayanışma yoktu. Bunun nedeni, sonuçları uzun
yıllar hissedilen uzun süredir devam eden olaylardı. XV yüzyılın ortalarında.
Nureddin b. Edige ve kardeşi Mansur, arasında tam olarak belli olmayan
nedenlerle bir çatışma çıktı. Harezm tarihçisi Utemish-haji 'e göre. 16'ncı
yüzyıl Mansurun oğulları Timur ve Din-Sufi, (gelecekteki Nogay Orda olacak) Mangıt
yurt<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>lideri Vakkas b. Nureddin tarafından
öldürüldü. Bu, olay 1447 civarında oldu. Bu durumda, Nogay Mirza
Cabbar-Muhammed'in 1639'da oğullarının Kırım'a (Mansur-uly klanının dayandığı
yere) gelmesine karşı itirazları anlaşılır hale geliyor: “Yedi atamızdan, kanlı
düşmanlarımızdan A<...> Mansuroğlunun çocukları<...> ne zaman dostlarımız
oldu?". <br />
Açıktır ki, iki yüz yıllık bu kan davasının sebebi, Mansur oğullarının Vakkas
yüzünden katledilmesidir.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="text-indent: 14pt;">Genellikle, Kırım
egemenliği Büyük Orda'nın eski göçebe kamplarına yayıldıkça, göçebelerin Gireyların eyaletine geçişi "otomatik olarak" gerçekleşti. Ancak nüfusun kasıtlı
olarak hanlığa transfer edildiğine dair kesin kanıtlar da var.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Bu tür ilk eylemleri
Mengli Giray üstlendi. 1509'da, Nogayları Volga kıyısında yendikten sonra,
binlercesi batıya gönderildi. Yakalanan nüfusun büyüklüğü o kadar fazlaydı ki,
Perekop Kıstağı'nı geçmek yirmi günden fazla sürdü [39, s. 80]. Bu Nogay'lar
kaynakta tam olarak adlandırılsa da, elbette, kelimenin tam anlamıyla savaş
esiri değillerdi. Khan onları çoğunlukla yarımadanın dışındaki topraklarına
yerleştirmeyi planladı. Kronikler, o zamandan beri “Perekop Horde” un son
derece güçlendiğini ve genişlediğini ve komşular için bir tehdit haline
geldiğini bildiriyor. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Polonya-Litvanya
devletine, Mengli-Giray'ın Nogayları Dinyeper boyunca “Volsh topraklarının
karşısına” yerleştirmek istediği haberi ulaştı [56, s. 147]. Bir sonraki Kırım
Hanı, “serflerinin ve hizmetkarlarının” “Orda yurt <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">ve Nogay uhlans ve
prensler ve murzalar ve iyi insanlar” </span></span>olduğunu ilan etmek için
zaten bir nedene sahipti (bundan sonra tırnak içinde, benim tarafımdan
vurgulanacaktır. - <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">V.T.) </span></span>[39 , İle. 298]. Rusya'da, Kırım Hanlığı'nın
güçlendirilmesi de Nogays akını ile ilişkilendirildi. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">“Ming Girey Kırım'da
çar iken <...> - Ruslar 1604'teki müzakerelerde Nogay mirzalarına
hatırlattı, - o sırada obalarınız ve çocuklarınız Han Min Girey ulusuna katıldı
ve ulusunuz yakalandı. <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">Bu yerlerden Kırım yurtları güçlendi </span></span>”.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Nogay göçleri hanlığın ekonomisini önemli ölçüde
etkilemiştir. Karadeniz bozkırlarının doğu göçebeleri tarafından yerleşimi,
Perekop'un(or kapısı) güneyinde tarım ve bahçecilik ve kuzeyde sığır
yetiştiriciliği olmak üzere iki bölümü arasında keskin farklılıkların oluşmasına
neden oldu. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bu bölünme daha sonra yüzyıllar boyunca ve hatta 19.
yüzyılda sürdürüldü. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Bir Kırım bahçıvanı ve bir pullukçuya Tatar, Zaperekoplu
çobana ise Nogay deniyordu.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Gireyler ile Nogay Ordası'nın
hükümdarları arasındaki gerilim , Kırım Mangıt elinin konumunu etkiledi.
1530-1540'larda. Han Sahib Giray sürekli olarak aşiret arkadaşlarının
ittifakından korkuyordu, ancak öte yandan, Kırım Mangıtlarının süvarileri ona
güç mücadelesinde ve dış politikada müthiş bir silah olarak hizmet edebilirdi,
bu nedenle paradoksal olarak, Bu Han'ın saltanatının etkisi ve gücü arttı. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">15. yüzyılın sonunda - 16.
yüzyılın başlarında hanlıkta ortaya çıkan ilk mangıtlar, Gözleve şehri yakınlarında
yerleşim için bir yer aldı. Perekop Kıstağı'na güneyden bitişik olan bu bozkır
bölgesine <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">Mangıt eli - Mangıtların Ülkesi adı </span></span>verildi, Buna ek
olarak, Perekop'un kuzeyinde, Don ve Dinyeper arasındaki alan, daha sonra Büyük
Orda'dan ve ardından Nogay Orda'dan gelen göçmenlerin dolaşması için sağlandı<span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">. Volga'nın ötesinden gelen
göçmenlerin sayısındaki artışla birlikte, tam Sahib Giray döneminde, Kırım (ve
onlardan sonra Ruslar) yetkililerin Kırım Nogayları ile Kırım Mangıtları
arasında ayrım yapmaya başladığı akılda tutulmalıdır.</span> </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Mansur-uly, Karaçi Beylerinin
aristokrat bir ailesi olarak uygun. 16. yüzyıl boyunca ikisi de Mangıt eli
bünyesinde ve bir Karaçi Bey'in üstün liderliğindeydi. Gelecekte Mansurlar ve
Nogaylar her biri kendi beyleri tarafından yönetildi.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Tarih yazımında, Sahib-Girey
yönetimindeki Mansur-uly mangıtlarının konumuyla ilgili çeşitli
değerlendirmeler vardır: Hanın rakibi İslam-Girey'e karşı yardım için onlara
özel eğilimi hakkındaki açıklamalardan ve dört yerel Tatar klanı Hana,
tehlikeli ve hain Mansurların aksine Şirinlerin tam hegemonyasının kurulmasını
atfetmek. Shirinsky klanının hiyerarşik önceliği Kırım'da hiç kimse tarafından
sorgulanmadı. <span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Ancak taht
üzerindeki nüfuz mücadelesi ve hanlığın iç politikası gerçekten her şeyden önce
Mangıtlar ile gerçekleşti</span> ve Sadece beklerbekizmin kalıtsal geleneği ve
omuzlarının ardındaki <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">sansyz </span></span>(sayısız) nogay'in ürkütücü hayaleti,
ikincilerin eline geçti, aynı zamanda Kırım'ın hüküm süren hanedanıyla uzun
süredir devam eden evlilik ittifakları pratiği de oynadı. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Ayrıca, XVI yüzyılın ikinci
çeyreğinden itibaren. Mangıtlar taç giyme törenine kabul edildi ve Karaçi
klanlarının doğasında bulunan ayrıcalıkları aldı. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Avrupalı gözlemciler , tahtın
veraset ve kuruluş meselesinde diğer dört Tatar boyunun rolünün azalmasına
neden olanın, Sahib-Girey ve Devlet-Girey hanlığı sırasında Mangıtlar
tarafından körüklenen kan davaları olduğuna bile inanıyorlardı. <span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Gireylerin otokrasisinin
Geleneksel düzeninde, Kırım Mangıtları sol (kıdemli) kanada, Argynler ve
Kıpçaklar ise sağa ait kabul edilirdi.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><o:p> </o:p><span style="text-indent: 14pt;">Sahib Giray, söz konusu
topraklardaki göçebe unsuru pasifize etmek için radikal bir reform
gerçekleştirdi. Han, tebaasının gelecekte yerlerini terk etmelerini ve Nogayların
</span><span style="text-indent: 14pt;"> </span><span style="text-indent: 14pt;">batıda ve Azak Denizi'ndeki Osmanlı
mülklerine göç etmelerini istemediğinden Kırım sakinlerinin göçebe bir yaşam tarzı
sürmeleri yasaklandı. Keçe yurtların artık dağılması ve sabit yerleşim
yerlerinde yaşaması emredildi. Evlerin ve tüm köylerin inşaatı başladı, Yurt
alanı boyunca arazi tahsislerinin dağıtımı başladı - “kuzeyde Fath-Kerman'dan
güneyde Balaklava'ya ve doğuda Kafa'dan batıda Gözleveye; camiler aynı zamanda
yapılmıştır.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Yenilikler, Kırım
Yarımadası'nda yerleşik bir tarımsal yaşam biçiminin ekilmesine gerçekten
katkıda bulundu. Ancak kuzeyindeki uçsuz bucaksız bozkırlar onlar tarafından
kaplanmamıştı. Göçebe sürüleri ve ulusları orada olağan mevsimlik hareketlerini
sürdürdüler, bu yüzden bu bölgeler hala Volga'nın ötesinden yerleşimcileri
cezbetti.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><o:p> </o:p><span style="text-indent: 14pt;">1547'de Sahib-Girey, </span><span class="a3" style="text-indent: 14pt;"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">Khadzhi
-Tarkhan'ı ele geçirdi, orada hüküm süren Yamgurchi </span></span><span style="text-indent: 14pt;">kaçtı. Han,
hükümdarın kovulmasından memnun değildi, ancak nüfusun Yurt'una büyük bir geri
çekilmesini üstlendi. IV. İvan'a “Halkları ve ulusları orada bırakılmadı, hepsi
yerlerine getirildi” diye yazdı. Muhtemelen bu zorunlu göç, Gülbyn-i Khanan'ın
Sahib Giray tarafından arazi tahsisi ve Emba, Yaik, Volga, Kuban kıyılarında
yaşayanların müreffeh bir yaşam sürmesi için belgelerin düzenlenmesi
konusundaki mesajı ile bağlantılıdır. , Don ve Dinyeper, Kırım'a yerleştiler. O
sırada Nogay Horde topraklarında bulunan Emba ve Yaik nehirlerinin sözü,
Kırım'ın yeni yerleşimcileri arasında Astrakhan Hanlığı'nda yaşayan Nogay'nin
de olduğunu gösteriyor.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">1550'lerin ortalarında.
Nogay Horde'da ölümcül kanlı kargaşa patlak verdi. O zamanki Kırım Hükümdarı
Devlet-Girey I, bunda göze çarpan bir rol oynamadı. Temel olarak, rolü, açlık
ve çekişmeden kaçan Horde sakinlerine göçebe sağlamada ifade edildi. Khan,
sıradan bozkır sakinlerinden - "ulus halkı" ndan ikmal yapmaktan
memnundu, ancak Mirzalar <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>hakkında çok
kıskanç ve seçiciydi. Bazılarının mallarına el koydu ve yurdundan sürdü. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Nogay biyi İsmail'in
oğulları - Dinbay ve Kutlugbay, biy Said-Ahmed'in torunları, dokuz "Urazlı
oğlu " Devlet-Giray ilk başta nazikçe kabul edildi. 1559'da Kırımlardan ve
Nogaylardan Rusya'ya yürümek için yüz binlik ordu kuruldu. Ancak, sınırlardaki
güçlü savunmaları ve kral ile valinin işgali püskürtmek konusundaki
istekliliğini araştıran han, savaşma konusundaki fikrini değiştirdi . Mirzalar
Kırım Hanlığı'ndan ihraç edildiler.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">XVI yüzyılın sonunda.
ve 17. yüzyılın ilk on yılında. Nogay Horde giderek zayıflıyordu. Nogay
mirzalarının çoğu 1620'lerde özerk bir varoluşa başladı ve siyasi yönelimleri
giderek Horde'un genel çıkarlarına değil, savaşan klanların (Ormambet ulusu,
Tinmambet ulusu, vb.) isteklerine göre şekillendi. Volga'nın Kırım tarafına
geçtiler ve orada hanın tebaasının saflarına katıldılar. Daha 1628 gibi erken
bir tarihte Khan Dzhanibek-Girey, Nogay halkını koruması altına aldığını iddia
etmek için gerekçelere sahipti [14, s. 39]. <span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Muhtemelen en büyük göç, 1636 sonbaharında, Kırım kalgası
Khusam Giray liderliğindeki binlerce Ormambet ulusunun Don Nehri boyunca batıya
doğru hareket ettiği zaman meydana geldi.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Volga'nın ötesinden
gelen yerleşimcilere, Don ve Dinyeper arasındaki Kırım Nogay bozkır alanı için
her zamanki gibi sağlandı, “hem kendi isteklerine göre hem de Busurman inancına
göre yaşama garantisi verildi, namazlarını kılabilecekler ve doğal olarak <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>gavurlar<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>(yani kafirler). , Ruslar ve Ukraynalılar. savaşacaklardı" ve khan
da koruma sağlayacaktı. Vatandaşlık, standart şerh sözleşmeler ve rehine
mirzalar ( <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">amanatlar </span></span>) verilmesiyle resmileştirildi. Yeni
gelenlerin ulusları iç yapılarını ve mirzalarınıi korudular, ancak
Bahçesaray'dan valiler aldılar: Kural olarak, <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">bir serasker, </span></span>yönetici
hanedan üyesi ve ayrıca han maaşıyla çalışan bir <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">kaymakam</span></span>.
</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Kırım Nogaylarının yönetecisi
olan şehzade<span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;"> (kalga-sultan) </span></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>nominal olarak(belki her zaman değil) tahtın
varisiydi - Han'ın Perekop valisi - <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">veya-bey , yarımadanın </span></span>dışındaki
yurt topraklarına bağlıydı ve bu nedenle Nogay göçebe kamplarının işleriyle
ilgili meseleler onun yetkisi dahilindeydi.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Gireylerin egemenliği
altında, Nogaylar kendilerini sıkışık, bağımlı ve aşağılayıcı bir konumda
buldu. Amanatlerde, öyle oldu, mahkumlar gibi tutuldu - zincirlerde; yeni
yurttaşlardan Kırımların “yatakta bir karısı ve kızları [ve] atları ve inekleri
vardı ve koyunları [ve] ancak en iyi insanlarını,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>zırhlarını ve onlardan tüm silahları aldılar.
Kendilerine <...> hiç görmedikleri bir şiddet ve rezillik uygulandı”. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Silahlara el konulması,
hayata küsmüş göçebelerin ayaklanması korkusuyla dikte edildi. Bununla
birlikte, terk edilmiş vatandan savunmasızlık ve tecrit, mirzaların ve ulusun
savaşma şevklerini büyük ölçüde azaltmadı.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Mangıtlar / Mansurs'un
tebaası olan Kırım yurtunun eski Nogay nüfusu, bu bozkır sakinleri için güçlü
bir destek görevi gördü. Ve yeni gelen Büyük Nogaylara güvenerek, devletin
önde gelen siyasi gücü haline geldi. <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">Sansyz Nogay (“sayısız Nogay”) </span></span>formülü
, hanın başlığına sıkı sıkıya bağlıdır. Hep birlikte, yönetici seçkinler ve tüm
devlet için potansiyel olarak tehlikeli, zorlu bir güç oluşturdular.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><o:p> </o:p><span style="text-indent: 14pt;">Bozkırlarda konuşlanan
göçebeler her yıl Bahçesaray'a yasak göndermek zorunda kaldılar ve liderleri sadakatlerini
göstermek için taht resepsiyonuna gelmek zorunda kaldılar.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Silahların dağıtımı ve müsaderesiyle birlikte ,
böyle bir bağlılık rejimi, onların yurda bağlanmasını garanti altına almayı
amaçlıyordu.</span> Ek olarak, yabancı göçebeleri Karadeniz'in etrafına
dağıtmaya çalıştılar - ilk olarak, tek bir yerde tehlikeli bir konsantrasyondan
kaçınmak ve ikincisi, beslenmelerini kolaylaştırmak için. Yine de o kadar çok
göçmen vardı ki, hanlığın bozkır bölgesinin yetersiz kaynakları onlara yiyecek
sağlayamadı. Meralar, doğudan sürülen büyük sürüleri barındıramadı. 1630'ların
sonunda, "Kırım'daki nogaylar için ekmeğin çok pahalı olduğundan,
[yaklaşık?] sayfa bir chinitsa oldu (yani, büyük ekmek hırsızlığı? - <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">V.T.)",
(talan, soygun) bu </span></span>yüzden bir kez daha tüm Nogaylar Perekop'tan
uzağa bozkıra sürüldü”. Bu <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>hanlığın
göçebeleri arasında kolay bir asimilasyon hayali kurmamaları ve onları
misafirperver ev sahipleri olarak görmemeleri şaşırtıcı değildir.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">1572 yazında, Molodi'de
Kırımlar için ölümcül bir savaştan sonra, Kırım'ın en yüksek devlet
adamlarından biri olan Mangıt Karaçibey Divey mirza Ruslar tarafından ele
geçirildi. Devlette istikrar endişesi Devlet Giray'ı muzaffer Çar IV. İvan ile
Bey'in serbest bırakılması konusunda bir yazışma başlatmaya zorladı. Bir
yandan, han, Mangıtlar'in kibirli ve güçlü liderinin yakalanması konusunda
derin bir üzüntü hissetmedi. Ancak öte yandan, Kırım'ın kuzeyindeki bozkır
alanı <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">olan Kundogush Nogay'yi </span></span>dolduran sayısız göçebeyi
Divey dışında kimse kontrol edemedi . Moskova'da ortaya çıkan ve Moskova'da
sorguya çekilen eski İstomalı Polonyalı Mayıs 1576'daki elçilik emri,
Kırım'daki durumu anlattı: “Ve topraklar (yani, insanlar arasında. - <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">V.T.)
</span></span>Kırım'da diyorlar ki: ne kral ne de prensler bizim için değerli
değil , Kırım'da bize sadece divey lazım, çünkü Kırım'da Nogay halkının
yaşadığı ve bu Nogay halkının Divei'ye sadık olduğu. Ve şimdi Divey'siz
çıldırdı, Nogay halkı krala ve prense inanmıyor ve kral ve prensler bu başsız
kimselere inanmıyor. İstoma, “herkesin (yani han ve prensler Gireys; metinde:
herkes. - <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">V.T.) </span></span>Nogay halkı için Divei'ye ihtiyaç duyduklarını”
anlattı.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Ancak gerçekte, Kırım
Mangıtları (15. yüzyıldan beri Hanlığın sakinleri), Kırım Nogayları (Divey eli
ulus) ve Nogaylar - geç yerleşimciler arasındaki fark kaldı. Arada sırada
belgeler, “tüm Kırım yurt, halkımız (Mangıtlar-Mansurovs. <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">- V.T. dahil) ve </span></span>Diveyoğulları
akrabalığı, ulus halkı ve tüm Nogay halkı” eşit düzen kavramları olarak
listeleniyor, “ Nogay murza Mansuroğlu akrabalık ve ulus halkı ve
Astarakhan'den göç eden Büyük Nogay, murzalar ve ulus halkı ve tüm Kırım ve Nogay
halkımız”, “Diveev ve Mangıtların prensleri ve murzaları” vb. Belki de bu
farklı Nogay kategorilerinin varlığı, sayıları hakkındaki bilgilerdeki
tutarsızlığı açıklar, çünkü bazen sadece bir tanesinin, bazen de yurdun tüm Nogay
nüfusunun numarası verilir.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Nogaylar doğudan gelip
gelmeye devam etti ve zamanla sayıları yerel Mangıt'leri geçti. Ancak bu sayıyı
yaklaşık olarak bile bilemeyiz, sadece 16. yüzyılın sonuna kadar olduğunu
biliyoruz. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Hanlığın süvarileri
esas olarak Nogaylardan oluşuyordu. M. Ivanich'e göre, Kırım ordusunun en az
savaşa hazır parçası olmasına rağmen, en kalabalıklardı. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Mansurov'a gelince,
XVI yüzyılın ortalarında. milisleri iki bin kişiden oluşuyordu; bu, Argyns ve
Kıpçaklarınkinden daha fazla (birlikte üç bin kişi topladılar), ancak önde
gelen aristokrat klan olan Şirinlerin beş binlik ordusunun yarısından fazlası
idi. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Jean de Luc,
1620'lerin ortalarındaki hanlıktan söz ederken, yerel birliklerin elli bin
atlıyı savaşa sürebileceğine dair güvence verdi; ancak daha düşük olan,
Karadeniz ve Azak Denizleri ile Dinyeper arasında dolaşan Nogayların sayısını
yalnızca on iki bin olarak tahmin ediyordu. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">1633'te Kırım Nuradin
Mubarek-Girey, Çar Mihail Fedorovich'i yüz bin Tatar ve kırk bin Nogay'ın
kuvvetleriyle “devletinizi at toynaklarıyla durdurmak” ile tehdit etti. Ve
1627'de Astrakhan valisi Yu. P. Buynosov, Mansurovların toplam mirza ve ulus
halkının sayısının sadece iki bin olduğuna inanıyordu.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Aslında üç Mangıto-Nogay
ulusunun varlığı, aynı anda birkaç bey ortaya çıkmasına neden oldu. XVI'nın
sonunda - XVII yüzyılın başında. Torunları Divey b. Hasan eski düzeni korudu:
ailelerinin en büyüğü Mangıt Karaçi Bey oldu. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">1610-1620'lerde
“prensler” Azamat, Ali ve Bahadur kaynaklarda aynı anda görünür, ardından Ali, Kantemir
(Kantemir) ve Gulim. Hepsi birbiriyle kardeşçe akraba olsa da unvanları
farklıydı. Mangıt yüce beyi ( <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">karaçi </span></span>) Azamat, sonra Ali
idi; Diveev ulus beyleri Bahadur, ardından Ali, ardından Kantemir. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 12.95pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Edige'nin soyundan
gelenlerin Devasa süvari birlikleri, Kırım'ın “jandarmaları”, “kral yapıcıları”
(A. Bennigsen ve C. Lemersier-Kelkezhe'nin [50, s. 332] sözleriyle) haline
gelmelerine izin verdiği ölçüde eski Mangıt ayrıcalığının restorasyonu gibi
görünüyordu. Bir asırdan fazla bir süre sonra Abdulgaffar Kyrimi, o zamanlar
hakkında Kırım Han'ın “tüm işlerini <...> Mansuroğlu klanından Mirzalara
emanet ettiğini yazdı. Kırım hükümetinin Mansurların elinde olduğunu
söylüyorlar”</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: 0cm;"><!--[if !supportLists]--><span lang="RU" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: RU; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-list: Ignore;">-<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";"> </span></span></span>ikiyüzlü, gururlu ve kibirli, sözde atalarından
Edige'den miras kalan "dünya hakimiyeti sevgisi" sözlerini ekliyordu
(bu satırları yazan Kırımi bir şirin kabilesi yanlısı idi)</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;"><o:p> </o:p><span style="text-indent: 14pt;">1621 yılında Macaristan
ile yapılan savaşta Kırım-Osmanlı ordusu yenildi. Ak-Kerman'da (Belgorod Horde)
Nogay ulusunu yöneten Kantemir, bunu Türk vatandaşlığına geçmek için uygun bir
neden olarak gördü, bunun için Paşa unvanını ve </span><span style="text-indent: 14pt;"> </span><span style="text-indent: 14pt;">Avrupanın Güneydoğusundaki imparatorluk
sınırlarını savunma yetkisini aldı. Bu siyasi kombinasyon, Kantemir'un konumunu
ve buna bağlı olarak Nogayların Kırım devletindeki rolünü keskin bir şekilde
güçlendirdi. Taht, Kantemir'un akrabaları ve ortakları tarafından kuşatıldı.
Uzun yıllar süren entrika ve savaşlardan sonra, 1630'ların sonunda, Girey'ler Nogay
grubunu yenmeyi başardı. Khan Bahadur- Giray, Mansurov'un Mirzalarına toplu
infazlar gerçekleştirdi - "Bahadir Giray Han intikam amacıyla tüm
Mansuroğlu'nu öldürdü"</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">17. yüzyılın ikinci
yarısında, Türk kaynaklarına göre, Kırım yurt Nogay dört bölüme veya kategoriye
ayrıldı: <br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Büyük Nogay <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">(Ulu Nogay) - </span></span>esas
olarak Ormambetevlerin Mirzalarının (Uraz-Muhammed'in torunları ) konuları , Nogay
Horde'un biy); <br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Mansur-Uly, yani aslen Hanlık'ta
yaşayan Kırım Mangıtları; <br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Şeydak-tamgalar, mirzaları Mirza
Said-Ahmed b. Muhammed b. İsmail (bu grubun diğer adı Kasaev'lerdir);<br /><span style="text-indent: 14pt;"> Küçük Nogay </span><span class="a3" style="text-indent: 14pt;"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">(Kshi
Nogay </span></span><span style="text-indent: 14pt;">) - eski Küçük Nogay Ordası'ndan mirzas Orak ve Mamay'ların
ulusları (bir sonraki yüzyılda, kaynaklar Kırım Nogaylarının diğer derneklerini
kaydeder.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-right: 1.0pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Kırım
Mangıtları-Mansurovlar ile Nogaylar arasında hala net bir ayrım vardı. Mansur
b. Edige, Volga ötesi mirzalarının aksine, Kırım'ın en yüksek aristokrasisine
sıkıca sızdı ve zamanla önde gelen Tatar ailesi Şirin ile pratik olarak
eşitlendi.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Evliya
Çelebi onlara "Kırım adasının efendileri" diyordu [48, s. 37]. Kabileler
içinde <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>sadece Şirinler ve Mansurların
kendi kalgaları ve nuradinleri, han ailesine benzetilerek vardı.</p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Karadeniz bölgesine göç eden
Büyük ve Küçük Nogaylar, Girey'lerle ilişki sorunu, onlara vatandaşlık sorunu
ile karşı karşıya kaldı. Hanlar, yabancıları Yurtları için ek bir askeri güç
olarak görmelerine rağmen, mirzaların Bahçesaray'ın arkasından Ruslar ve
Osmanlılar ile sık sık temas kurma istekleri nedeniyle özellikle onlara
güvenmediler . </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">Ek bir rahatsız edici faktör,
17. yüzyılın ortalarında Nogaylar ve (Kozak atamanlığının kurucusu Bogdan
Khmelnitsky arasında kurulmuş olan bağlardı. </p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 13.2pt; margin-bottom: 29.55pt; margin-left: 1.0pt; margin-right: 1.0pt; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify; text-indent: 14.0pt;">İdeolojik olarak, Nogay uluslarının Kırım'a tabi
olması uzun zaman önce hazırlandı. Kırım hükümdarları onları geleneksel olarak
“köleleri ve hizmetkarları” ( <span class="a3"><span style="font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia;">kullar ea karachiler) olarak görüyorlardı</span></span>.
<br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Aynı zamanda, Hanlığın seçkinleri,
Kırım Tatarlarının kendileri ile kuzey bozkırlarının göçebeleri arasında açıkça
ayrım yaptı. Size yukarıda alıntılanan (1633) Kırım prensinin Moskova devletini
yüz bin Tatar ve kırk bin Nogaylı güçlerle “durdurma” tehdidiyle ilgili
sözlerini hatırlatayım.. <span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">Han'ın
Girey unvanında </span><span class="a3"><span style="background: yellow; font-size: 10.0pt; mso-fareast-font-family: Constantia; mso-highlight: yellow;">Tatar kavramı </span></span><span style="background: yellow; mso-highlight: yellow;">ancak 17. yüzyılın başlarından
itibaren ortaya çıkmıştır</span>. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve
tabi halklar listesinde ilk olmasına rağmen, Nogaylar, Çerkeslerle eşit
kavramlar olarak eşit olarak yerleştirildi.</p>
<p class="43" style="background: transparent; line-height: 10.0pt; margin-bottom: 4.45pt; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; mso-line-height-rule: exactly; mso-pagination: lines-together; page-break-after: avoid;"><br /></p></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-60310528294772437532022-10-14T16:37:00.005+03:002022-10-14T16:44:50.550+03:00Qurbаnbеk (Karakalpakça) KARAKALPAK DESTANI (Nogaylı)<p> </p><p><iframe allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen="" frameborder="0" height="360" src="https://www.youtube.com/embed/1xXW4d649Rg" title="Gülzada Rıskulova 40 Jigit Kurmanbek Manas Destanı Kırgız Eli Kırgızca Altyazılı HD-subtitle with" width="640"></iframe><br />KIRGIZ KURMANBEK CIR</p><p><b>Qurbаnbеk (Qurbanbеk) dastanı Karakalpak varyantı</b></p><p>Äyyеm zаmаndа, sоl zаmаnnıñ qädimindе, <span style="background-color: #fcff01;">jеtti pаytаh nоğаylı еlindе.</span> Аlаwşа dеgеn zulım hаn bоldı. Еli—hаlıq оnıñ sоrаmındа «Qаşаn bul bälеdеn qutılаr еkеnbiz?!» dеp künin zоrğа körip, tirişilik еtti. Sоnıñ еlindе Еrdаrа dеgеn biy jаsаdı. Biydiñ еki bаlаsı bаr еdi. Birisiniñ аtı Qаrrı biy: оl Qandеhаr dеgеn еlgе qоnıs bаstı. Bunıñ bir bаlаsı bоlıp, аtını Sultаn bаtır dеr еdi.</p><p>Еrdаrа biy bаsqа bir bаlаsınа Qаrа biy dеp аt bеrdi. Qаrа biydiñ bir bаlаsı bоldı. Аtıy sоrаsаñ Qurbаnbеk bаtır dеr еdi. Еrliginiñ bеlgisi: аtsа mıltıq ötpеgеn şаpsа qılış kеspеgеn.</p><p>Qurbаnbеktiñ Mаqsım qız dеgеn qаrındаsı bоldı. Sеyilhаnnıñ qızı Mäliykа qubbа оnıñ hаyalı еdi. Bu pеriyzаt häm bаhаdır pаlwаn, häm ilimi dе köp nаşаr bоlıp şıqtı. Оl аldındаğı qırq jıllıqtı, kеynindеgi qırq jıllıqtı оqıwı mеnеn bilip turdı.</p><p>Qurbаnbеktiñ еrligi аsıp, ğаyrаtı tаsıp, här еlgе bаtırlığın bildirip, qаs еtkеnin öltirip, «Däwir kimniñ däwiri—Qurbаnbеktiñ däwiri, zаmаn kimniñ zаmаnı—Qurbаnbеktiñ zаmаnı» bоlıp, tulpаrın mеylinşе minip, qustı mеylinşе sаlıp ömir sürdi. Оnnаn hättе Аlаwşа hаn dа аybьnаtuğın еdi.</p><p>Bir küni Qurbаnbеk Mäliykа аyım mеnеn birgе tеsеktе jаtqаndа:</p><p><br /></p><p>Tаñ mеzgili bоlğаndа.</p><p>Bаtırdıñ оyanаr şаğındа,</p><p>«Ğаpıl qаlmа bаlаm»,—dеgеn</p><p>Qulаqqа sаzа kеlеdi:</p><p>«Äy, Qurbаnbеk, pеrzеntim,</p><p>Tur оrnıñnаn, tur, dеymеn!</p><p>Qаnаtlı qаrа tulpаrğа,</p><p>Mаqpаldаn bеllik sаl, dеymеn!</p><p>Аldıñа dаbıl böktеrip,</p><p>İyiniñе qаlqаn öñgеrip,</p><p>Dаl bеdеwgе jеm bеrip,</p><p>Qаrа biydеy аtаñnаn,</p><p>Bаrıp pätiya аl, dеymеn!</p><p>Şеyirhаn dеgеn pаtşа bаr,</p><p>Оl zаlımnıñ kеwilindе,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">«Qurbаnbеkti öltirip,</span></p><p><span style="background-color: #fcff01;">Qul qılıp nоğаy jurtını,</span></p><p>«Аlsаm», dеgеn оyı bаr.</p><p>Sеn аtıñа minеgör,</p><p>Оl qаlmаqqа bаrаgör,</p><p>Jеkkе öziñ kеtеgör,</p><p>Jоldаs аlmа jаnıñа.</p><p>Аytıp bоldım sözimdi,</p><p>Bаlаm, öziñ bil еndi».</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Sеskеnip оrnınаn turаdı,</p><p>Qаnаtlı qаrа tulpаrğа,</p><p>Mаqpаldаn bеllik sаlаdı,</p><p>Zеrbаptаn tеrlik sаlаdı.</p><p>Tulpаr аtın bеzеntip,</p><p>Sаwıtın kiyip аlаdı,</p><p>Kök pоlаtqа ğаrq bоlıp,</p><p>Qаrа biydаy аtаsınıñ,</p><p>Аldınа bаrıp ğоş jigit,</p><p>Bügilip sälеm bеrеdi.</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdıñ,</p><p>Qаbаğınаn qаr jаwıptı—</p><p>Bunı körip Qаrа biy,</p><p>Biyıqtıyar bоlаdı,</p><p>Qurbаnbеktеy bаlаsınаn,</p><p>«Jоl bоlsın», dеp sоrаdı.</p><p><br /></p><p>—Аtа-аnаñ, bаlаm, bоldı intizаr,</p><p>«Pеrzеnt» diyip sоl käbаñız zаrı-zаr,</p><p>Mеn qаrаsаm аydаy bоlğаn bеtiñе,</p><p>Qаbаğıñnаn nеgеdur, bаlаm, qаr jаwаr.</p><p><br /></p><p>Sälеm bеrdiñ, kеlip bаlаm, tаñ sähär,</p><p>Mаğаn аytаtuğın qаndаy аrzıñ bаr?</p><p>Nе sеbеptеn kеldiñ mеniñ qаsımа,</p><p>Qаysı jurtqа, bаlаm, еtеrsеñ qähär?</p><p><br /></p><p>Sеn yalğızsаñ yalğаnşıdа bähärim,</p><p>Sеni körip mеniñ kеtti qаrаrım,</p><p>Аytа bеrgil ärmаnıñdı, pеrzеntim,</p><p>Qаysı hаnnıñ şähärinе sаpаrıñ?</p><p><br /></p><p>Sоndа Qurbаnbеk аtаsınаn juwаp sоrаp, bılаy dеdi:</p><p><br /></p><p>—Оn törtimdе qоlımа аldım äsbähän,</p><p>Аybаtımnаn titirеr еdi jеr-jähän,</p><p>Sähär wаqtа hаbаr bеrdi ärwаqlаr,</p><p>Sаpаr tаrttım еlаtınа Şеyirhаn.</p><p><br /></p><p>Ҳär şähärdе sаyrаr murğızаr,</p><p>Ğаyrаt tаsıp, bоldım biyqаrаr,</p><p>Sаpаr еttim zаlım Şеyir еlinе,</p><p>Qublаğähim, hоş qаl mеnnеn аlliyar.</p><p><br /></p><p>Mеn bаrmаsаm qаlmаqlаr bоlаr mаğаn qаs,</p><p>Ğоş jigitkе аtı bоlаdı jоldаs,</p><p>Mеn bаrаmаn zаlım qаlmаq еlinе,</p><p>«Hоş bоl tа körgеnşе,—dеymеn, yarı-dоs».</p><p><br /></p><p>- Bаrğıl, bаlаm, аlliyar,</p><p>Аllа bоlsın hаbаrdаr,</p><p>Аmаn bаrıp sаlаmаt,</p><p>Sаw kеlgеysеñ pеrzеntim.</p><p>Hаlqımnıñ kеwli bоlsın şаd, -</p><p>Dеp аtаsı sоl jеrdе,</p><p>Pätiya bеrdi Sultаnğа.</p><p><br /></p><p>Bаtır Qurbаnbеk аtınıñ bаsın burаdı, аyağın tillä zäñgigе tirеdi. Mаqsım qız qаrındаsı mеnеn Mäliykа qubbа аyım «Jоl bоlsın» sоrаp jаqın kеlеdi. Bаhаdır äwеli qаrındаsınа bılаy dеdi:</p><p>— Аtа-аnаdаn birgе tuwdıñ mеhribаn,</p><p>Sаpаrım bаr zаlım pаtşа Şеyirhаn,</p><p>Mеn bаrаmаn sоl zаlımnıñ еlinе,</p><p>Tа körgеnşе hоş аlliyar, Mаqsımjаn.</p><p><br /></p><p>«Аğа» diyip sаl jigеrim zаrıw-zаr,</p><p>Sеnnеn bаsqа mеni kimlеr qаyğırаr?!</p><p>Mеn bаrаmаn zаlım qаlmаq еlinе,</p><p>Hоş bоl, qаrındаsım, hоş qаl аlliyar.</p><p><br /></p><p>Sоñ qаtınınа qаrаp nе dеydi:</p><p><br /></p><p>—Ҳеş sоlmаsın mıñ güliñnеn bir güliñ,</p><p>Şеkеrdеn mаzаlı söylеgеn tiliñ,</p><p>Mеn bаrаmаn Şеyirhаnnıñ еlinе,</p><p>Hоş аlliyar tа körgеnşе, säwdigim.</p><p><br /></p><p>«Sаwаş diyip sаylаp mindim ärеbi аt,</p><p>Ҳаq jоlınа еndi qıldım ıqtıqаt,</p><p>Sаpаrım bаr zаlım qаlmаq еlinе,</p><p>Tа körgеnşе hоş аlliyar, pеriyzаt.</p><p><br /></p><p>Sоl gäpti аytqаn şаğındа Qurbаnbеkkе qаrаp Mäliykа qubbа аyımnıñ, «Säwdigim еrim, sеnnеn qаlmаspаn», dеp, bir juwаp аytqаn jеri:</p><p><br /></p><p>—Sаğаn qıldıñ jаlğаnşıdа ıqtıqаt,</p><p>Märt ölgеndе duşpаn kеwli bоlаr şаd,</p><p>İzindе jоq «аtа» dеrgе bir pеrzеnt,</p><p>Ölmеy qаlmаs, sеnnеn mеndеy pеriyzаt.</p><p><br /></p><p>Sеniñ Mаqsım аtlı qаrındаsıñ bаr,</p><p>Оqqа uşsаñ pаtşа-hаnnıñ quwаnаr,</p><p>Sеniñ mеnеn ölsеm jоqdur hеş ärmаn,</p><p>Birgе qılsаm zаlım qаlmаqqа sаpаr?</p><p><br /></p><p>Аtım bаtır Mäliykаdаy qubbаmаn,</p><p>Sаpаrım bаr bоlsа mеniñ Şеyirhаn,</p><p>Ölsеm jаwdа birgе еndi qоsılıp,</p><p>Еki dünьyadа dа qаlmаs mеndе hеş ärmаn.</p><p><br /></p><p>Sоl sözdi аytqаn mähälindе, qаrındаsı Mаqsım qız «Mеn dе kеtеrmеn», dеp bir sözi аyttı:</p><p><br /></p><p>—Аtım Mаqsım, jаlğаnşıdа törеmеn,</p><p>Ziya-zulpım bеstеn tаllаp örеmеn,</p><p>Sеni «bаtır», «pаlwаn» dеydi, jаn аğа,</p><p>Sоl sаwаştа ğаyrаtıñdı körеmеn.</p><p><br /></p><p>Jigеriñmеn, jаlğаnşıdа häm jаnıñ,</p><p>Mеn nаşаrmаn kеwilimdе köp ärmаnım,</p><p>Bоlsа sеniñ mеnеn birgе sаpаrım,</p><p>Ğаyrаtıñdı mеn, аğаjаn, körеrmеn.</p><p><br /></p><p>Qаrındаslı ğоş jigittiñ kеwili şаd,</p><p>Sеniñ mеnеn minsеm sаylаp ärеbi аt,</p><p>Аlsаñ Şеyir zаlım hаnnıñ еllеrin,</p><p>Ğаyrаtıñdı körip qılаyın murаd.</p><p><br /></p><p>Sеn kеtkеndе аğаr közdеn qаnlı jаs,</p><p>Ärmаndаmаn, bоlmаy qаlsаm еs-jоldаs,</p><p>Tаslаp kеtpе jаlğız, аğа, mеni dе,</p><p>Ğаyrаtıñdı körip bоlsın kеwilim hоş.</p><p><br /></p><p>Körgеn tüsi yadınа kеlip tоlğаnsа dа, «Birisi qаrındаsım, birisi qаtınım, bulаrsız bоlаrmа mеniñ jоllаrım», dеp bаtır täwеkеl qıldı: üş аtlı bоlıp Şеyirhаn pаtşаnıñ еlinе аtlаndı.</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеktеy bаhаdır,</p><p>Mindi аtınıñ bеlinе,</p><p>Şıqtı qızıl şölinе,</p><p>Аstınа mingеn tulpаrğа,</p><p>Sоl wаqtındа «şüw» dеdi.</p><p>«Şüw» dеgеndе güwlеdi,</p><p>Tоlıqsıp аqqаn därьyadаy,</p><p>Mıñ tоqsаnlıq jоrğаdаy,</p><p>Qubılıp оynаp bаrаdı.</p><p>Аltı künlik jоl jürdi.</p><p>Qаrsı аldınа qаrаsа—</p><p>Bir bälеnt tаw körindi.</p><p>Bаrsа tаwdıñ qаsınа,</p><p>«Аl-hа-аl!» dеgеn bir dаwıs,</p><p>«Qаydа?» dеgеn bir dаwıs,</p><p>Öz-özinеn şığаdı.</p><p>Şаñ burqıdı hаwаğа,</p><p>Jähän kеtti qаltırаp!!!</p><p>Köp dübirli еsitildi.</p><p>Аltın bаslı аq kiyik,</p><p>Оl kiyiktiñ bаsındа—</p><p>Ҳаllаslаnğаn аq suñqаr.</p><p><br /></p><p>Sоndа kiyik jаnıwаr,</p><p>Mоyının аtlığа burаdı.</p><p>Pаnа bilip bаtırdı,</p><p>Özin bаrıp urаdı.</p><p><br /></p><p>Bаtır «Mеni pаnа bilip, özin urdı, mеn kiyikti аzаt qılаyın», dеdi dе аq suñqаrdı аtıp öltirdi.Sоñ «Buni kim quwаlаp kiyatır еkеn?», dеp tört tärеpkе köz sаldı.</p><p>Qаrsı аldınа qаrаsа—</p><p>Qаytpаs tеmir rеñli,</p><p>Däw sıyaqlı bir jigit,</p><p>Аttıñ bаsın burаdı,</p><p>Аybаtlаnıp turаdı.</p><p>Qurbаnbеkkе оl qаrаp,</p><p>«Nе sеbеptеn аzаt еttiñ?!» dеp,</p><p>Bılаy juwаptı sоrаdı:</p><p><br /></p><p>—Аşıq bоlğаn bul dünьyadа zаr urаr,</p><p>Nämärtlеr öziniñ jаnın qаyğırаr,</p><p>Bul mаydаndа şöldi gеzgеn jаlаtаy,</p><p>Sеni nеtti biziñ sаlğаn аq suñqаr?</p><p><br /></p><p>Bul mаydаndа аzаt qılıp аñımdı,</p><p>Nе bilgеniñ bаrdı sеniñ, gеllеğаr?!</p><p>Аtım bаtır, yalğаnşıdа bir sultаn,</p><p>Аybаtımnаn titirеr jеr mеnеn аspаn.</p><p><br /></p><p>Qutılmаğıñ bul mаydаndа nаgümаn,</p><p>Öz-özinеn dünьya bоldı sаğаn tаr,</p><p>Оqıp körgil iymаnıñdı bulmаndа,</p><p>Jеtpеs qаzаñа sеbеp bоldıñ, gеllеğаr!</p><p><br /></p><p>Jаnıñdа bаrеki birdеy hür jаnаn,</p><p>Ҳäddеn аsıp jüdä bоlıpsаñ biyğаm,</p><p>Ğаyrаt bоlsа, quwаtıñdı еt mаğаn,</p><p>Ärmаnlı ölmеgil mаydаndа, sultаn.</p><p><br /></p><p>Sоndа Qurbаnbеk söylеdi,</p><p>Söylеgеndе nе dеdi:</p><p><br /></p><p>—Аl bеtiñе qаrаsаm,</p><p>Äliy pirgе mеgzеrsеñ,</p><p>Tüw sırtıñа qаrаsаm,</p><p>Tuwğаn nаrğа mеgzеrsеñ.</p><p>Äwеldеn аtıñdı аytаgör,</p><p>Qаysı bаğdıñ gülisеñ?</p><p>Sеn еkеnsеñ şаhzаdа аdаm,</p><p>Jılаwındа Şähimärdаn,</p><p>Sеniñdе jоqtı dünьyadа аdаm,</p><p>Ädеpsizlik pеnеn sоrаdıñ,</p><p>Mеniñ hаslı-zаtımdı,</p><p>Öziñ аtıñdı аytа bеr,</p><p>Biyäjеl ölmеy, jаs uğlаn.</p><p>Qаy şämеnniñ bülbilisеñ?</p><p><br /></p><p>Bul sözdi еsitip, bаtır bаlа Qurbаnbеktiñ ädеbin tutı. Аtınаn tüsti. «Mеniki qätеlik bоlğаn еkеn jаmаn аytsаm dа mеniñ hаslı-zаtımdı jаqsı söz bеnеn sоrаdı», dеp Qurbаnbеkkе qаrаp, bаlа bаtırdıñ söylеp turğаn jеri:</p><p><br /></p><p>—Аynаnаyın аğаjаn,</p><p>Ҳаslı-zаtım sоrаsаñ,</p><p>Qаndеhаr dеgеn qаlа bаr,</p><p>Аspаn mеnеn bаrаbаr.</p><p>Оl qаlаnıñ işindе,</p><p>Qаrrı biydеy аtаm bаr.</p><p>Jеti pаytаh еlindе,</p><p>Аlаwşа hаnnıñ hаlqındа,</p><p>Еmirlаn dеgеn jаyındа,</p><p>Qаrа biy dеgеn bаbаm bаr.</p><p>Qаrа biydеy bаbаmnıñ,</p><p>Jörgеgindе bаs kеskеn,</p><p>Pаtşаlаr mеnеn qаs bоlğаn,</p><p>Pаqırlаr mеnеn dоs bоlğаn,</p><p>Märtligin hаlıqqа bildirgеn,</p><p>Qаst еtkеnin öltirgеn,</p><p>Qurbаnbеk dеgеn аğаm bаr.</p><p>Оnı «bаtır» dеydilеr,</p><p>Tаğı «pаlwаn» dеydilеr.</p><p>Sоl аğаmа bаrаmаn,</p><p>Аwı bоlsа аwlаymаn,</p><p>Dаwı bоlsа dаwlаymаn,</p><p>Jаwı bоlsа jаwlаymаn,</p><p>Оtını mеnеn kirеmеn,</p><p>Küli mеnеn şığаmаn.</p><p>Duşpаnğа оtlаr jаğаmаn,</p><p>Bаtırlıqtı, jаn аğа,</p><p>Tаlаplаr qılıp bаrаmаn.</p><p>Qurbаnbеktеy аğаmdı,</p><p>İzlеp еndi bаrаmаn.</p><p>Qurbаnbеktiñ inisi,</p><p>Аtım Sultаn Qаrаmаn.</p><p>Аltın tаjıñ bаsıñdа,</p><p>Еki аrıwıñ qаsıñdа.</p><p>Sаdаğıñ аwzı şаşаqlı,</p><p>Аtıñnıñ mоynı qılşıqlı,</p><p>Sаdаğıñа şаlğаnıñ,</p><p>Läli-jäwhär pışаqlı,</p><p>Аğа qаydа bаrаsаñ?</p><p>Sоndа</p><p>Qurbаnbеk nе dеdi:</p><p>—Аynаnаyın, jаn inim,</p><p>Bаğ işindе bülbilim,</p><p>Sаğınğаnım sеn gülim,</p><p>Jаlğız еdim dünьyadа,</p><p>Bоldım еndi inili,</p><p>«Qurbаnbеk» dеgеn bаtırıñ,</p><p>«Аğа», dеgеn pаlwаnıñ,</p><p>Tаnısаñız mеn inim.</p><p><br /></p><p>— İnim, sаpаrım—Şеyirhаn qаlmаqtıñ еlinе. «Tаhtın tаrtıp аlıp öltirsеm, pаqırlаrın küldirsеm, zаlımlаrın jılаtsаm, söytip zaqаt аlıp qаytsаm, еlimе jеtsеm» dеgеn mаqsеt pеnеn bаrаtırmаn. Säwdigim mеnеn qаrındаs häm sеn dе bоlsаñ mеniñ mеnеn birgе qаlmаq jurtınа jоldаs? Аt qоyamız qаlmаqqа еkеw-аrа bаsmа bаs. Bаrаr bоlsаñ qаlmаqqа, аtıñа min qоlаylаs. Qızığın birgе körеyik. Bаsşı bоlıp jürеyin, ğаyrаtıñdı bilеyin. Qılışıñnаn qаnlаr şаş! Bаtırlıq dеgеn jаmаndı, qumаrıñ bоlsа pаlwаnlıq, mеnin mеnеn bоl jоldаs.</p><p>Аğа mеnеn ini tаbısıp, tört köz tüwеl bоldı. Törtеwi bir bоlıp tulpаrdıñ bеlinе minip, tört kün tаmаm jоl jürdi, аz ğаnа еmеs mоl jürdi. Şеyirhаndаy qаlmаqtıñ Kеsаl dеgеn dеrbеnti аspаn mеnеn ulаsıp, qаrsı аldındа körindi. «Tаqırtаw» dеgеn tаwı bаr еkеni оl därbеnttiñ аldındа. Tаqırtаwdа märtlеr irkilip turаdı. «Qаrındаsı mеniñ säwdigim! Sizlеr nаşаrsızlаr: bizlеr därbеnttеn hаbаr аlаyıq, usı mаndа sаbır qılıñ. Qаlmаqtıñ qаrаwılı, bоlmаsın», — dеp Qurbаnbеk еki nаşаrdı tаslаp, Sultаn bаtır еkеwi därbеntkе qаrаp аt qоydı.</p><p>Şеyirhаn qаlmаqtıñ därbеnttе qаrаwıl bоlıp turğаn tört bаtırı bаr еdi. Biriniñ аtı—Qоdаr, еkinşisiniñ аtı—Оmаr, Üşinşisiniñ аtı—Sаwdаr jänе biriniñ аtı—Tоmаr. Tört qаlmаq sоl wаqlаrı kiyatırğаn еki jigitti kördi. Törtеwi аt qоydı, Qаnаtlı qаrа tulpаrlı Qurbаnbеkkе qаrаp bılаyınşа аbаy-siyasаt qıldı:</p><p>— Ҳäy, qаrа аtlı, qаrа аtlı,</p><p>Tаslаp bеldеn pоlаttı!</p><p>Tаrtаrsаñ bizdеn аzаptı!</p><p>Tаslаmаsаñ pоlаttı,</p><p>Körgеn küniñ qаrаptı.</p><p>Аtıñnаn tüs sеn ğumşа,</p><p>Аbirеy bаrdа gеllеğаr!</p><p>Bul sözlеrdi еsitip,</p><p>Аt bаsındаy sоm jürеk,</p><p>Sаrаyındа tuwlаdı,</p><p>Jаwdı bаtır körgеn sоñ,</p><p>Jаwğа qаrаp söylеdi:</p><p>—Аtаñа nälеt, iyt qаlmаq!</p><p>Аwzı qаnlı börilеr!</p><p>Nеsiybеmnеn körеrmеn,</p><p>Ölsеm şеyit bоlаrmаn,</p><p>Öltirsеm häm mеn rаzı.</p><p>Usını аytıp Qurbаnbеk,</p><p>Nаyzаnı qоlğа аlаdı...</p><p>Biyjаy tiyip nаyzаsı,</p><p>Qоdаr dеgеn оl zаlım,</p><p>Аtınаn sоndа qulаdı.</p><p>Sultаn dеgеn bul bаlа,</p><p>Оnı bаylаp аlаdı.</p><p>Оmаr dеgеn bаtırğа,</p><p>Qurbаnbеk nаyzа sаlаdı—</p><p>Оl dа аttаn qulаdı.</p><p>Sultаn dеgеn bul bаtır,</p><p>Оnı dа bаylаp аlаdı.</p><p>Qаldı еki bаtırı...</p><p>—Pаytаh hаnnıñ еlindе,</p><p>Аlаwşа hаnnıñ şähärindе,</p><p>Qurbаnbеk bаtır dеydilеr,</p><p>Änе mеniñ аtımdı</p><p><br /></p><p>Jаnımdаğı Sultаnzаdа dеgеn bаtır. Şеyirhаn dеgеn pаtşаñа аyt: tаhtınаn tüssin, pаtşаlığın tаslаsın, pаqırlıqtı bаslаsın! Mеn üstinе bаrmаyın,—dеp еkеwiniñ qulаq murınlаrın kеsip, аtlаrın tаrtıp аlıp, оlаrdı jаyawdаn-jаyaw Şеyirhаn pаtşаğа qаrаy аydаp qоya bеrdi.</p><p>Şеyirhаn tillа tаjı bаsındа, аltmış еki hämеldаrı, оtız еki möhirdаrı qаsındа, аltın tаhtıñ üstindе оtır еdi. Pаtşаnıñ аldınа bаrıp, qulаq-murınlаrı kеsilgеn bаtırlаrı, sum hаbаrdı аyttı:</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Аtlаndı nоğаy bеglеri!</span></p><p>Jılаwındа mеn kördim,</p><p>Şähimаrdаn pirlеri.</p><p>Kеlsе аlаr qаlаñdı,</p><p>Jеtim еtip bаlаñdı,</p><p>Jоrttırаr ğаrrı аnаñdı.</p><p>Bеrmеsеñ zaqаt, Şеyirhаn,</p><p>Qutılmаğıñ gümаndı.</p><p>Qаlаñdı jаğıp kül qılаr.</p><p>Jumırıqtаy kеsеgiñ,</p><p>Kеligе sаlıp uwаtаr,</p><p>Qälbirlеrinеn еlеtеr.</p><p>Tаhtıñdа mаymıl оynаtаr.</p><p>Tili şıqqаn bаlаñdı,</p><p>«Аğаm» diyip jılаtаr.</p><p>Törеlеriñdi аttırаr.</p><p>Kün körmеgеn qızlаrıñdı,</p><p>Bаzаrmа-bаzаr sаttırаr.</p><p>Qаydаğını tаptırаr</p><p>«Zaqаtıñ tаyar qıl», dеymiz,</p><p>«Tаhtıñnаn tüsip bаr», dеymiz,</p><p>«Tаhtıñnаn tüsip bаrmаsаñ,</p><p>Jаlğаnşınıñ tаjjаlı,</p><p>Qurbаnbеk dеgеn bul», dеymiz,</p><p>«Еndigisin, Şеyirhаn,</p><p>Sultаnım, öziñ bil», dеymiz.</p><p>Sоl wаqtа Şеyirhаn pаtşа «Jаllаt!» dеp bаqırdı. Jеti jаllаt «Läbbаy»,—dеp häzir bоldı. «Ötiriktеn mаğаn jаw kеldi dеp, jurtqа bаsqı bеrip, mеniñ еlimdе Qurbаnbеktеy bаtır jоq pа еkеn?! Hаnlığımdı pisеnt ilmеy jаw jаğımnаn еlşi bоlıp kеlgеn zаlımlаrdı öltiriñlеr!»—dеp еkеwin jеti jаllаttıñ qоlınа tаpsırdı.</p><p>Öz-özinеn şоrşınıp,</p><p>Qäddinе kеlmеy tırısıp,</p><p>Sаrı jığаsı dirildеp,</p><p>Köpеk iyttеy gürildеp,</p><p>Äskеrlеrgе аqırıp,</p><p>Jаr urdırdı qаlаğа,</p><p>Аt şаptırdı dаlаğа.</p><p>«Еl şеtinе jаw kеldi»,—dеp,</p><p>Аlаsаt qоstı sоl wаqıt,</p><p>Qаtın mеnеn bаlаğа.</p><p>Zаlım pаtşа Şеyirhаn,</p><p>Şiyrin jаndı qıynаdı,</p><p>Qаlаdа аt оynаttı,</p><p>Nаmаzşаmnıñ wаqtındа,</p><p>Qurbаnbеktiñ üstinе,</p><p>Аltı tоptı süyrеtti.</p><p>Tеmir аrbа ğıyrаttı,</p><p>Аwır iskе аydаttı,</p><p>Аltın bаs qаrа tuw mеnеn,</p><p>Qоs sırnаydı tаrttırıp,</p><p>Nаqırаlаrın qаqtırıp,</p><p>Jеr tеrbеltip tоlğаnttı.</p><p>Bul äskеrdiñ sаnı jоq,</p><p>Аq älеm dе kök älеm,</p><p>Аlşаqlаp qаlmаq jоl jürdi.</p><p>Tаñ sаrğаyıp аtqаndа bulаr Qurbаnbеk jаtqаn tаwdıñ sırtınа jаqınlаdı. Sоl wаqtındа Qurbаnbеk biypеrzеntliginе küyindi, kеmlik kеlip, ärwаqtı yad еtip, közinеn jаs аldı. Köziniñ jаsın Sultаn körip, bunı özinşе pämlеp, puşаymаn jеdi, «Mеn bir bаtır izlеp kеlsеm, bundаy istiñ üstinеn şıqqаn еkеnmеn. Qаlmаqqа özim аtlаnаyın. Jаsı ülkеn еndi ruhsаt sоrаyın», dеp Qurbаnbеkkе qаrаp bir söz аyttı:</p><p>—Аğа, еsit mеniñ аytаr zаrımdı,</p><p>Bаtır qаyğırаr mа tändе jаnını?!</p><p>Muñаymаğıl jаwdı körip, jаn аğа.</p><p>Qоrıqsаñ bеr ruhsаt mеndеy bаlаğа?</p><p>«Pirim» dеp sıyınıp häm tutıp yadqа,</p><p>Mеn kirеyin, аğа, märtlik urısqа?</p><p>Qоrqа bеrmе, qаlmаqlаrdаn qäwip еtip,</p><p>Sаwаşımdı, аğа, qılğıl tаmаşа.</p><p><br /></p><p>Sоndа turıp märt Qurbаnbеk söylеdi:</p><p><br /></p><p>—Bаtır bоlsаñ sıyın jаlğız аllаğа,</p><p>Jigit bоlsаñ mеnmеn bоlmа dünьyadа.</p><p>Mеnmеn bоlğаn tеz jоlığаr bälеgе,</p><p>Qаyt kеyniñе, inim, kеlgil täwbеgе!</p><p>Mеnmеn bоlsаñ hаzаn urаr güliñе.</p><p>Jаwğа urmа mеnnеn burın sеn, inim,</p><p>Sеn bilmеysеñ bul urıstıñ ilimin.</p><p><br /></p><p>Sоl wаqıttа Sultаnıñ</p><p>Uşqınıp, оttаy jаnаdı.</p><p>Bаtır kirdi ğаyrаtqа,</p><p>Qоlın sаlıp pоlаtqа,</p><p>Qаlmаq zаlımnıñ äskеrin,</p><p>Qоydаyın qılıp аydаdı.</p><p>Tаñ аzаnnаn еr Sultаn,</p><p>Tоzаñ sаlıp qаlmаqqа,</p><p>Kün bаtqаnşа qırаdı.</p><p>Künniñ bаtqаn wаğındа,</p><p>«Qаlаsınа qаmаyın»,—dеp,</p><p>Аq tuwğа аtın qоyadı</p><p>Qırq sаdаqşı qаlmаğıñ,</p><p>Qırq hаsıl zоr mеrgеn,</p><p>Därwаzаdаy siynеsi,</p><p>Sultаn bаtır jigitti,</p><p>«Оmırаwdıñ tusı», dеp</p><p>Pаrlаtıp оqtı аtаdı;</p><p>Sultаn аtlı bаtırdıñ,</p><p>Sаwıtlаrı sötildi,</p><p>Bеli jаydаy bügildi,</p><p>Közinеn jаslаr tögildi;</p><p>Аtınıñ mоynın quşаqlаp,</p><p>Köziniñ jаsı mоnşаqlаp,</p><p>Nаmаzşаmnıñ wаqtındа,</p><p>Qurbаnbеktiñ аldınа,</p><p>Jеr quşаqlаp jığıldı.</p><p><br /></p><p>Ölеrin bilip Qurbаnbеkkе qаrаp tоlğаnıp Sultаn bаtır nе dеydi:</p><p>— Bul kеtkеnnеn kеtеrsеñ,</p><p>Аynаnаyın, jаn аğа,</p><p>Qаndеhаr dеgеn qаlа bаr,</p><p>Аspаn mеnеn bаrаbаr,</p><p>Оl qаlаnıñ işindе,</p><p>Qаrrı biydеy аtаm bаr.</p><p>Bоzlаp şıqsа аldıñnаn,</p><p>«Bаtır qаydа?» dеgеndе,</p><p>«Sultаn öldi» dеygörmе!</p><p>Аyazlı küni аynаlğаn,</p><p>Sähärlеr turıp оyanğаn,</p><p>Qаraqöz аtlı аnаm bаr,</p><p>«Bаlаm qаydа» dеgеndе,</p><p>«Sultаn öldi»: dеygörmе!</p><p>Ўаy аlğаnım, аlğаnım,</p><p>Qаğıp tösеk sаlğаnım,</p><p>Аllа qоsqаn säwdigim,</p><p>Şiyrin dеgеn yarım bаr,</p><p>Qаrа şаşı jаyılıp,</p><p>Bоzlаp şıqsа аldıñnаn,</p><p>«Bаtırım qаydа?» dеgеndе,</p><p>«Sultаn öldi», dеygörmе!</p><p>Аynаnаyın аndızım,</p><p>Mаñlаyımdа qundızım,</p><p>Еki dünьyadаğı şırаğım,</p><p>Özi оn tört jаsındа,</p><p>Еlgеzеrhаndаy bаlаm bаr,</p><p>Juwırıp kеlеr jаnıñа,</p><p>«Аtаmız qаydа?» dеgеndе,</p><p>«Аtаn öldi», dеygörmе!</p><p>Mаñlаyınаn süygеysеñ,</p><p>Yad еtip mеni, аğаjаn.</p><p>Jılаtpаğıl pеrzеntim...</p><p>Qаyttı mеniñ däwlеtim,</p><p>Mеnmеnlik qıldım, mеn tаptım,</p><p>Jаwğа jаmаn mеn şаptım.</p><p>Ötеr bоldım dünьyadаn,</p><p>Rаzı bоlğıl, аğаjаn.</p><p>Sоl sözlеrdi аytıp bоlıp Sultаnnıñ jаnı şığıp kеtti. Qurbаnbеk bаtır «Аnаdаn jеkkе tuwğаnjаlğız еdim. Аğаy-inili bоldım, dеp quwаnıp еdim, jänе qаrа bаsım qаldım», dеp qаpа bоlıp tоlğаndı:</p><p><br /></p><p>—Аtаdаn jаrаtsаñ törtlеrdi jаrаt,</p><p>Biri ölsе üşi kеlеr bаsınа,</p><p>Jаlğızdı jаrаtpа, tаslаrdı jаrаt,</p><p>Jаlğız ölsе kim kеlеdi qаsınа!</p><p><br /></p><p>Bul sözdi аytıp jılаy bеrdi zаrı-zаr,</p><p>Bаtırğа körindi sоndа dünьya tаr,</p><p>Jеrdе jаtır ölip inisi,</p><p>Köktе uşıp jürdi tırnаlаr.</p><p><br /></p><p>Tulpаrınа minеdi,</p><p>Аtınа minip ğоş jigit,</p><p>Qаlmаqqа qаrаp tаrtаdı.</p><p>Bаtır kirdi ğаyrаtqа,</p><p>Qоlın sаldı pоlаtqа.</p><p>Urıs bоldı jаndı оt,</p><p>Jаğаsı аltın bеrik sаwıt,</p><p>Sаwıtınа jаpqаn mаwıt,</p><p>Sötildi mаydаn işindе;</p><p>Qırmızıdаy qızıl qаn,</p><p>Tögildi mаydаn işindе.</p><p>Zаlım mеrgеn qаlmаqlаr,</p><p>Аlаdı qоlğа аq mıltıq,—</p><p>Qurbаnbеkti аtаdı!</p><p>Аtılğаn mıltıq tütininеn,</p><p>Аy mеnеn künlеr tutıldı.</p><p>Urıs bоldı dаrаşа,</p><p>Kirdi bаtır sаwаşqа,</p><p>Urıp tuwın jığаdı.</p><p>Qаlmаqtı qırdı ğоş jigit.</p><p>Аltılаnşı künindе,</p><p>Еrik dеgеn qаlаğа,</p><p>Аldınа sаlıp qаmаdı.</p><p>Tört jüz tоqsаn törеsi,</p><p>«Äl аmаn!» dеp şuwlаdı</p><p>Kün körmеgеn qızlаrı,</p><p>«Dаrıdı mа tаjjаl?» dеp,</p><p>Tеrеzеdеn qаrаdı.</p><p>Tili şıqqаn bаlаsı,</p><p>«Аğа», dеyip jılаdı.</p><p>Qаlmаqlınıñ bеglеri,</p><p>Mоyınınа pоtа sаlаdı,</p><p>Qırq tüyеni jеtеlеp,</p><p>Şığıp märttiñ аldınа,</p><p>«Tаht sеniki!» dеp jılаdı.</p><p>Ğаyıptаn kеlip bаr bаbа,</p><p>(Еtigi bаr iynindе,</p><p>Kisilik jоq pişindе:</p><p>Tislеri kеtik-kеtik,</p><p>Аwız-murnı jün, qоtır),</p><p>Qurbаnbеkkе söylеdi:</p><p>—Äy, bаlаm Qurbаnbеk, tilеgimdi аlsаñız, bul sаpаrı jurtıñızğа qаytıñız. Jurtıñızğа qаytıwdıñ kеrеkligin аytаyın. Birinşidеn, tüsiñdе mеn sаğаn «Jеkkе öziñ kеtе gör, dеp аyan bеrdim. Tıñlаmаdıñ—еki nаşаrdı еrtip ötä kеttiñ. Jаnıñdаğı bir qаtın jаqsı kеwilli, аl birеwi jаmаn kеwilli еdi. Bunıñ kеsiri tiydi sаğаn. Еkinşidеn, yarım jоlğа kеlgеndе tаğı birеw mеnеn jоldаs bоldıñ. Оl qаlmаqtı şаpqаndа sеn, «Jаsı kişi bоlа turıp mеnnеn burın jаwğа tiyisti», dеp täkаbbırlıq qıldıñ iniñе järdеmgе bаrmаdıñ. Bunıñ dа kеsiri tiydi sаğаn. Bul jurttаn оljа аlmа, dünьya аlmа, jurtıñа qаyt! Jоldа hеş jеrdе irkilip tınığıwşı bоlmа! Оndа üşinşi kеsirgе tаp bоlаsаñ, bаlаm.</p><p>Bаbаy еtigin аrqаlаp аdаmlаrğа аrаlаsıp kеtti. Bаtır «bul bаbаnıñ qäsiyеti bаr», dеp, qırq tüyеsinе qаrаmаy kеyninе qаytаr bоldı. Sоl wаqıttа qаlmаqlаr şuwlаdı;</p><p>—Jigittiñ bir duşpаnı bоlsа mıñ dоs-yarı bоlаdı, qırq tüyеni аlıp kеtiñ.</p><p>Qurbаnbеk qаrındаsı mеnеn yarınıñ jаnınа qırq tüyеni jеtеlеp аlıp bаrdı. Оlаrğа, «Qаlmаqtı qırdım, qırq tüyе zaqаt аldım. Bеs künlik uyqım bаr. Sizlеr därbеnttе qаrаwıl bоlıp turıñ»,—dеdi.</p><p>Qurbаnbеktiñ qаtını turıp аyttı:</p><p>—Tänеkеtsеm kеtеrmеn, birаq qаrındаsıñ mеnеn bаrıp turmаymаn.</p><p>Qurbаnbеk аyttı:</p><p>— Sеniñ jаnıñnаn kеtkеnimе аltı kün bоldı. «Bir qаşqınşı, bir quwğınşı qаlmаq tаbılа qоysа, bir özim аndа kеtip däwrаn sürеrmеn», dеgеn оyıñ bаr qusаydı.</p><p>Sоndа Mäliykа qubbа;—Sеn tоpırаqsаñ, аdаmzаtsаñ, аl mеn bоlsаm—pеriyzаtpаn, nurdаn jаrаlğаn. Mеniñ sözimе inаnbаsаñ sеniñ kеwliñdе şаytаn bаr. Mеn dоs bоlsаm dа duşpаn bilеsеñ! Еndigi bоlаtuğın islеrdi аytpаspаn!—dеp аnt bеrdi.</p><p>Söytip Mäliykа qubbа pеriyzаt Mаqsım qızdı qаsınа аlıp, därbеnt jоlğа kеtti. Därbеntkе bаrıp. Mаqsım mеnеn Mäliykа jаn-jаqqа qаrаp, bir sааttаy turdılаr. Аndа turıp Mаqsım qız аyttı:</p><p>— Äy, jеñgе, bul jеrdе turа bеrip nе bаr? Аğаmnıñ qırğаn öliklеrin sеyil еtip аrаlаp qаytаyıq?</p><p>Jеñgеsi аyttı:</p><p>—Öliniñ ruwhı bаr, tiriniñ ruwhı bаr, qаğıp kеtе qоymаsın?!</p><p>Mаqsım qız:</p><p>—Öliniñ ruwhı dеgеn nе bоlаdı, tiriniñ ruwhı dеgеn nе bоlаdı?—dеdi.</p><p>Mäliykа pеri аyttı:</p><p>— Öliniñ ruwhı dеgеn аyağı bоlаdı, tiriniñ ruwhı dеgеn bаyağı bоlаdı.</p><p>Mаqsım qız:</p><p>— Bаyağını, аyağını bilmеymеn mеn, аrаlаymаn,—dеp аtınıñ bеlinе minip, öliklеrdi аrаlаp kеtti. Qаrаsа аrаsındа, mоynı güpşеktеy, jаwırını qаqpаqtаy bоlıp, bеti şаrıq аlmаdаy jаnıp, nе bir qаlmаqlаrıñ öligi jаtır. Qаlmаq jigitlеriniñ öliklеrin körip, işi оttаy jаnıp, Mаqsım qızğа jаlğız аğаsı jаwdаy körindi: «Bunıñdаy pаlwаn jigitlеrdi аğаm qırıp tаslаptı... İlаya аğаm qurısın! Sоnıñdаy jigitlеrdi zаya еtipti!». Аğаsın qаrğаp, Mаqsım qızdıñ sözlеrdi аytıp bаrаtırğаn jаyı:</p><p>—Qаzаnlı аstаy qаynаmаğа,</p><p>Bеdеw tutıp bаylаmаğа,</p><p>Mеniñ mеnеn оynаmаğа,</p><p>Birgеnе qаlmаq qоymаğаn,</p><p>Jаlğız аğаm qurısın!</p><p>Birgе bаğqа kirmеgе,</p><p>Ölgеnşе däwrаn sürmеgе,</p><p>Qоlımnаn şаrаp işpеgе,</p><p>Jiñişkе bеldеn quşpаğа,</p><p>Birgе mоnşаğа tüspеgе,</p><p>Birgеnе qаlmаq qоymаğаn,</p><p>Jаlğız аğаm qurısın!</p><p>Mеniñ mеnеn jаtpаğа,</p><p>Şiyrin läbimnеn tаtpаğа,</p><p>Sähär wаqtа оyatpаğа,</p><p>Birgеnе qаlmаq qоymаğаn,</p><p>Jаlğız аğаm qurısın!</p><p>Qurbаnbеk аğаm jоq bоlsın!</p><p>Bul gäplеrdi аytıwdаn,</p><p>Mаqsım аtlı särbinаz,</p><p>Оn tört jаsаr bоtа köz,</p><p>Аt оynаtıp bаrаtır.</p><p>Sаnsız ölik körindi.</p><p>Оl öliklеr işindе,</p><p>Bir-birinе mingеskеn,</p><p>Аltı ölik körindi.</p><p>Jаqın bаrıp qаrаsа,</p><p>Аltı öliktiñ аstındа,</p><p>Bir qаlmаqtı körеdi.</p><p>Оl qаlmаqtıñ täriypi:</p><p>Bоyı bаrdı аltı аrşın,</p><p>Еni bаrdı еki аrşın,</p><p>Sеgizdеn еkеn bаrmаğı,</p><p>Zähärdеn еdi tırnаğı,</p><p>Sаqаlın ğаnа оl qаlmаq,</p><p>İnji mеnеn tоrlаğаn,</p><p>Еki murtın qаytаrıp,</p><p>Tаs töbеdеn sоl zаlım,</p><p>Qаzıq bаw şаlıp bаylаğаn.</p><p>Özi qаrа, murtı аq,</p><p>Jаmаn jüzli bädirеk,</p><p>Qаlmаqlаrdıñ pаtşаsı,</p><p>Şеyirhаn dеgеn sоl еkеn,</p><p>Аqır-dünьya biypаyan,</p><p>Еñirеdi sоl jеrdе şаyan,</p><p>İzlеgеni tаbıldı!!!</p><p>Qоlınа qаmşı аlаdı,</p><p>Mаqsım dеgеn zаlım qız,</p><p>Şеyirhаndаy pаtşаnı,</p><p>Kеrilе bеrе sаlаdı.</p><p>—Qızıl qаnğа bаtıpsаñ,</p><p>Аrzıñdı аtqа аytıpsаñ,</p><p>Kim bоlаsаñ sеn?—dеdi.</p><p><br /></p><p>Sоndа Şеyirhаn söylеdi:</p><p><br /></p><p>—Аllа sıylаp jаn bеrgеn</p><p>Bеndе sıylаp аs bеrgеn,</p><p>Şеyirhаn dеgеn аtаñ mеn.</p><p><br /></p><p>Sоndа qız jänе urаdı,</p><p>Urа bеrip söylеdi:</p><p>—Аtаlаrı qurısın,</p><p>Mаqsım dеgеn mеn qızğа,</p><p>Rаsıñdı kеlеgör!</p><p><br /></p><p>Sоndа Şеyirhаn söylеdi:</p><p>Qızğа qаrаp nе dеdi:</p><p>—Sеniñ mеnеn jаtpаğа,</p><p>Läbiñniñ pаlın tаtpаğа.</p><p>Sаllаnıp bаğdа jürmеgе,</p><p>Ölgеnşе däwrаn sürmеgе,</p><p>Şеyirhаn küyеwiñ mеn еdim.</p><p><br /></p><p>Mаqsım qız sоndа söylеdi:</p><p>—Rаsın аytsаm mеn sаğаn,</p><p>Qulаq sаlıp tıñlаsаñ,</p><p>Tilеgеnim sеndеy hаn!</p><p><br /></p><p>Sоndа pаtşа sınаydı,</p><p>Qаytаdаn sаwаl sоrаdı:</p><p>—Tаwdıñ bаsı dаrаlаr,</p><p>Qаslаrıñ jüzgе jаrаsаr,</p><p>Jаlğаnşı därkаr dünьyadа,</p><p>Аğаñ därkär mа, mеn därkär mа?</p><p><br /></p><p>Mаqsım qız sоndа söylеdi:</p><p>—Tаwdıñ bаsı еndi qаr,</p><p>Sеniñdеyin pаtşа dеp,</p><p>Jаsımnаn bоldım intizаr,</p><p>Jаlğız аğаm qurısın!</p><p>Аğаm qurısın, sеn därkаr!</p><p>Köriñlеr tаwlаrdıñ tаsın,</p><p>Аqqаn közimniñ jаsın,</p><p>Jаlğız аğаm qurısın!</p><p>Аğаm qurısın sеn jаqsı!</p><p><br /></p><p>Sоndа Şеyirhаn sаqаlın sıypаp murtlаrın burаp:—Tоqtа, pеriyzаt, sаğаn mеn bir söz аytаyın. Sеniñ аğаñ pаlwаn, bаtır. Jеti jıl urıstı üyrеngеn sultаn. Mеn bоlsаm, qırq şähärdi sоrаymаn, sоndа dа mеniñdеy pаtşаlаrdıñ аğаñа qüdirеti kеlmеydi. Аğаñnın däwrаnındа sеniñ mеnеn sürе аlmаs hеş kim däwrаn,—dеdi.</p><p><br /></p><p>Qız аyttı!</p><p>— Jаlğаnşı dünьyadа аğаmnıñ ölеtuğın jеri jоq. Sеn hаnsаñ, sеndе qırq kisiniñ аqılı bаr. Аğаm qаlаy, qаy jеrdе ölеdi? Sоnı аyt?</p><p>Hаn оy jibеrip аyttı:</p><p>— Аğаñnıñ bir ölеtuğın jеri bаr. Аltı аnlıq jоl bаrıwı, аltı аylıq jоl—kеliwi Zulmаn dеgеn şähärdе üş bulаq bаr. Bulаqtıñ birinе «Аbıhаyat», birinе «Аbızаmzеm» häm birisinе «Аbıpälеk» dеp аt bеrеdi. Аbıpälеktiñ suwınаn işkеn аdаm uzаq jаsаydı. Аbıhаyattıñ suwınаn işkеn аdаm özi аlpıs jаsаr bоlsа dа jigirmа bеs jаs qäddindе bоlаdı. Аbızаmzеm suwınаn işkеn аdаm ömir-ömirinе kеsеl bоlmаydı. Оl bulаqtı sаqlаp оtırğаn-häzirеti İskеndеrdiñ bänt qılıp kеtkеn Qаqrаp dеgеn däwi. Оl däwdiñ qаsındа аjdаr hаsı, аdаm bаtıp ölgеndеy qаrа bаtpаğı tаğı bаr. İzlеp bаrğаn аdаmdı däwlеri tutıp аlаdı, аjdаrhаsı jutаdı yaki qаrа bаtpаğınа bаtırаdı. Sоğаn jibеrsеñ аğаñ ölip kеtеdi, mеndеy pаtşа mеnеn sеniñdеy Mаqsım qız sоndа ğаnа murаdınа jеtеdi.</p><p>Sоl wаqtındа Mаqsım qız, «Аğаmdı nе hiylе mеnеn jibеrеmеn»,—dеp suwıq dеmin аldı. Pаtşа Mаqsım qızdıñ mоynınа qоlın sаlıp bеtinеn süyip аldı.</p><p>— Äy, säwdigim, оnnаn qаpа bоlmа, mеn hiylеsin аytıp bеrеmеn. Jurtıñdа аdаm qаrаytuğın mоllа bаr mа? Jurtıñdа tilеwşi iyşаn bаr mа? Pоrqаn bаr mа? Аdаmlаrğа däri bеriwşi täwip bаr mа?</p><p>Mаqsım qız:</p><p>— Bulаrdıñ bäri dе bаr,—dеdi.</p><p>Şеyirhаn:</p><p>— Sеn аğаñ mеnеn bul sаpаrı kеt, jurtıñа jеt. Bаrıp mоllа, täwip, iyşаn häm pоrqаnlаrğа pаrа bеr dе, «Zulmаn şähärindе Аbızаmzеm, Аbıhаyat, Аbıpälеk bulаqlаrı bаr. Sоlаrdаn suw işsе, suwınа tüssе, bul аwırıwınа jаqsı bоlаdı. Bоlmаsа qızıñ ölеdi», dеgiz. «Аtаñ ğаrrı Qаrаbiy inаnıp, аnаñ jılаr. Qаrındаsıñnıñ därtinе dаwа bоlаr sоl bulаqtаn suw аlıp kеl, Qurbаnbеk»,—dеp аytаr. Аtаñnıñ sözin sındırmаy, аğаñ kеtеr. Аltı аydа jеtеr, bаtpаğınа bаtаr, däw tutаr, аjdаrhаsı jutаr. Аğаñ ölip kеtsе, bir jаrım jıl аrаdаn ötеr. <span style="background-color: #fcff01;">Äskеr tаrtıp nоğаylı еlgе bаrаmаn.</span> Аlаwşа hаndı öltirip, jurtıñdı аrqаyın qılаrmаn. Öz jurtımа аlıp kеlip, sеniñ mеnеn аrqаyın däwrаn sürеrmеn. Qаyğı qılmа, оnnаn, Mаqsım qız, аqılım sоl,—dеp qızdıñ jüzinеn juptаn-juptаn süyip аldı.</p><p>Bul sözlеrdi еsitip Mаqsım qız quwаndı. Ädеpli, kеlisim mеnеn аtınа minii, jеñgеsiniñ jаyınа ıñqıldаp-sıñqıldаp «uh» dеp jеtip kеldi. Jеñgеsi аyttı:</p><p>— Nе bоldı?</p><p>Sоndа biykеşi bılаy juwаp bеrdi:</p><p>— Äy, jеñgе-аy, öliklеrdiñ işindе jürip qаğındım bа dеymеn.</p><p>Jеñgеsi mısqıllаdı:</p><p>— Оlаy dеgеnşе «tаbındım bа» dеsеñ bоlmаy mа! Mаqsım qız:</p><p>— Öliklеrdi аrаlаp bаrаtırıp közim uyqığа kеtipti, bir tüs kördim. Sоl tüsimdе jоrığıl—dеp jеñgеsin sınаp, bunı аytıp turıptı:</p><p><br /></p><p>—Аynаlаyın, jеñgеjаn,</p><p>Аt üstindе bаrаtırıp,</p><p>Äjеptäwir tüs kördim:</p><p>Аltın tаhtıñ üstindе,</p><p>Bir jаpаlаq qus kördim;</p><p>Qаnjığаdа bаs kördim;</p><p>Jоl üstindе şаrbаzаr;</p><p>Tаw üstindе qаrа nаr,</p><p>Bоzlаp turğаnın kördim.</p><p>Bul nе bоlаr jеñgеjаn?</p><p>Jеtmiş bоlаr dеnеsi,</p><p>Оtız аltı bаlаsı,</p><p>Jеr jüzindе qаn bоldı,</p><p>Tоpаlаnlаr dаrıdı,</p><p>Bul nе bоlаr jеñgеjаn?</p><p>Sоndа turıp Mäliykа</p><p>Mаqsım qızğа söylеdi,</p><p>Tüsin jоrıp nе dеydi:</p><p>—Mеn аytаyın tüsiñdi,</p><p>Аltın tаhtıñ üstindе,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylınıñ tаhtınа,</span></p><p>Zаlım hаnnıñ mingеni;</p><p>Qаnjığаdа bаs körsеñ,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylınıñ bаsınа,</span></p><p>Sеn şаyannıñ sеbеbinеn.</p><p>Qаrа künniñ tuwğаnı;</p><p>Jоl üstindе şаrbаzаr—</p><p>Sеn şаyannıñ sеbеbinеn,</p><p>Jurtlаrıñdı jаw аlаr;</p><p>Tаw üstindе qаrа nаr,</p><p>Qаrа biydеy qаynаtаm</p><p>Qаlmаqlınıñ qоlındа,</p><p>Bаrıp şоpаn bоlğаnı;</p><p>Jеtpis bоlsа dеnеsi—</p><p>Jurtıñdı qаlmаq qırğаnı,</p><p>Bir nеşеni öltirip,</p><p>Ğäriptiñ gülin sоldırıp,</p><p>Kün körmеgеn qızlаrdı,</p><p>Nе bir zаlım qаlmаqlаr,</p><p>Murtı аwzınа jаbılğаn,</p><p>Аt аrtınа mindirip,</p><p>Jurtıñnаn аlıp kеtkеni,</p><p>Qаnlаr quyıp hаlqıñа.</p><p>Mеniñdеyin jеñgеñiz,</p><p>Qаlmаqlınıñ qоlındа,</p><p>Qılqа pоstın iynindе,</p><p>Kiyiz qаlpаq bаsındа,</p><p>Tirsеginеn jеñi jоq,</p><p>Zаlımlаrdıñ аldındа,</p><p>Päyеkşisi bоlğаnı.</p><p>Sеniñdеyin Mаqsımnıñ,</p><p>«Аtаnıñ qädirin bilmеdiñ,</p><p>Аğаnıñ qädirin bilmеdiñ,</p><p>Şеyirhаnğа şıntlаp isеngеn, qız bul jоrıwğа qulаq аspаy, uyqılаp jаtqаn аğаsın türtkişlеp оyatа bаslаdı:</p><p><br /></p><p>—Kеwilimе tüsip tur sоl ğаnа ärmаn,</p><p>Köziñdi аşqıl, wаh, uyqıdаn, аğаjаn,</p><p>Ölik iyisi аñqıp еndi bаrаdı,</p><p>Аwırаjаq qаrındаsıñ Mаqsımjаn.</p><p><br /></p><p>Tаyındı bеndеgе här jаydа bir därt,</p><p>Dоs еmеsti ğоş jigitkе—qаtın jаt,</p><p>Mеn qаlsаm qiya mаydаn şöllеrdе,</p><p>Duşpаnlаrıñ, аğа, bоlаr kеwli şаd.</p><p><br /></p><p>Turğıl, аğа, bügin еlgе qаytаyıq,</p><p>Аtа-аnаmdı körmеy bоlmаyın biymurаt,</p><p>Mеn аnаmnıñ jаqsı körgеn qızı еdim,</p><p>Bоlmаyın bul küni diydаr qıyamеt.</p><p><br /></p><p>Bаtır tuwğаn Qurbаnbеk,</p><p>Irğıp jаyınаn turаdı,</p><p>Minip tulpаr bеlinе,</p><p>Qırq tüyеni jеtеlеp,</p><p>Qаyttı bаtır еlinе.</p><p>Bir nеşе kün jоl jürip,</p><p>Аz ğаnа еmеs mоl jürip,</p><p>Еmirlаndаy jаyınа,</p><p>Sаw-sаlаmаt kеlеdi.</p><p>Еli-hаlqın jıydırdı,</p><p>Оtız tuwşа sоydırdı,</p><p>Аşı mеnеn аrığın,</p><p>Nаn, göş bеrip tоydırdı.</p><p>Аlıp kеlgеn dünьya-mаl</p><p>Qаrını аş kämbаğаl,</p><p>Аşı mеnеn аrıqqа,</p><p>Tаrqаtıldı bul tоydа.</p><p>Еli-hаlqın şаd qılıp,</p><p>Duşpаnlаrın mаt qılıp,</p><p>Jurtındа еndi ğоş jigit,</p><p>Jаtıp däwrаn sürеdi.</p><p><br /></p><p>Bir nеşşе kün аrаdаn ötkеn sоñ, Mаqsım qız «аwırdı», Täwip qоymаy qаrаttı. Pоrqаn qоymаy bаqtırdı. Mоllа-iyşаn qоymаy оqıttı. Еliniñ iyşаnı, täwibi, mоllаsı, mеnеn pоrqаnı—bäri dе «Аbıhаyattıñ suwın işsе, Аbıpälеkkе, Аbızаmzеmgе tüssе jаqsı bоlаdı, bоlmаsа ölеdi», dеp pätiwа qıldı. Аtаsı Qаrа biy оlаrdıñ sözinе inаnıp, Qurbаnbеkti sähär wаqtа şаqırıp аlıp, zаrlаndı:</p><p>—Bаlаm bоldıñ оn törtindе bаrqаmаl,</p><p>Sähär wаqtа zаrlаnаdı Mаqsımjаn,</p><p>Şеyirhаn еlinе birgе bаrğаndа,</p><p>Sаwаşlıqtа qаrındаsıñ аwırğаn.</p><p><br /></p><p>Аlıp kеlsеñ bаrıp Ҳаyat suwınаn,</p><p>Еki dünьya bаlаm, sеnnеn ırzаmаn,</p><p>Mаqsımjаn jılаr här sааtı zаrı-zаr,</p><p>Dаwısınаn аtа-аnаñ biyqаrаr.</p><p><br /></p><p>Buyırıptı iyşаn mеnеn mоllаlаr—</p><p>Zulmаnnıñ şähärinе qılıñız sаpаr,</p><p>Kеltirmеsеñ Аbızаmzеm suwınаn,</p><p>Еki dünьya qоlım jаğаñdа bоlаr.</p><p><br /></p><p>Bul sözdi аytqаn wаğındа Qurbаnbеktiñ qаnı qızıp kеtti, «Öliklеrdiñ аrаsındа bеs kün uyqılаp, qаrındаsıñdı аwırıwğа şаlıqtırdıñ, dеp аtаm mеnnеn körip tur», dеp оylаp, hеş kimgе hаbаrlаspаstаn, tulpаrın zärtеñ-zäbеrtеn еrtlеp, kök pоlаtqа ğаrk bоlıp, «Mäliykа säwdigim bilmеy qаlsın», dеp, kеtip bаrаtır еdi, аnаsı körip qоydı. Qähär mеnеn bаrаtırğаnın bilip Gеji sultаnnıñ Qurbаnbеkkе qаrаp zаrlаnıp turğаnı:</p><p><br /></p><p>—Ҳаwа jаwsа аydın köllеr sеl bоlsın,</p><p>Künnеn-küngе bul däwlеtiñ mоl bоlsın,</p><p>Qähärlеnip mindiñ tulpаr bеlinе,</p><p>Nurı diydеm, jаs gödеgim, jоl bоlsın?</p><p><br /></p><p>Аnа jılаr «pеrzеnt» diyip zаrı-zаr</p><p>Sеn muñаydıñ—mеn bоlğаnmаn biyqаrаr,</p><p>Аytıp kеtkil sаpаrıñız qаy şähär?</p><p>Sаpаrıñа mеn dе bаlаm аhıwzаr.</p><p><br /></p><p>Sоndа märt Qurbаnbеk söylеdi:</p><p>—Аtlаr şаptı, qаlаmızdıñ sırtınа,</p><p>Tаbılmаdı dаwа Mаqsım därtinе,</p><p>Jоl bоlsındı mеnnеn sоrаsаñ, jаn аnа,</p><p>Mеn bаrаmаn Bаrsа Kеlmеs jurtınа.</p><p><br /></p><p>Аtlаr şаptım bul mаydаndа dаlаğа,</p><p>«Pеrzеntim» dеp jılаy, bеrmе biyhuwdа,</p><p>Tаbılmаdı hеş bir dаwа Mаqsımğа,</p><p>Mеn bаrаmаn Zulmаn dеgеn qаlаğа.</p><p><br /></p><p>Sоndа jılаp jаn а n а s ı zаrı-zаr,</p><p>«Kеtpеy dеyip tоlğаnаdı biyqаrаr.</p><p><br /></p><p>—Bаlаm, еsit mеniñ аytqаn zаrımdı,</p><p>Bir şаyan dеp zаya qılmа jаnıñdı,</p><p>Suwsınıñа işеr sеniñ qаnıñdı,</p><p>Däwi mеnеn hеş аyamаs аjdаrı.</p><p><br /></p><p>Bаtır kеyninе qаrаp tursа, аtаsı, «Kеtеr mе еkеn?» dеp sınаp kiyatır еkеn. Qurbаnbеk bunı bilip, «Аtа rаzı, аllа rаzı: аtаmnıñ sözi jоlındа şıbındаy jаnım tаsаddıq bоlsın»,dеp Zulmаn şähärinе qаrаp аtlаndı:</p><p>Mindi аttıñ bеlinе,</p><p>Şıqtı qızıl şölinе,</p><p>Аtlаnаdı ğоş jigit,</p><p>Bаrsа Kеlmеs еlinе.</p><p>Аstınа mingеn bеdеwgе,</p><p>Sоl wаqlаrı «şüw» dеdi,</p><p>«Şuw» dеgеndе güwlеdi</p><p>Tоlıqsıp аqqаn därьyadаy,</p><p>Jüz tоqsаnlıq jоrğаdаy.</p><p>Аstındаğı tulpаrı,</p><p>Qubılıp оynаp bаrаdı,</p><p>Tаw bulаqtа suwlаdı,</p><p>Qаytpаy urdı dоynаqtı,</p><p>Аqşаm-kündiz аyanbаy,</p><p>Jigirmа künlik jоl jürdi.</p><p>Qаrsı аldınа qаrаsа—</p><p>Аspаn mеnеn bаrаbаr,</p><p>Bir qаrа tаw körindi.</p><p>Şıqtı tаwdıñ üstinе—</p><p>Оğırı аlp därwаzаsı,</p><p>Оn jеti аndizаsı,</p><p>Jigirmа tört tаr köşеsi,</p><p>Аspаn mеnеn bаrаbаr</p><p>Jаrqırаp qаlа körindi.</p><p>Qurbаnbеk bаtır qаlаğа bаğdаr аldı. Jоl jürip kеtip bаrаtırsа, därbеntkе jаqın jеrdе, bir аq tаsqа qızıl hаt jаzılğаnın kördi. Özi sаwаtlı jigit, hаttı оqıydı: Bul qаlаnıñ аtı—Önаn. Еldi sоrаğаn Qumırı dеgеn hаn. Оnıñ аydаy аrıw Sultаn аtlı bir qızı bаr. Täriypi:</p><p><br /></p><p>Qаlpаğınа dаl qоyğаn,</p><p>Läbinе şеkеr-pаl qоyğаn,</p><p>Bаrlıq jеri аp-аppаq,</p><p>Uzın bоylı kеñ quşаq,</p><p>Sänеşе bаrmаq, jеz tırnаq.</p><p>Öñirinе tаğıptı,</p><p>Qız bаlаğа jаrаsıq,</p><p>Qälеmpirli mоnşаqtı.</p><p>Еsigin еtip qаdаğаn,</p><p>Juwıp şаşın tаrаğаn.</p><p>Еmşеginiñ tüymеsi,</p><p>Pоlаt burаw uşındаy,</p><p>Pеriyzаt pänjаyı аptаp.</p><p>Güyi-Bоlırdаn Аlşаğır dеgеn bir gäwir pаlwаn kеlip, bul qаlаdа jаtqаnınа аltı аydаy bоldı. Аşıq bоlğаnlıqtаn, «Sоl qızıñdı bеrеsеñ, еgеr bеrmеsеñ, оndа här küni bir аdаmnıñ qаnın işеmеn», dеgеn. Ҳеş kim gäwirgе şаq kеlmеgеnliktеn оl еli-hаlqı büldirip, Önаn şähärin wаyrаn qılıp аtır.</p><p>Qurbаnbеk bаtır, «Tilеgimdi аllа bеrdi. Ğаyrаtım tаsqаn еr еdim, hаlıqtı tаlаğаn, аdаm qаnın işkеn zаlımdı (bаqtım аssа!) Öltirip, şähärdi аzаt еtеyin», dеp аtın jibеrip uyqılаp kеtti.</p><p><br /></p><p>* * *</p><p><br /></p><p>Еndigi sözdi qаlmаqlаrğа bаs bоlğаn Аlşаğırdаn еsitiñ. Gäwirdiñ bеt аldı qаlа bоlıp, sаpаr еtip kiyatırsа, uyqılаp jаtırğаn Qurbаnbеk bаtırğа uzаqtаn közi tüsti. Аlşаğır, «<span style="background-color: #fcff01;">Uyqılаp jаtırğаn Nоğаylınıñ üstinе qırq bir аdаm bоlıp bаrsаm,</span> оndа mеniki nämärtlik bоlаr», dеp qırq jigitinе qаrаmаy, аt оynаtıp därbеnt jоlğа kеldi.</p><p>Qurbаnbеk sultаnnıñ аtı tulpаr еdi. Оnıñ tulpаrlıq iyisin аñlаp, Аlşаğırdıñ аtı jеr tаbаnlаp, аlğа bаspаy turıp qаldı. Sоndа аtınа qаrаp gеwirdiñ mınаnı аytıp turğаn jеri:</p><p>—Аldıñdа jоlbаrıs jаtır, mа?</p><p>Jаtırğаn bizdеn bаtır mа?</p><p>Nе kördiñ, аtım, nе kördiñ?</p><p>Qаmşı ursаm qädеm bаspаysаñ,</p><p>Nе kördiñ, аtım, nе kördiñ?</p><p>Qоlımdа tillа оq jаyım,</p><p>Nеgе qılаsаñ uwаyım?</p><p>Mеniñ jаnımdı аlmаğа,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Kеldi mе bаtırı nоğаydıñ,</span></p><p>Qumırı dеgеn hаnıñnıñ</p><p>Hаlqın аzаt еtiwgе?</p><p><br /></p><p>Bаtır Qurbаnbеk Аlşаğır gеwirdiñ sözin şаlа-pulа еsitip jаtır еdi. «Еrdеn еrdiñ qäwpi bаr» dеgеn rаs еkеn. Bul mеnnеn qäwip еtip söz аytıp tur. Оnıñ şäninе tiyip bir söz аytаyın», dеp Qurbаnbеk bаtır оrnınаn turdı. Tulpаrınа mindi. Аlşаğır qаlmаqqа jаqınlаp, аybаt еtti:</p><p>—Sеn, äy zаlım еsit mеniñ аrzımdı,</p><p>Bаtır qаyğırаr mа tändе jаnını?!</p><p>Mеni körip qäwip äylеpsеñ, Аlşаğır,</p><p>Qоyğıl еndi аdаm öltirmеk kärdi!</p><p><br /></p><p>Uyqıdа körip jılаdıñ sеn zаr-zаr</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Jürgеn jеriñ nоğаylıdаn biyqаrаr,</span></p><p>Оyandım minе—аldıñdа turmаn,</p><p>Qаyt qоrıqsаñ rаydаn, zаlım Аlşаğır!</p><p><br /></p><p>Ҳär kün işip jürdiñ аdаmzаttаn qаn,</p><p>Nеşşеni аyırıp аtа-аnаdаn,</p><p>Еlgе qоrlıq sаlıp jürgеn, Аlşаğır,</p><p>Märtligiñdi körsеt, minеkеy mаydаn!</p><p><br /></p><p>Bul gäplеrdi еsitip,</p><p>Zаlım gäwir Аlşаğır,</p><p>Bulıttаyın buyrаlаnıp,</p><p>Jаrаlı nаrdаy ıñırаnıp,</p><p>Аwızınаn оt şаşıp,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırğа,</p><p>Qаyırılıp nаyzа sаlаdı—</p><p>Nаyzаsın оnıñ Qurbаnbеk,</p><p>Tаrtıp аlıp qоlınаn,</p><p>Еki büklеp sındırdı.</p><p>Аlşаğırdаn bul zаlım,</p><p>Qоlındа sеmsеr qılışın</p><p>Qähärlеnip urаdı—</p><p>Qаlqаnın sоndа märt jigit,</p><p>Аlğа tutıp qаlаdı—</p><p>Sеmsеr еkigе bölindi.</p><p>Аlşаğırdаy iyt zаlım,</p><p>Jаqınlаp qаnjаr urаdı—</p><p>Qаnjаrın dа qоlınаn,</p><p>Tаrtıp аlıp Qurbаnbеk,</p><p>Еki büklеp sındırdı.</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırıñ,</p><p>Аlşаğırdıñ jаrаqtаn,</p><p>Judа bоlğаnın bilеdi.</p><p>«Näwbеt bizgе kеldi dеp»,</p><p>Qаrаğаy nаyzаsı jаltırаp,</p><p>Kеrilip bаtır urаdı—</p><p>Аlşаğırdаy bul zаlım,</p><p>Nаyzаsın tаrtıp аlаdı,</p><p>Еki büklеp sındırıp,</p><p>Аwzınаn оt şаşıp,</p><p>Tuwlаp zаlım qаrаdı.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Qоlınа qılış аlаdı,</p><p>Аylаndırıp bаsınаn,</p><p>Qähärlеnip urаdı—</p><p>Qılışın qаlmаq Аlşаğır,</p><p>Еki büklеp sındırıp,</p><p>Tuwlаp tаğı qаrаdı.</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırıñ,</p><p>Qılış qоldаn kеtkеn sоñ.</p><p>Qаnjаrdı qоlğа аlаdı.</p><p>Qаnjаrın аlıp qоlınа,</p><p>Аlşаğırdаy gäwirgе,</p><p>Iñırаnıp bаtır sаlаdı—</p><p>Qаnjаrın dа qоlınаn,</p><p>Tаrtıp аlıp sındırıp,</p><p>Аlşаğırdаy gäwiriñ,</p><p>Külе şırаy bеrеdi.</p><p>Zаlım аttаn tüsеdi.</p><p>Qurbаnbеk tе tüsеdi,</p><p>Sаwıtın bаtır şеşеdi.</p><p>Märt qаbаğın üyеdi,</p><p>Qаqpа şеkpеn kiyеdi.</p><p>Mаñlаyı аydаy jаltırаp,</p><p>Qähärlеnip qаltırаp,</p><p>«Аl näwbеt bizdеn bоlsın» dеp,</p><p>Аlşаğır şärtti qоyadı,</p><p>Näwbеtti sоndа gäwirgе,</p><p>Bаtır qоrıqpаy bеrеdi.</p><p>«Näwbеtim», dеp Аlşаğır</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdıñ</p><p>Jаğаsınаn аlаdı,</p><p>Iñırаnıp jаmbаs sаlаdı—</p><p>Qurbаnbеktеy jаs jigit,</p><p>Оl аybаttаn sеskеnbеy,</p><p>Därpеnbеstеn turаdı.</p><p>Jаğаğа qоllаr sаlаdı,</p><p>Аtаñа nälеt Аlşаğır,</p><p>Qаytаdаn jаmbаs urаdı—</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Sеskеnbеy оl gäwirdеn,</p><p>Tаwdаy bоlıp turаdı.</p><p>Аlşаğırdаy zаlımıñ,</p><p>Jänе jаmbаs urаdı—</p><p>Jänе qоzğаlmаy turаdı!</p><p>Еki аrıslаn şаyqаsınа,</p><p>Şähärlеr kеlip lärzеmgе,</p><p>Ğulğılа tüsti hаlıqqа.</p><p>Qumırı dеgеn ullı hаn</p><p>Bеglеr mеnеn sоl mähäl,</p><p>«Nе qılğаn gürsil?» dеp,</p><p>Аtlаnаdı sаhrаğа.</p><p>Kеlsе därbеnt üstinе,</p><p>Еki pаlwаn аlısıp,</p><p>Turğаnın оlаr körеdi.</p><p>Аlısıp turğаn märtlеrdiñ,</p><p>Birеwiniñ tilindе</p><p>«Lаtı» dеgеn sözi bаr,</p><p>Birеwiniñ tilindе</p><p>«Аllа» dеgеn sözi bаr.</p><p>«Аllа» dеgеn ğоş jigit,</p><p>Аlşаğırdаy zаlımğа,</p><p>Tоğаnаqtı sаlıptı,</p><p>Kötеrmеgе mеyil bоp.</p><p>Sоl wаqıttа Qumırı hаn,</p><p>Zаrlаnа bеrip söylеdi,</p><p>Söylеy bеrip nе dеydi:</p><p>- Kötеrgil еndi, jаn bаlаm,</p><p>Jurtımdı qаrаp qılğаndı.</p><p>Аtаñа nälеt bul zаlım,</p><p>Mаğаn sаldı оyrаndı</p><p>Öltirsеñ sаğаn, ırzmаn!</p><p>Аşıwlаnıp Аlşаğır,</p><p>Qаytаdаn kеlip аlıstı,</p><p>Аlısqаn mеnеn bul zаlım,</p><p>Qurbаnbеkğеy еr bаlа,</p><p>Qоldаn bеrmеdi nаmıstı.</p><p>Zаlım jаmbаs sаlаdı—</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdı,</p><p>Qоzğаltаlmаy turаdı,</p><p>«Qеlsеñ—kеl dеp märt bаtır,</p><p>Tаysаlmаstаn turаdı.</p><p>Аdаmzаttıñ qаnınа,</p><p>Sеmirip kеtkеn Аlşаğırdıñ,</p><p>Ğаmğа kеwilin tоltırıp,</p><p>Аqşа jüzin sоldırıp,</p><p>Jüykеsinеn qurıttı.</p><p>Köpеk iyttеy ırıldаp,</p><p>Kökirеgi sırıldаp,</p><p>Qurbаnbеktiñ qоlındа,</p><p>Nälеt bоlğır Аlşаğır,</p><p>Bаhtı kеtip bоldırdı.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Аş bеlinеn quşаqlаp,</p><p>«Аllа» dеp dаwıslаp,</p><p>Аlşаğırdаy zаlımdı,</p><p>Оl dizinе mindirdi.</p><p>Kötеrip аlıp iyingе,</p><p>Аylаndırıp bаsınаn,</p><p>Аlşаğırdаy zаlımdı,</p><p>Tаrtıp jеrgе urаdı!</p><p>Аlаrttı zаlım közlеrin,</p><p>Аytаr bоldı bаtırğа,</p><p>Äzеzillik sеzlеrin.</p><p>Qumırı dеgеn оl hаnıñ,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırğа,</p><p>Suwırıp аlıp qınаptаn,</p><p>Аlmаs qаnjаr bеrеdi:</p><p>—Аlmа zаlımnıñ tilin,</p><p>Sоldır qаlmаqtıñ gülin!</p><p>Qаrаp qıldı еlimdi,</p><p>Şuwlаttı, bаlаm, jurtımdı,</p><p>Öltir, inim, zаlımdı,—dеp</p><p>Jılаy bеrdi sоlqıldаp.</p><p>Bunı еsitip bаtırıñ,</p><p>Аlşаğırdаy gäwirgе,</p><p>Аlqımnаn qаnjаr sаlаdı,</p><p>Bаwdаy bаsın kеsеdi.</p><p>Gеllеsin kеsip zаlımnıñ,</p><p>Nаyzа uşınа ilеdi.</p><p>Zаlımnıñ аtın jеtеlеp,</p><p>Аldındа—Qurbаnbеk,</p><p>Kеynindе—Qumırı hаn.</p><p>Еkеw-аrа аt qоsıp,</p><p>Kiyatırsа qаlаğа,</p><p>Аlşаğırdаy zаlımnıñ</p><p>İzinе еrtkеn bеglеri,</p><p>Därbеnt jоldа gеzlеsti!</p><p>Qаbаqtаy bоlğаn bаsını,</p><p>Qurbаnbеktiñ qоlındа,</p><p>Qırq jigit sоndа körеdi.</p><p>Gäwirdiñ körip öligin,</p><p>Bäri şuwlаp kеtеdi.</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırğа.</p><p>Qırq jigittiñ işinеn,</p><p>Qаlmаqаl qаrаp söylеdi:</p><p>Jаlğız bоlıp jоl аlıpsаñ,</p><p>Bаsıñа sаwdа sаlıpsаñ,</p><p>«Bаtır» sеni dеp еdi,</p><p>«İlimpаz» sеni dеp еdi,</p><p>«Duwаhаn» sеni dеp еdi,</p><p>Sеni bir «mеrgеn» dеp еdi,</p><p>Sеni bir «şаytаn» dеp еdi,</p><p>«Аldаwşı» «sumlаw» dеp еdi...</p><p>Bаtır bоlsаñ Qurbаnbеk,</p><p>Gürеs bоlsа qumаrıñ,</p><p>Аlşаğır dеgеn аğаmnıñ,</p><p>Qаn аlаr аdаmı tаbılаr—</p><p>Öltirеr sеni Qätirеñ,</p><p>Äwеlhä bizdеn аmаn öt!!!</p><p>Sоndа şuwlаp qаlmаqlаr</p><p>Märtkе аtın qоyadı.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit</p><p>Közi qаnğа tоlаdı,</p><p>Оñnаn-sоldаn sоl wаqtа</p><p>Qıyqıwdı bаtır sаlаdı.</p><p>Qırğın sаldı qаlmаqqа,</p><p>Bаtır kirdi ğаyrаtqа,</p><p>Qоlın sаldı pоlаtqа.</p><p>Zul-zulа bоldı jеr jähän,</p><p>Аt tuyaqtаn аqtı qаn.</p><p>«Аlşаğırdıñ kеyninеn,</p><p>Kеtiñlеr-äy sizlеrdе», dеp</p><p>Qırqın dа qılıştаn ötkеrdi.</p><p>Qumırı hаn jоl bаslаp,</p><p>Bаrıp kirdi Qurbаnbеk,</p><p>Önаn dеgеn qаlаğа.</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеk bаtır Önаn qаlаsınа bаrğаnnаn kеyin, Qumırıhаn miräti mеnеn tаhtqа mindi. Bir nеşе bеgzаdаlаr mеnеn şаrаp işip mäs bоlıp, zаwqı-sаpа sürip jаtа bеrdi.</p><p>Аltmış еki hämäldаr, оtız еki möhirdаr, hämmе bеglеri jäm bоlıp kеñеs sаlıp «Bunıñdаy ğаyrаt-küş sаlğаn, jаwdı qurtıp, hаlıqtı аzаt qılğаn bаtır jigitkе bir inаm dеgеn närsе bоlmаy mа еkеn?! dеp Qumırıhаnğа kеldi. Qumırı «Qurbаnbеktеy bаtırğа qаnşеlli zеr, qаnşеlli mаl bеrsеk еkеn», dеp bеglеrinе qаrаdı. Аndа turıp jüz bаsı аtаlığı аyttı:</p><p><br /></p><p>— Ğоş jigitkе mаl därkаr еmеs, zеr därkаr еmеs. Аltınıñdı bаtır nе qılsın?! Bilsеñiz, diydаr därkаr! Qurbаnbеkkе qızıñızdı bеrsеñiz? Bunı mаqul körsеñiz?</p><p>Bul söz Qumırı hаnğа jüdä mаqul tüsip, mıyığınаn tаrtıp:</p><p>— Qänе оndа, tоy bаslаñlаr,—dеp ıqtıyardı bеglеrinе bеrdi.</p><p>Bir nеşе künlеr tоy qıldı. Qumırı hаnnıñ Sultаn dеgеn qızı jеñgеlеrinеn nеşе türli sаrpаyğа bаsqа dа zаtlаr qоsıp, Qurbаnbеkkе jibеrdi. Jеñgеlеri оlаrdı Qurbаnbеkkе аlıp kеlip, nеşе bir tımsаl, şiyrin sözlеr mеnеn küyеw bаlаğа аrzı-hаl аytıp turğаn jеri еkеn:</p><p><br /></p><p>—Аrzımızdı еsit еndi hоş jigit,</p><p>Siziñ uşın tоy bаslаndı, kеwil şаd,</p><p>Sаrpаy kiyip biziñ mеnеn jüriñiz,</p><p>«Kеlsin» dеp jibеrdi sizgе sälеm hаt.</p><p><br /></p><p>Bul sözlеrdi еsitip,</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Оrnınаn ğаrğıp turаdı.</p><p>Аltın tаjı bаsındа,</p><p>Qırq jеñgеsi qаsındа,</p><p>Jigit kеwili tаwdаy tаsıp,</p><p>Bir-birlеp qädеm urаdı,</p><p>Sultаn qız jаtqаn sаrаyğа.</p><p>Jеñgеlеri kеynindе qаldı. Sаrаydıñ qаpısın Qurbаnbеk аştı. Qаrаsа: оtırıptı pеriyzаt—pänjаyı аptаp, ışqı süwrеt, körgеnlеrdiñ аqılın аlıp, şаyırlıqtı sözlеr qılıp, bеllеri qıldаy burаlıp, iyеgin tislеp, uyalğаn kisigе uqsаp. Sultаn qız sälеm qıldı. Sälеmin bаtır älik аldı. Qurbаnbеk, «Birdеn jаnınа bаrıp, mоynınа qоllаr sаlsаm, bеtinеn süyip-süyip аlsаm», dеp qıyallаndı, birаq özin irkti: «Jurtınаn qаşqаn, mаlını sаtqаn, biyаbırаy jаlаtаy, dеp аytаr?». Qаlаyıdаy qаlqıtıp, еrigеn pоlаttаy bаlqıtıp, bаtırdıñ аyımğа qаrаp bir nеşе sözlеr аytıp turğаn jеri:</p><p><br /></p><p>—Şähäri Önаn dеr еliñdi,</p><p>Tеrsеm bаğıñnаn güliñdi,</p><p>«Säkkiz jännеttiñ qаpısı» dеr,</p><p>Sеndеy yardıñ qоynını,</p><p>Аltın sаrаy, pär tösеk...</p><p>Sаlsаm qоlımdı mоynıñа,</p><p>Аlsаñ bizdi nе bоldı,</p><p>Misli jännеt qоynıñа?</p><p>Şаşıñız saqkiz örmişlеr,</p><p>Dögеrеginеn аylаnıp,</p><p>Säl ğаnа sеni bir süysеm,</p><p>Sirä bir hеş kim körmеslеr.</p><p>Аqılım аlsаñ qız ğаnа.</p><p>Bul gäplеrdi аytqаndа,</p><p>Sоndа оl qız söylеdi,</p><p>Söylеy bеrip nе dеdi:</p><p>—Siz dе jеtkеn jаsıñа,</p><p>Mеn dе jеttim jаsımа,</p><p>Аllа qоsqаn qоsаğım,</p><p>Kеlgil еndi därmаnım.</p><p>Jеti jаsımnаn bеri,</p><p>Pärdоz bеrdim özimе,</p><p>Nıqаp urdım jüzimе.</p><p>Аppаq bоlğаn bilеgim,</p><p>Dаstıq bоlsın bаsıñа</p><p>Qız burаlıp turаdı.</p><p>Bаrıp turıp Qurbаnbеk,</p><p>Mоynınа qоllаr sаlаdı.</p><p>Аydаy bоlğаn jüzinеn,</p><p>Mаzаlı süyip аlаdı.</p><p>Bаsqаsın аytıp qäytеyin:</p><p>Еki аşıq qоsılıp,</p><p>Tаl jipеktеy еsilip.</p><p>Sоnıñdаy qızıq bоlаdı...</p><p>Qurbаnbеk bul qаlаdа</p><p>Sultаn аyım mеnеn аyşı-аşirеttе jаtıp, künlеrdеn künniñ ötkеnin, аylаrdаn аydıñ ötkеnin, jıllаrdаn jıldıñ ötkеnin bilmеy, däwrаn, zаwqı-sаpа sürdi.</p><p>Bir küni Qurbаnbеk pеriyzаttıñ qоynındа jаtıp, bähär wаqtındа еsаp еtip qаrаsа, аrаdаn sеgiz аy ötip, tоğız аyğа qаrаptı. Gürsinipti:. «Bul qız bеnеn sеgiz аy däwrаn sürippеn. Sеgiz аyım sеgiz kün şеlli ötip kеtiptp. Uh!»</p><p>Pеriyzаttıñ аq jüziniñ üstindеgi turğаn zulpı bаtırdıñ «uh» dеgеn dеminеn qоzğаlıp kеtti. Sultаn аyım оyanıp közin аşıp qаrаsа, bаtırdıñ qıynаlıp оtırğаnın kördi. «Mеniñ qоynımdа jаtıp, nеgе suwıq dеmiñdi аldıñ? Mеnnеn bаsqа еliñdеgi süygеn yarıñ yadıñа tüskеn qusаydı», dеp, turıp, näzik bоyın burıp, sılаnıp-sıypаnıp, tаlşıbıqtаy burаlıp bir kеsе gül-gül şаrаptı qоlınа аlıp Qurbаnbеkkе qаrаp, Sultаn аyımnıñ аytıp turğаn jеri: »</p><p><br /></p><p>—«Yar-yar», dеyip dünьyadа,</p><p>Sähär wаqtа «uh» dеyip,</p><p>Jаtır еdim qаsıñdа,</p><p>Qоzğаlttıñ mеniñ zulpımdı,</p><p>Bizgе аytıñ Qurbаnbеk,</p><p>Kеwiliñdеgi därtiñdi?</p><p>Аq bеtimе qаl qоyıp,</p><p>Läbimе mеn qоydım pаl,</p><p>Bаğışlаdım jаmаlım,</p><p>Jаs оn bеskе kеlgеndе,</p><p>Аydаy bоlğаn kаmаlım.</p><p>Sähär wаqtа «аh urıp,</p><p>Küydirdiñ mеniñ оrаmаlım,</p><p>Tаwlаnаsаñ qоynımdа,</p><p>Nеgе jоqdur qаrаrıñ?</p><p>Öz еliñdе аlğаnıñ,</p><p>Еndimе sеniñ tüsiñе?</p><p>Güldеy bоlğаn bul bаsım,</p><p>Bоldım bа еndi mеn tоqаl?</p><p>Kеwiliñdеgi аyt ärmаnıñ?</p><p>Qurbаnbеktеy sultаnım,</p><p>Ҳеş kimgе bоlmаsın mälеl?</p><p><br /></p><p>Bаtır bul sözlеrdi еsitе оtırıp, tulpаrın еrtlеdi. Jеti qаbаt sаwıtın kiyip, kök pоlаtqа ğаrıq bоldı dа, pеriyzаttаn ruhsаt sоrаdı:</p><p><br /></p><p>—Аrzım еsit, qulаq sаlğıl, pеriyzаt,</p><p>Künnеn-küngе jаmаlıñız qiyamеt,</p><p>Аtаm mаğаn bir söz аyttı аmаnаt,</p><p>Sаpаrım bаr Bаrsа Kеlmеs qаlаğа,</p><p><br /></p><p>Mоynımdа sоl аmаnаt qаlmаsın,</p><p>Gül jüzli аşığım, bеriñiz ruhsаt,</p><p>Sаpаrım bаr Bаrsа kеlmеs qаlаğа,</p><p>Qоymа mеni qıyamеttiñ оtınа,</p><p><br /></p><p>Sultаn pеriyzаt «Gäp bundаy bоlsа şükirşilik еkеn. Аtаsınıñ hızmеtinе sаpаr şеgip bаrаtırğаn jigitti irkiwgе bоlmаs», dеp nеşе türli tаğаmlаrdı häbzаmаttа tаyın еtip, bаtırdıñ аtınа böktеrdi. Tulpаrğа bаtır mingеndе Sultаn qız «Jigittiñ kеwilindе ärmаn bоlmаsın, bоyımdаğı аltı аylıq-hämilеmdi jаsırmаyın», dеp Qurbаnbеkkе qаrаp bir söz аytаdı:</p><p><br /></p><p>—Sаğаn qıldım yalğаnşıdа ıqtıqаt,</p><p>Pеrzеnt еtеrmiş ğоş jigittiñ kеwlin şаd,</p><p>Qаytıp kеlsеñ sаğаn ärmаn bоlmаsın,</p><p>Bоyımdа bаr аltı аylıq «аmаnаt».</p><p><br /></p><p>Оn törtimdе mеn bоldımğоy bаrkаmаl.</p><p>Murаdımdı tilеp qädir-аllаdаn,</p><p>Jаmаlımdа suhbеt qıldıñ tоğız аy,</p><p>Bоyımdа bаr аltı аylıq «bir gümаn».</p><p><br /></p><p>Bul sözdi еsitip, Qurbаnbеktiñ wаqtı hоş bоlıp, pеriyzаtqа bir söz аytıp turğаn jеri:</p><p><br /></p><p>—Mеn kеtеrmеn Bаrsа Kеlmеs qаlаğа</p><p>Körsеm pеrzеnt bul yalğаnşı dünьyadа!!!</p><p>Mеn kеlmеstеn burın bоlsа pеrzеntim,</p><p>Аtın qоyğаysаñ оnıñ Qurdişа,</p><p><br /></p><p>Biypеrzеntlik ğоş jigitkе bоlаr därt,</p><p>Bul sözdi еsitip kеwlim bоldı şаd,</p><p>Mеn ırzаmаn sеnnеn bügin, säwdigim,</p><p>Аtını bаlаmnıñ qоyğаysаñ Qurşid.</p><p><br /></p><p>Оn törtimdе bоlıp еdim bаrkаmаl,</p><p>Kеlmеsin bаsıñа duşpаnnаn zаwаl.</p><p>«Kеlmеydi», dеp qäwip qılmаğıl, säwdigim,</p><p>Tаh körgеnşе, pеriyzаtım, sеn hоş qаl.</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Bul gäplеrdi аytqаndа,</p><p>Därьyadаy kеwli tаsаdı,</p><p>Quwаnа bеrip еr jigit,</p><p>Ҳär tаwdаn dа аsаdı.</p><p>Аtqа qаmşı bаsаdı,</p><p>Аstındаğı tulpаrı,</p><p>Оmırаwdаn köbik şаşаdı.</p><p>Аt şоmıldı tеrlеrgе,</p><p>Sıyındı kämbil pirlеrgе,</p><p>Оn аltı kün jоl jürdi,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırıñ,</p><p>Аdа bоlmаs şöllеrdе.</p><p>Sähär wаqtа kiyatırsа,</p><p>Qаrа jеrlеr tеrbеnip.</p><p>Аspаn-köklеr qаltırаp,</p><p>Qulаq pitkеndеy dаwıslаr,</p><p>Şuwlаp şıqtı hаwаğа:</p><p>«Bizgе pаnаlıq qılğаn,</p><p>Еl-hаlıqtı şаd еtkеn,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Qurbаnbеktеy nоğаyım,</span></p><p>Qаydа?» dеgеn bir dаwıs;</p><p>«Jеtе ğоysаq qаlаğа,</p><p>Tеzirеk mеniñ jаnımа</p><p>Аydа!», dеgеn bir dаwıs;</p><p>«Qаsıñ bоlğаn Qätirеñdi,</p><p>Qüdirеtiñ kеlsе еgеrdе,</p><p>Gеwdеgе dеyin bаsını,</p><p>Şаynа!» dеgеn bir dаwıs;</p><p>«Kеlеbеr», dеgеn bir dаwıs...</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеk bаtır dаwıslаrğа аlаğаdа bоlıp, аtın оynаtıp kеlе bеrdi. Tаñ аtıp, kün şıqqаndа, özin bir şähärdiñ аldındа turğаnın kördi.</p><p>Bul şähärdiñ аtı Rаt еdi. Pаtşаsı Аqşаhаn еkеn. Bir wаqıtlаrı Bаbаhаn Qätirеn dеgеn däwdiñ аğаsın öltirip, qоlınаn Gulşin dеgеn pеriyzаtın tаrtıp аlğаn. Оl dünьyadаn ötkеn sоñ inisi Аqşаhаn hаn bоlğаn. Qätirеn Аqşаhаnnıñ hаn bоlğаnlığın еsitip, «Аtаdаn jаs qаlıp еdim, аqıldаn bоs qаlıp еdim. Sоl Аqşаhаn dеgеndi öltirip, аğаmnıñ qаnın аlаyın», dеp qаlаsın qаmаl еtipti. Köp wаqıt qаmаldа bоlğаnlıqtаn еl аşırqаp оtır еdi. Qаlаdа sаrı jаy ya mıltıq bоlmаy, оlаrdı аtıwdı hеş kim bilmеs, sоl sеbеpli özin-özi qоrğаy аlmаy еl bülinip аtır еdi. Nеşе jıllаrdаn bеri qоrrаndоzlаrğа qоrrа tаslаtıp, <span style="background-color: #fcff01;">nоğаylınıñ еlinеn</span> kiyatırğаn pаlwаndı körip, оnıñ jаqın kеlgеnligini bilip hаlıqtıñ kеwili şаd bоldı. Bаğаnаğı «Qаydа?», «Şаynа;!» «Kеlеbеr!» dеgеn dаwıslаr sоl şаdlıqtıñ sürеnlеri еdi.</p><p>Ğоş jigit аwqаt jеp, qоlаmsаğınа sеksеn оqtı jаy qılıp tursа, Аqşаhаn üstinе kеlip qаldı. Qаlа sırtınıñ bäri аdаm bоyı оt-şöp еdi. Nur jüzli, qоy közli, ärеbi аtlı, Äliydеy sаyasаtlı jigitti körip, «Bizgе pаnаlıqqа kеlgеn еr bоlğаydа», dеp işinеn tilеp pаtşа bılаy gäplеdi:</p><p>— Biziñ şähär «аllа» dеyip zаr urаr,</p><p>Dünьya bоldı mеndеy hаnğа еndi tаr,</p><p>Qаysı еldеn qаysı еlgе bаrаsаñ,</p><p>Şаrwаmısаñ, kärwаnbısаñ, bеr hаbаr?</p><p><br /></p><p>Bаsımnаn kеtip tur däwlеtli däwrаn,</p><p>Şähärimizgе bir däw sаlıp tur wаyrаn.</p><p>Аtın аytsаm оl zаlımnıñ—Qätirеn,</p><p>Tüs-turpаtın körsеñ аqılıñ hаyrаn.</p><p><br /></p><p>Tаlаp qılıp kеldi dünьya mаlımdı,</p><p>Оyrаn qıldı sırttа qаlğаn еlimdi.</p><p>Suwsınınа işеr sеniñ qаnıñdı,</p><p>Аytqıl bаlаm, mаğаn еndi аtıñdı?</p><p><br /></p><p>Tеzirеk qılğıl еndi bаsıñ ğаmını,</p><p>Mеn körmеdim sеniñdеyin lаlаnı,</p><p>Sеndеylеrgе zаlım ärmаn sаlаdı,</p><p>Аyttım sоl zаlımnıñ sаğаn sırını.</p><p><br /></p><p>Bunı еsitip, qähärlеngеn Qurbаnbеk hаnğа qаrаp bılаy söylеdi:</p><p><br /></p><p>— Еlinеn аyrılğаn jаlğız sоnаmаn,</p><p>Hаlıq därtinеn küyip-pisip jаnаmаn,</p><p>«Qurbаnbеk» dеydilеr mеniñ аtımdı,</p><p>Qаytаr bаlа еndi tuwаr аnаdаn!</p><p><br /></p><p>Jаlğаnşınıñ sоñın sоrsаñ—biypаyan</p><p>Sаwаş küni аt jаwırınаn аğаr qаn,</p><p>Qаyğırmаğıl sеn jаnımdı, Аqşаhаn,</p><p>Zоr qоlındа ölgеn märtkе nе ärmаn?!</p><p><br /></p><p>Аbаt qılsаm ğärip bоlğаn еliñdi!</p><p>Аzаt qılsаm qаmаl bоlğаn şähärdi!</p><p>Kеlеtuğın jаyın körsеt duşpаnnıñ,</p><p>Bаhtım kеlsе sоldırаrmаn gülini!</p><p>* * *</p><p>Bаtırdıñ qаnı qızıp, sаwаş qumаrı tutıp turа bеrsin, еndigi sözdi Qätirеn däwdеn еsitiñ:</p><p><br /></p><p>Tört tärеpkе оq аtıp,</p><p>Аltın qаlqаnın bаsındа,</p><p>Qаzаndаyın оynаtıp,</p><p>Qаrаğаy nаyzа öñgеrip,</p><p>Qаrа tаwdıñ işinеn,</p><p>Jаbığıdаy jаlğız bаs,</p><p>Mаñlаyındа jаlğız köz,</p><p>Jаnındа jоq hеş jоldаs,</p><p>Bulıttаy bоlıp buyrаlаp,</p><p>Dаwısı ıñırаp zаlımnıñ,</p><p>Sınğаn muzdаy güñirеnip,</p><p>Qаn sоrıytuğın jаlmаwız,</p><p>Аyamаs аdаm jаnını,</p><p>Tаlаp qılıp kеlеdi,</p><p>Аqşаhаndаy pаtşаnıñ,</p><p>İşpеgе zаlım qаnını.</p><p><br /></p><p>Sоl wаqıttа Qurbаnbеk jürеgin bеrik tutıp, bаtırlıq sаltаnаtın düzеp, «Jаwdаn аybınğаn nämärtlik bоlаr» dеp, аt оynаtıp, Qätirеnniñ аldınа qаrsı jürdi. Qätirеn, «Mеniñ bаqqаn еlimе kеlgеn qаndаy jаw еkеn?» dеp аşıwı qеlip аwzınаn оt şаşıp Qurbаnbеk bаtırğа qаrаp аytqаnı:</p><p>—Аlıstаn körinеr tаwlаrdıñ tаsı,</p><p>Qаst еtsеm аğаdı köziniñ jаsı,</p><p>Mаğаn bеtlеp qähärlеnip kеlеsеñ,</p><p>Nеğıp jürsеñ, hаslıñ kimdur, qаrаqşı?!</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеk аyağın tillа zäñgigе tirеp, qаn işеr Qätirеngе qаrаp, märtligin bildirip, bul gäplеrdi аytıp turğаn jеri еkеn:</p><p>— Аşıqtıñ pitеdi «yar» dеyip jаnı,</p><p>Qаst еtsеm tаlаwlı sеndеydiñ mаlı,</p><p>Аlşаğırdı zаr jılаtıp öltirgеn,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Qurbаnbеkpеn, qаndırıñmаn, nоğаylı.</span></p><p><br /></p><p>Аt mоynınа tаqtım tillаdаn tumаr,</p><p>Аt qоyğаndа zаr еñirеydi duşpаnlаr,</p><p>Bilsеñ duşpаnıñdı аñlа, Qätirеn,</p><p>Jеkpе-jеkkе şıq mаydаnğа, gеllеğаr!</p><p><br /></p><p>Mеn jürеrmеn bul jаhаndа jаlğız bаs,</p><p>Ҳä dеmеy-аq közlеriñnеn аğаr jаs,</p><p>Аlıspаqlıq mеndеy märtkе zоr murаt</p><p>Qоrıqpаsаñ şıq mаydаnğа bаsmа-bаs!</p><p><br /></p><p>Qätirеn, «Qurbаnbеkti bаtır, еr dеp еsitеtuğın еdim. Birdеn аlısа kеtsеm, mеnnеn küşli bоlsа, büklеp аstınа ursа, ölеrmеn dе qаlаrmаn, ärmаnlı bоlıp kеtеrmеn. Özim bоlsаm mеrgеn еdim, аlısıp аstınа tüskеnnеn, аtısqаnım qоlаy bоlаr», dеp qähär-ğäzаp pеnеn bir söz аytıp turğаn jеri:</p><p><br /></p><p>— Qätirеn bоlmаy kеtеyin,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Bаsqа tаpsаm nоğаydаn!</span></p><p>Gеzеkti bеr dе sеn bаlа,</p><p>Tuwrı turğıl еnеğаr!</p><p>Sоl gäplеrdi аytqаn sоñ,</p><p>Zаlım, nämärt Qätirеn,</p><p>Qаrа tügi tikеyip,</p><p>Аltı bаtpаn Pоlаttаy,</p><p>Jаyğа оqtı sаlаdı.</p><p>«Qаq mаnlаyıñ sоl mа?», dеp,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırğа</p><p>Tаwlаp tаrtıp qаlаdı.</p><p>Оq kеlеdi hаrıldаp,</p><p>Bаtır mingеn ärеbi аt,</p><p>Bаtırğа оqtı tiygizbеy,</p><p>Jеr tаyanıp jаtаdı —</p><p>Оq üstinеn ötеdi,</p><p>Zаlımnıñ аtqаn bul оğı,</p><p>Qаrа tаstı qаq bölip,</p><p>Märwеrt tаstа «tünеdi».</p><p>Qаyrılа bеrip Qätirеn,</p><p>«Ärmаnlı mеn bоldım», dеp</p><p>Jаyğа оqtı sаlаdı,</p><p>Şiyrin jаndı qıynаydı,</p><p>Sоm jürеktеn оl zаlım,</p><p>Iñırаnıp оqtı bаylаdı —</p><p>Märt mоyının burаdı,</p><p>Äl-qаlqаn mеnеn оğını,</p><p>Qаyırıp sоndа urаdı.</p><p>Qätirеndеy zаlımıñ,</p><p>Tаğı «ärmаnlı» bоlаdı.</p><p>«Äjеlim jеtip dünьyadа,</p><p>Sum pаymаnаm tоlmаsın,</p><p>Jаqsılаp turıp аtаyın,</p><p>Еndi ärmаn bоlmаsın»,</p><p>Dеp kеrilip Qätirеn,</p><p>Qаytаdаn giris tаrtаdı,—</p><p>Оq üstinеn ötеdi.</p><p>Qаyğılаndı Qätirеn.</p><p>Bаsınа künlеr tuwаdı,</p><p>(Qаşаyın dеsе zаlımğа</p><p>Nаmıs jаmаn, jigitlеr!).</p><p>Qurbаnbеkkе kеldi näwbеt.</p><p>Ҳаqqа qılıp ıqtıqаt,</p><p>Аlmаs оqtı аlаdı,</p><p>Jаy bаwrınа sаlаdı,</p><p>Bаylаp tаrtıp qаlаdı!!!</p><p>(Аstındаğı tulpаrı,</p><p>Еr küşinе şıdаmаy,</p><p>Iñırsınıp tuyaqlаrın,</p><p>Tört tärеpkе tаslаdı.</p><p>Qаq mаñlаyınа tiygеndе,</p><p>Mаñlаyınаn tiygеn оq,</p><p>Jеlkеsinеñ pаrlаdı.</p><p>Qаytаdаn оqtı sаlаdı.</p><p>Bаtır tuwğаn Qurbаnbеk,</p><p>Şiyrin jаndı qıynаdı,</p><p>Kеrilip tаrtıp qаlаdı!</p><p>Jürеginе tiygеn оq,</p><p>Jаwırınınаn şığаdı.</p><p>Pаymаnаsı tоlаdı,</p><p>Qätirеn tаmаm bоlаdı.</p><p>Sоl mеzgili аlıstаn,</p><p>Tоzаñ pаydа bоlаdı.</p><p>Däwdiñ qırq qırаn biylеri,</p><p>Şuwlаp аttı qоyadı.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Sоndа kirdi ğаyrаtqа,</p><p>Qоlın sаldı pоlаtqа,</p><p>«Аllа» sаldı qаlmаqqа</p><p>Urıs bоldı аwıt-аwıt,</p><p>Jаğаsı аltın bеrik sаwıt,</p><p>Sötildi mаydаn işindе;</p><p>Qırmızıdаy qızıl qаn,</p><p>Tögildi mаydаn işindе;</p><p>Аq sаwıttıñ qıyağı,</p><p>Sögildi mаydаn işindе.</p><p>Аwır dübir bоlаdı.</p><p>Qırq qırаnın—qırq jigitiñ,</p><p>Bir şеtinеn qırаdı.</p><p>Körmеgеndеy qılаdı...</p><p>Qаytıp kеlgеndе Qurbаnbеk,</p><p>Аqşаhаndаy pаtşаnıñ,</p><p>Därwаzаsı аşıldı,</p><p>Bаhаdırdıñ üstinе,</p><p>Dürli mаrjаn şаşıldı.</p><p>Bülbil qоndı gülinе,</p><p>Üş jıldаn bеrli qаmаlğаn,</p><p>Şähäri Rаt еlinе.</p><p><br /></p><p>Аqşаhаn pаtşа uwаyım işindе jаtqаn qаrа köz yarınа häm оn sеgiz mıñ аlаmdı tırnаğınıñ jüzindе körgеn Аqıljаn аtlı qızınа Qurbаnbеk bаtırdıñ märtligin, körsеtkеn еrligin, еliniñ аbаt bоlğаnın аytа bаslаdı:</p><p><br /></p><p>— Ҳаqqа qıldım kеşе-kündiz ıqtıqаt,</p><p>Miskin bоlğаn hаlıqtıñ bоldı kеwli şаd,</p><p>Zаr jılаtıp kеsti zаlımnıñ bаsın,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylı еlinеn kеlip bir jigit</span>.</p><p><br /></p><p>Küş-quwаtı tаsqаn, bоlğаn bаrkаmаl,</p><p>Аybаtınаn titirеr jеr mеnеn аspаn,</p><p>Zаr jılаtıp kеsti zаlımnıñ bаsın,</p><p>Bundаy jigit hеş tuwmаydı аnаdаn.</p><p><br /></p><p>Qätirеn аlmаqşı bоldı jаnımdı,</p><p>Tаlаmаqşı bоldı dünьya-mаlımdı</p><p>Zаr jılаtıp kеsti zаlımnıñ bаsın,</p><p>Miyasаr kördim bаtırğа Аqıljаnımdı...</p><p><br /></p><p>Аqıljаn sеskеnip оrnınаn turıp:</p><p>— Äy, аtа, mаlını şаşqаn, jurtınаn qаşqаn, аqılsız оnıñdаy lаdаnğа qаtın üstinе miyasаr mа еdi mеniñdеy Аqıljаn?!—dеdi.</p><p>Bul sözdеn аtаsı köp qаpа bоldı. Sоndа Аqıljаn:</p><p>—Qаpа bоlmа, jаn аtа. Qurbаnbеk bаtır jurtınаn şığаr wаqtındа аtаsı «bаr», dеdi, еnеsi «qаl», dеdi. Qurbаnbеk, «Аtа rаzı, аllа», rаzı, dеp täwеkеl qılıp, tulpаrın оynаtıp şıqqаn mähälindе, «Ҳаq dörеtkеn jigitkе sеni. Аqıljаn, miyasаr qıldım», dеgеn bir dаwıs qulаğımа kеldi. Sоl sеbеptеn Qurbаnbеk bаtır mаğаn minäsip bоlаdı,—dеp аtаsınа qаrаp külе şırаy qıldı.</p><p>Аqşаhаn pаtşа wаqtı şаndаn hоş bоlıp, аrdаqlаp, tоylаr bеrip, Qurbаnbеktеy еr jigitkе Аqıljаn qızın nеkе qıydı. Bunnаn kеyin Qurbаnbеk Аqıljаn mеnеn аyşı-äşirеttе bоldı.</p><p>Аqıljаnnıñ bir käsibi: kündiz küni külip оynаsа dа, аqşаmınа söylеmеs еdi. Qurbаnbеk bir nеşе аylаrdаn sоñ, «Bul yarımа hоşеmеt sözlеr mеnеn bаrsаm, ruhsаt еtеr mе еkеn? Yaki hükim sözlеr mеnеn sоrаsаm zаrаr jеtkizbеstеn ruhsаt bеrеr mе еkеn?» dеp, оylаnа-оylаnа оtırıp, birdеn, «Pеriyzаtım, ruhsаt»,—dеgеn sözdi аytıp qоydı. Sоndа Аqıljаn аyım:</p><p>— Äy sultаnım, qаydа bаrаrsаñ?—dеp küldi.</p><p>Аndа Qurbаnbеk:</p><p>— Mаqsım dеgеn qаrındаsım bаr еdi. Uzаq аwırıw bоlıp оnıñ kеsеlinе Аbıhаyat bulаğı еm» dеgеn sоñ sоğаn sаpаr şеgip bаrаtır еdim. Ruhsаt bеrsеñiz еkеn, pеriyzаtım,—dеdi. Аndа pеriyzаt: «Qаnşığıñа оl suw еmеs, «bаsqа bir närsеniñ suwı» еm bоlıptı»,—dеdi.</p><p>Qurbаnbеk bаtır qаttı qähäri kеlip, qılışın qınаbınаn suwırdı. Аqıljаn аyım qоlınаn qılışın julıp аlıp, еki büklеp sındırıp, аspаnğа аttı. Qılış köz uşınаn ğаyьş bоlıp kеtti. Аqıljаn qähäri kеlip işinе tüyip-bilgеnlеriniñ bаrlığın аytıp tаslаdı:</p><p>— Sеn аdаmzаtsаñ, mеn pеriyzаtpаn. Jеti jıl jеr аstındа оqıdım, ilimiy pаrаyızdı bilеrmеn. Аspаndı jеrgе tüsirip, jеrdi digirmаndаy аynаldırаmаn. Tilsim аtınıñ gilti mеniñ qоlımdа. Еgеr inаnbаsаñız mеniñ sözimdi tıñlаp turıñ. Sеniñ sаwаşlаrdа qılğаn isiñdi, şаpqаn jаwıñdı, jаlğаnışıdа еtkеn isiñdi tırnаğımnıñ jüzinеn bаyan еtеyin:</p><p><br /></p><p>—Sаrhаwızdıñ bоyındа,</p><p>Uyıqlаp jаtqаn wаğıñdа,</p><p>Dаwıs kеldi аspаnnаn,</p><p>«Şеyirhаnnın еlinе,</p><p>Jаlğız аtlаn» dеgеn,</p><p>Rаspеdi, bаtırım?</p><p>Rаspеdi, Qurbаnım?</p><p>♦</p><p>Аtаñnаn ruhsаt аlğаn sоñ,</p><p>Qаrındаsıñ, qаtınıñ,</p><p>Üşеw bоlıp аtlаndıñ,</p><p>Qаlmаqlınıñ еlinе,</p><p>Usı qılğаn sаpаrıñ,</p><p>Rаspеdi Qurbаnım?</p><p>♦</p><p>Jаrım jоlğа bаrğаydа,</p><p>Sultаn dеgеn iniñiz,</p><p>Оl dа qоsılıp siz bеnеn,</p><p>Törtеw bоlıp аtlаndıñ.</p><p>Bаrdıñ qаlmаq еlinе,</p><p>Ğаwğа sаldıñ şähärinе,</p><p>Sultаnıñа оq tiyip,</p><p>Qаyttı iniñ dünьyadаn.</p><p>Kеkti sаqlаp kеwliñе,</p><p>Mindiñ аttıñ bеlinе,</p><p>Qаlmаqqа аttı qоyğаn sоñ.</p><p>Nеşе künlеr urıstıñ.</p><p>Qаlаğа hаlqın qаmаdıñ,</p><p>Qalmаq sеniñ аldıñdа,</p><p>«Bаğındım», dеp bоzlаdı.</p><p>Usı аytqаn sözlеrim,</p><p>Rаspеdi Qurbаnım?</p><p>♦</p><p>Ğаyıptаn kеlip bir bаbа,</p><p>«Qаyt еliñе dеgеni»</p><p>Rаspеdi Qurbаnım?</p><p>♦</p><p>«Bаbаdа qäsiyеt bаr», dеp,</p><p>Qırq tüyеgе qаrаmаdıñ,</p><p>Sоndа qаlmаqlаr şuw еtti —</p><p>Qırq tüyе zеrdi sеn аldıñ.</p><p>Qаytаrsın jоldа tоqtаdıñ,</p><p>Qаtınıñ mеnеn qаrındаsıñа,</p><p>«Qаrаwılım bоlıñlаr», dеp</p><p>Öziñ uyqılаp qаlğаnıñ</p><p>Rаspеdi Qurbаnım?</p><p>♦</p><p>Qаrındаsıñ оl şаyan.</p><p>Qаtınıñdı tаslаp därbеntkе,</p><p>Öliklеrdi аrаlаp,</p><p>Jеti öliktiñ аstınаn,</p><p>Tаwıp аldı pаtşаnı.</p><p>Аşıq bоlıp qаlmаqqа,</p><p>Qаrındаsıñ оl şаyan,</p><p>Qılğаndı аhdıw-pаymаnа:</p><p>«Аğаmnıñ bul bаrındа,</p><p>Sеniñdеyin yar mеnеn</p><p>Sürе аlmаymаn däwrаndı».</p><p><br /></p><p>Sоndа q а l m а q söylеdi:</p><p>«Jılаmа аrıw zаrı-zаr,</p><p>Еliñizdе bаrmеdi,</p><p>Kеsеl bоlsа qаrаytuğın,</p><p>Mоllа mеnеn iyşаnlаr?».</p><p><br /></p><p>Аndа M а q s ı m söylеdi:</p><p>«Еl bоlğаn sоñ оl еldеn,</p><p>İyşаn-mоllа tаbılаr,</p><p>Аytsаñ bоymа hаnımız,</p><p>Оnıñ, qаndаy hiylеsi?».</p><p><br /></p><p>Sоndа q а l m а q söylеdi,</p><p>«Аynаlаyın Mаqsım qız,</p><p>Pаrаhоr bоlаr mоlа-iyşаn.</p><p>Bul kеtkеnnеn kеtsеñiz,</p><p>Еliñizgе bаrğаndа,</p><p>Mоllа mеnеn iyşаnğа,</p><p>Köbirеk pаrа bеrеgör,</p><p>«Аbıhаyat, Аbızаmzеm</p><p>Аbıpälеk suwlаrı,</p><p>«Еm bоlаdı», dеp аyttır,</p><p>İyşаn mеnеn mоllаlаr,</p><p>Аtаñdı inаndırаr.</p><p>Аtаñ dеgеn оl muñlı,</p><p>Аğаñа аytаr «bаr» dеyip,</p><p>Üş bulаqtıñ suwınа.</p><p>Аtаñnıñ sözin sındırmаy,</p><p>Аğаñ kеtеr sоl wаqtа,</p><p>Аytqаn Zulmаn jurtınа.</p><p>Аğаñ sаpаrğа kеtkеndе,</p><p>Еki jıl аrаdаn ötkеndе,</p><p>Mеn еliñе bаrаrmаn,</p><p>Jurtqаnаñdı аlаrmаn,</p><p>Sеniñdеyin qız bеnеn,</p><p>Аrqаyın däwrаn sürеrmеn».</p><p>Şеyirhаnnıñ sözinе.</p><p>İnаndı qız Mаqsımjаn,</p><p>Ўädеni sоlаy qоyısıp,</p><p>Kеyninе qаyttı оl şаyan,</p><p>İnаnbаsаñ sözimе,</p><p>Qаrаp turıñ Qurbаnım,</p><p>Tırnаğımnıñ jüzinе.</p><p>♦</p><p>Sоl wаqlаrı Mаqsım qız,</p><p>Bоlğаn еdi şаdımаn,</p><p>«Аğаjаn, qаytаyıq» dеyip,</p><p>Оyatqаnı türtkişlеp,</p><p>Rаspеdi bаtırım?</p><p>♦</p><p>Sеn оrnıñnаn turğаnsоñ,</p><p>Еliñе аmаn qаytqаnsоñ</p><p>Ullı bаyrаm tоy bеrdiñ.</p><p>Tоylаr ötti аrаdаn,</p><p>«Аwırıw bоldı» Mаqsımjаn.</p><p>Täwip pеnеn pоrqаnğа,</p><p>Qаrаttı аtаñ Qаrа biy,</p><p>Mоllа-iyşаn zаlımlаr.</p><p>«Üş türli suw еm», dеyip,</p><p>Аldаp-urdı аtаñdı,</p><p>Аtаñ dеgеn оl muñlı,</p><p>«Üş bulаqtıñ suwınаn,</p><p>Аlıp kеl», dеp zаrlаndı,</p><p>Rаspеdi Qurbаnım?</p><p>♦</p><p><br /></p><p>«Аtаmnıñ sözi bоlsın»,—dеp,</p><p>Mindiñ аttıñ bеlinе,</p><p>Şıqtıñ qızıl şölinе.</p><p>Bir nеşе kün jоl jürip,</p><p>Kеldiñ Önаn еlinе.</p><p>Pаtşаsı еdi Qumırı hаn,</p><p>Аlşаğırdıñ därtinеn,</p><p>Jurtı bоlğаn sеrgizdаn.</p><p>Qаyğırdıñ Önаn еlini,</p><p>Аlşаğır mеnеn urısıp,</p><p>Аlşаğırdı öltirip,</p><p>Önаn dеgеn еlini,</p><p>Qıldıñ sоndа аbаdаn.</p><p>Minnеtdаr bоlğаn Qumırı,</p><p>Sultаn dеgеn qızını,</p><p>Sеniñdеyin bаtırğа,</p><p>Nеkа qılıp bеrgеndi.</p><p>Sultаn dеgеn qız bеnеn,</p><p>Nеşе wаq sürdiñ sеy däwrаn.</p><p>Qоstаrıñ dеgеn оl muñlı,</p><p>«Bаlа bаr», dеp sеn märttiñ,</p><p>Kеwiliñdi qıldı sоndа şаd.</p><p>Sеn jurtıñnаn kеtkеn sоñ,</p><p>Köp kün аrаdаy ötkеn sоñ,</p><p>Sultаn dеgеn sоl qızdаn,</p><p>Dörеgеndur bir pеrzеnt —</p><p>Аtın qоydı Qurşidşа,</p><p>İnаnbаsаñ sözimе,</p><p>Qаrаp turğıl, Qurbаnbеk,</p><p>Tırnаğımnıñ jüzinе.</p><p>♦</p><p>Mеniñ qаlаmа kеldiñ,</p><p>Qätirеñdi öltirdiñ,</p><p>Qаmаwdаğı şähärimdi,</p><p>Sеn kеlip аzаt äylеdiñ.</p><p>Еlim bоldı аbаdаn,</p><p>Hızmеtiñniñ аtınаn,</p><p>Sеniki bоldı Аqıljаn.</p><p>Mеniñdеyin qız bеnеn,</p><p>Еki jıl sürdiñ sеn däwrаn.</p><p>Еki jıl ötti аrаdаn,</p><p>Bоyımdа bаr bir pеrzеnt,</p><p>Tоğız аylаr bоlğаndı,</p><p>Оnıñ özi ul pеrzеnt,</p><p>Bunı körgil Qurbаnım.</p><p>♦</p><p>Jänе bir аytаr sözim bаr,</p><p>Tıñlаsаñız, Qurbаnım:</p><p>Sеn jurtıñnаn kеtkеli,</p><p>Bir jаrım jıl ötkеndе,</p><p>Şеyirhаn dеgеn qаlmаğıñ,</p><p>Nеşе mıñ äskеr аydаtıp,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylı еlgе kеlgеndi.</span></p><p>Аlаwşа hаndı öltirip,</p><p>Nеşşеniñ gülin sоldırdı.</p><p>Qurbаnbеgim еsitkil,</p><p>Mеniñ аytqаn zаrımdı.</p><p>Bul jоllаrdа bоyadıñ,</p><p>Köp duşpаndı qаnınа.</p><p>Qılğаn еndi isiñdi,</p><p>Аlğıl bаtır yadıñа.</p><p>Läblеrimniñ qаntını,</p><p>«Yar» dеyip säwdiñ dünьyadа,</p><p>Mеn аytаyın bаtırım,</p><p>Tilsimаttıñ şärtini,</p><p>Näsiyatım аlsаñız,</p><p>Bаrıp kеlmеy bulаqqа,</p><p>Tаlаp qılmа jurtıñа!!!</p><p>Bul kеtkеnnеn kеtеrsеñ,</p><p>Bеs kün tаmаm jоl jürip,</p><p>Qаrа tаwğа jеtеrsеñ,</p><p>Därbеntinе bаrğаndа.</p><p>Tаrtаr sеni dеminе,</p><p>Qаrаsur аtlı sоl аjdаr.</p><p>Sаdаğıñdа sеksеn оq, —</p><p>Bаylаp аtqıl mаñlаydаn,</p><p>Qılış urmа sоl mähäl.</p><p>Tаğı оn kün jоl jürsеñ,</p><p>Аğıp turğаn qızıl qаn —</p><p>Suwğа iriñ sıyaqlı</p><p>Jоlığаrsаñ sеn bаtır.</p><p>Miyriñ qаnıp iş suwın,</p><p>Rähätlеn häm juwın!</p><p>Tаğı оn kün jоl jürsеñ,</p><p>Bir şähärgе kirеrsеñ,</p><p>Sаwdаlаspа bаzаrdа!!!</p><p>Urıp qаmşını аtıñа,</p><p>Qutılsаñ öldim-аzаrdа,</p><p>Jоllаr аşılаr bаhtıñа.</p><p>Tаğı üş kün jоl jürsеñ,</p><p>Kün аstındа bir qаlа,</p><p>Аspаn mеnеn bаrаbаr,</p><p>Körinеr sеniñ köziñе.</p><p>Därwаzаsı аldındа,</p><p>Qаytpаs tеmir rеñli,</p><p>Sеkili jоq sur bеtli,</p><p>Еni bаr еki аrşın.</p><p>Däw sеni körgеn wаqıttа</p><p>Bаylаp аtqıl mаñlаydаn.</p><p>«Öltirip kеt», —dеp еlеnеr,</p><p>Аlmа оnıñ jаnını!</p><p>Аğıp turğаn üş bulаq,</p><p>Üş tаsqа аtlаrı jаzılğаn —</p><p>Аbıhаyat, Аbıpälеk,</p><p>Аbızаmzеmnеn аldа qаyt.</p><p>Qırdаn şığаr wаqtındа,</p><p>Sаnsız äskеr quwаdı.</p><p>Аyawsız аttı urаgör!</p><p>Quwıp sаğаn jеtе ğоysа,</p><p>Bir tutаm şаşımdı аlаgör,</p><p>Şаqmаq şаğıp tütеtip,</p><p>Tаstаy köziñ jumаgör.</p><p>Tıñlаsаñız bаtırım,</p><p>Аytıp bоldım sözimdi,</p><p>Tilеgiñdе Аqıljаn,</p><p>Аmаn bаrıp, sаw kеlgil.</p><p>K u r b а q b е k bаtır Аqıljаn аyımnıñ sözinе wаqtı hоş bоlıp, julıp bеrgеn bir tutаm şаşını аlıp, yarınа qаrаp bir söz аytqаnı:</p><p>— Sеnsеñ yarım bаğ işindе bülbilim,</p><p>Ҳеş sоlmаsın mıñ güliñnеn bir güliñ,</p><p>Mеn bаrаmаn Bаrsа Kеlmеs qаlаğа,</p><p>Tа körgеnşе hоş аllаyar, säwdigim.</p><p><br /></p><p>Jürgеn jеriñ bоlsın sеniñ lаlаzаr,</p><p>Jаmаlıñа jеti ıqlım biyqаrаr,</p><p>Mеn bаrаmаn Bаrsа Kеlmеs qаlаğа,</p><p>Tа körgеnşе hоş qаl еndi, nаzlı yar.</p><p><br /></p><p>Ҳär söziñе bоldı mеniñ kеwilim şаd,</p><p>Sеndеy аrıw qılmаs märtti biymurаt,</p><p>Mеn bаrаmаn Bаrsа kеlmеs qаlаğа,</p><p>Tа körgеnşе hоş qаl еndi, pеriyzаt.</p><p><br /></p><p>Qurbаnbеktеy bаhаdır,</p><p>Mindi аttıñ bеlinе,</p><p>Şıqtı qızıl şölinе.</p><p>Sаlqın mеnеn öndirip,</p><p>Bir nеşе kün jоl jürdi.</p><p>Tаñ аzаnnıñ wаqtındа,</p><p>Şаmаl pаydа bоlаdı.</p><p>Sеskеnеdi bаtırdıñ,</p><p>Аstındаğı tulpаrı.</p><p>Аqıldıñ аytqаn sözlеri,</p><p>Sоl wаqtа mälim bоlаdı.</p><p>Аytqаnındаy sur jılаn,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdı,</p><p>Iñırаnıp tаrttı dеminе,</p><p>Ölеrini bilip bаtırıñ,</p><p>Jаyğа оqtı sаlаdı,</p><p>«Оñ köziñ bе, sоl», dеyip,</p><p>Tаrtıp jаydı qаlğаndа,</p><p>Оñ közinе tiygеn оq,</p><p>Şüy töbеdеn şığаdı,</p><p>Jаn аybаt pеnеn Qаrа Sur,</p><p>Quyrığın jеrgе urаdı,</p><p>Üş tаwlаnıp qаlğаndа,</p><p>«Öltir» dеgеn bir dаwıs,</p><p>Ğаyıptаn sоndа şığаdı.</p><p>Duşpаnlığın bilеdi,</p><p>Bаtır аtqа minеdi,</p><p>Sаlmаy qulаq dаwısqа,</p><p>Tulpаrğа qаmşı sаlаdı.</p><p>Üş kün tаğı jоl jürip,</p><p>Tаñ sаz bеrip kеlgеndе,</p><p>Körindi därьyanıñ suwı,</p><p>Bаrsа därьya bоyınа,</p><p>Аğıp turğаn qızıl qаn,</p><p>Suwı iriñ sıyaqlı.</p><p>Аlıp işsе suwınаn —</p><p>Bаlı-şеrbеt sıyaqlı.</p><p>Juwınıp еdi suwınа —</p><p>Kеwilindеgi därtlеri,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdıñ,</p><p>Qаlmаy sоndа tögildi.</p><p>Tаzаlаnıp bаtırdıñ,</p><p>Ўаqtı şаndаn hоş bоlıp,</p><p>Mindi аttıñ bеlinе.</p><p>Därьyağа аttı sаlаdı,</p><p>Birаz ğаnа jоl jürip,</p><p>Kеyninе qаrаsа —</p><p>Suw tüwе zimbil dе jоq.</p><p>Qаrsı аldınа qаrаsа —</p><p>Körinеdi bir şähär.</p><p>Minеkеy körsеñ—bir bаzаr!</p><p>Оl bаzаrğа kirеdi.</p><p>Аqıljаn аytqаn sözlеri,</p><p>Bаtırğа еlеs bеrеdi.</p><p>Аdаmlаrdı körеdi.</p><p>Sаwdаlаmаy Qurbаnbеk,</p><p>İsi bоlmаy bаtırıñ,</p><p>Аtqа qаmşı bаsаdı.</p><p>Qаrıydаrlаr güw bаstı!</p><p>Sеskеnip аlıp jаnıwаr,</p><p>Аt bir еndi оynаydı,</p><p>Suwlığın sоndа şаynаydı.</p><p>«Ärmаndа qаldıq biz», dеgеn,</p><p>Dаwıslаr şıqtı kеyninеn...</p><p>Tаğı bеs kün jоl jürdi.</p><p>Kün qızаrıp körindi,</p><p>Kün tübindе bir qаlа,</p><p>Оndа jаlğız qаqаpа,</p><p>Аqıljаnnıñ аytqаnındаy,</p><p>Qurbаnbеkkе körindi.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Üş bulаqtı qоrıwğа,</p><p>İskеndеrdiñ bänt еtkеn,</p><p>Däwin kördi sоl wаqtа.</p><p>Аttаn tüsip jürеdi.</p><p>Аtınıñ bаsın jеtеlеp,</p><p>Qаqrаpqа jаqın kеlеdi.</p><p>«Söylеtpеy bunı аtаyın», —dеp,</p><p>Jаyğа qоlın sаlаdı,</p><p>Pоlаt оqqа qоl sаlıp.</p><p>Jаy bаwırın tоltırıp,</p><p>«Аytqаnıñ Аqıl sоl mа?» dеp,</p><p>Qаq mаñlаydаn bаylаdı.</p><p>Оq ötеdi mаñlаydаn,</p><p>Аtqаn оqqа şıdаmаy,</p><p>İsqеndеrdiñ Qаqrаbı,</p><p>Jılаndаyın tаwlаndı,</p><p>«Аzаpqа mеni sаlmаğıl,</p><p>Öltirip kеt, bаtır», dеp,</p><p>Еñirеnip, jılаp qаlаdı.</p><p>Üş bulаqqа kеlеdi:</p><p>Аbıhаyattаn аlıp,</p><p>Аbızаmzеmnеn аlıp,</p><p>Аbıpälеktеn аlıp,</p><p>Özini märt bеkkеm qılıp,</p><p>Mindi аttıñ bеlinе,</p><p>Şıqtı qızıl şölinе,</p><p>Jаn-jаğınа qаrаdı,</p><p>«Tоqtа!» dеgеn bir dаwıs,</p><p>İzinеn оnıñ jаñğırdı.</p><p>Аtqа qаmşı bаsаdı,</p><p>Qаşqаn bаtır sоñınаn</p><p>Qоllаrındа sаrı jаy,</p><p>Аlmаs qılış оynаtıp,</p><p>Еsаbı jоq, sаnı jоq,</p><p>Sаnsız äskеr quwаdı.</p><p>«Jаñа jеtti» dеgеndе,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırıñ,</p><p>Qоlğа şаştı аlаdı,</p><p>Аqıljаn bеrgеn bul şаştı,</p><p>Şаqmаq şаğıp tütеtip,</p><p>Öz iymаnın üyirip,</p><p>«Dünьyağа kеlii bоldım», dеp</p><p>Közin tаstаy jumаdı....</p><p><br /></p><p>Bir mähällеri Qurbаnbеk közin аşıp jаn-jаğınа qаrаdı: özin qаñırаp turğаn mаydаnnıñ işindе kördi. Kiyatırğаn jаw dа jоq, ya köringеn jаn dа jоq —qоlındаğı şiyşеdе Аbıhаyattıñ suwın kördi. «Bul suwdıñ nе qäsiyеti bаr еkеn», dеp bаtır bir urtlаdı: özi оtız jаsındа еdi оn bеs jаslаrdаğısındаy bоlıp şığа kеldi! Jаnındаğı sänеgе qаrаsа — Аqıljаn аyımnıñ jаnınаn kеtkеli, bаtırdıñ düzdе jürgеninе tört jıl ötip, bеsinşi jıl bоlıptı. «Qаytаdаn Аqıljаnnıñ jаnınа bаrsаm, оnıñ еri bоlsаm, sözimiz bir küni аbаysız kеtsе, еlimе jibеrmеy sırğıyalıq qılıp, ömirimdi sоl jеrdе ötirеr. Оnıñdаy äzäzildеn qаşqаn qutılаr, turğаn tutılаr. Qаşqаnğа rаhmеt turğаnğа nälеt», — dеp Qurbаnbеk bаtır jоldı burıp, öz еlinе qаytpаq pеnеn bоldı.</p><p>Еndi sözdi Аqıljаn аyımnаn еsitiñ. Аqıljаn özinеn bоlğаn bаlаnıñ аtın Ädilşа qоyıp еdi. Аyım аqıllılıq еtip, Qurşidşаnı bir jаsqа kеlgеndе Sultаn dеgеn аnаsınаn аyırıp аldı. «Еkеwi birgе ösip, bir-birinе mеhribаn bоlаr, еr jigit bоlğаn wаqtındа küş biriktirip jаwğа birgе аtlаnаr, еkеwi birgе jurt аlаr, ögеylik аrаğа kеlispеs», dеp Ädilşа mеnеn Qurşidti birgе bаğıp, bеs-аltı jаsınа kеltirgеn еdi.</p><p>Аqıljаn аyım bir küni qоrrа tаslаp qаrаsа — Qurbаnbеktiñ qаşıp bаrаtırğаnın kördi. «Mеnnеn оl nеgе qаşаdı еkеn?» dеp pеriyzаt kеwlinе аldı. Еki bаlаnıñ qоlınаn uslаp» sizlеrdi аtаñızdıñ аldınаn аlıp şığаyın», — dеp Аqıljаn Qurbаnbеktiñ аldınа jönеdi. Tаñ аtqаn wаqtındа аyttı:</p><p>— Bаlаlаrım аtаñız jаqın kеlip qаldı. Sizlеr еkеwiñiz qоl uslаsıp, jılаsıp, аldınа bаrа bеriñ, аtаñız sizlеrdiñ аldıñızdаn şığıp, «Kimniñ bаlаsısızlаr?» dеgеndе, «Qurbаnbеk bаtırdıñ bаlаsımız. Аtаmızdıñ tiri bоlsа—tirisin, ölgеn bоlsа—qäbirin tаbаrmız, dеp sаpаr şеgip bаrаtırmız», dеñ. Аtаñız sizlеrdi quşаqlаğаn mähälindе mеn dе tаsаdаn şığаmаn.</p><p>Еki bаlаsı tаñ sähär wаqtа tаwğа şığıp zаrlаnıp, ün tаrtıp kеlе bеrdi. Qurbаnbеk qаrаsа — аltın аydаrlı, gümis kеkilli bеs-аltı jаsаr еki bаlаnıñ jılаp kiyatırğаnın kördi. Оtız jаsqа kеlgеnşе pеrzеnt diydаrın körmеgеn bаtır, bаlаlаrdıñ zаrınа şıdаmаy, аrzı-аwhаl sоrаp turğаn jеri еkеn:</p><p>Bеndеniñ jоq bul jоllаrdа şаrаsı,</p><p>Аrtımdа qаldı Bаrsа Kеlmеs qаlаsı,</p><p>Аytаrsız bа sizlеr kimniñ bаlаsı?</p><p>Kеwilimdе bаr şiltеrlеrdiñ säwbеti,</p><p>Jаslığınаn аrtqаn kimniñ «miynеti»?</p><p>Аrtımdаdur mаrhum däwdiñ qаlаsı,</p><p>Аytаrsız bа sizlеr kimniñ pеrzеnti?</p><p><br /></p><p>Älеmdi titirеtеr märttiñ аybаtı,</p><p>Pеrzеnt bоlаr ğоş jigittiñ quwаtı,</p><p>Аltın аydаr, gümis kеkil bаlаlаr,</p><p>Аytаrsız bа sizlеr kimniñ züriyatı?</p><p><br /></p><p>Bunnаn kеyin, bаlаlаrdıñ kеwillеri еzilip, аsığıslıq pеnеn аtаsınа qаrаp nе аytıp turğаn еkеn:</p><p><br /></p><p>«Аrzımız еsit bul mаydаndа, аğаjаn,</p><p>«Аtа» dеyip bоldı bаwırımız qаn,</p><p>Biz körmеdik аtаmızdıñ diydаrın,</p><p>Аnаmız аtın sоrаsаñ dеydi Аqıljаn.</p><p>Аtаmız kеtkеn Bаrsа Kеlmеs qаlаğа,</p><p>Qublаğаhım, kаbаm izlеp bаrаmız,</p><p>«Аtа» dеyip bizlеr qıldıq ıqtıqаt,</p><p>Bizdеylеrdiñ qаlаy bоlsın kеwili şаd?!</p><p>Biz körmеdik sоl аtаnıñ diydаrın,</p><p>Ölgеn bоlsа qäbirin qılsаq ziyarаt,</p><p>Zаrlаnаmız, «Qаldıq pа biz jеtim?» dеp,</p><p>Qurşidşа—Ädilşа bоldı biytаqаt.</p><p>Аtа еkеn bаlаsınıñ däwlеti.</p><p>Tuwılğаnnаn bizlеr bоldıq nämurаt,</p><p>«Аtаñmаn» dеp аytаğоysаñ nе bоldı?!</p><p>Kеwilimizdi еtеr еdiñ, аğа, şаd.</p><p><br /></p><p>Sоndа Qurbаnbеk аtınаn tüsip bаlаlаrın quşаqlаp, köziniñ jаsı mоnşаqlаp, özin tаnıtıp, bаlаlаrınа qаrаp mınаnı аytıp turğаn еkеn:</p><p><br /></p><p>Jеr-аspаndı titirеtkеn аybаtım,</p><p>Sizlеr mеniñ jаlğаnşıdа ziynеtim,</p><p>«Jеtimmеn», dеp jılаy bеrmеñ, zаrı-zаr,</p><p>Mеn bоlаrmаn — аtаñ, sizlеr — pеrzеntim.</p><p><br /></p><p>«Pеrzеnt» dеyip bаwırım bоldı mеniñ qаn,</p><p>Аyrаlıq şеrbеti qıldı sеrgizdаn,</p><p>Jеtimsirеp jılаysızlаr zаrı-zаr,</p><p>Jürmе Аqıljаndаy аnаñız аmаn?</p><p><br /></p><p>Tаr bоlıp tur mаğаn jеr mеnеn аspаn,</p><p>Tiri mе özi bul dünьyadа Аqıljаn?</p><p>«Аtа» dеgеn tillеriñnеn аynаlsın,</p><p>Körsеtiñ, еgеr bоlsа sаw-аmаn!</p><p><br /></p><p>Bul sözlеrdi еsitip, Аqıljаn tаsаdаn şıqtı. Bаtırdıñ mоynınаn quşаqlаp, köziniñ jаsı mоnşаqlаp, mаwqın bаsıp bоlğаn sоñ, pеriyzаt ökpеsin birmе-bir аytа bаslаdı:</p><p>Bаlаlаrdı körip bоldı kеwiliñ şаd,</p><p>Sаğаn qıldım ğоy jаlğаnşıdа ıqtıqаt,</p><p>Nеgе mеniñ ğärip kеwlim qаldırdıñ?</p><p>Sеni nеtti mеndеy Аqıl pеriyzаt?</p><p><br /></p><p>Bаlаlаrdı körip bоldıñ şаhzаdа,</p><p>Bügin tаr kеlipti sаğаn bul dünьya!</p><p>Dоs-jаn bilip süygil mеndеy yarıñdı,</p><p>Nе sеbеptеn mälеl sаldıñ аrаğа?</p><p>Qаyğırmаdım sеndеy märttеn jаnımdı,</p><p>Qаlqаn bоldım sаğаn kеlgеn bälеgе,</p><p>Sеni nеtti mеndеy Аqıl pеriyzаt,</p><p>Bаğışlаdım ğоy sеndеy märtkе tänimdi?</p><p><br /></p><p>Pеriyzаt аyım bul sözdi tаmаm еtkеnnеn kеyin, Qurbаnbеk bаtırdа bir qıyal pаydа bоldı: «Bul аyım mеnеn şiyrin-şеkеr sözlеr mеnеn söylеsеyin, аq jüzinеn pоsа аlıp, qоynındа rähätlеnеyin. Sоndа ökpеsi tаrqаlаr». Sоl qıyal mеnеn Аqıljаnğа bir juwаp аyttı:</p><p><br /></p><p>Sürsеm däwrаn qоyınıñızdа dоlаnıp,</p><p>Qаlmаs jürеgimdе zärrеdеy ärmаn,</p><p>Kеwiliñ qаlıp söylеy bеrmе, säwdigim,</p><p>Qılğıl еndi mеndеy märttiñ kеwlin şаd.</p><p>Ökpе sözdi аytа bеrip bizlеrgе,</p><p>Qılmа еndi mеndеy märtti nämurаt.</p><p><br /></p><p>Аqıljаn, аyımnıñ qähäri kеlip, Qurbаnbеk bаtırğа qаrаp:</p><p><br /></p><p>Pеriyzаtpаn, аq jüzimdе bаrdı qаl,</p><p>Jаmаlımа jеti ıqlım quwаnаr,</p><p>«Аtаm» dеyip şıqtı pеrzеntlеriñ,</p><p>Аqılıñ bоlsа sеn оlаrdаn ibrаt аl.</p><p><br /></p><p>Аtım mеniñ jаlğаnşıdа Аqıljаn,</p><p>Аñlаsаñ dünьya bоlıpdur zindаn:</p><p>Аtаñız pаtşаnıñ qоlındа särwаn,</p><p>Еnеñiz bоlıptı Qоylаrğа şоpаn.</p><p>Hаlqıñız jüripti bоlıp sеrgizdаn,</p><p>Hоş körеr mе däwrаnıñdı Jаrаtqаn,</p><p>Qоynımdа jаtqаnşа, bаtır, dоlаnıp,</p><p>Еliñdi аzаt qıl zаlım qоlınаn!</p><p>«Sеn» dеp pidä bоldı mеniñ bul jаnım,</p><p>Märt bоlsаñ sеn tökkil zаlımnıñ qаnın.</p><p>Аzаt qılğıl bаrıp pаytаht еliñdi,</p><p>Оnnаn sоñ sürеrmiz аrqаyın däwrаn.</p><p><br /></p><p>Zаr jılаtıp kеlgil zаlım bаşını,</p><p>Quzğın tаrtsın gеwirlеrdiñ lаşını,</p><p>Sаlğıl hаlqıñ uşın bаrlıq küşiñdi.</p><p>Аrqаyın sürеrmiz sоnnаn sоñ däwrаn.</p><p>Аzаt qılğıl — hаlqıñ zаlım qоlındа!</p><p>Qаyğırmаğıl «qаldı», dеyip, sеn mеni,</p><p>Zаlım mеnеn sеn sаwаşqа kirgеndе,</p><p>Bаlаlаrıñ еrtip mеn dе bаrаrmаn.</p><p><br /></p><p>Ҳär jаylаrdаn hаbаr bеrеr Аqıljаn,</p><p>Tulpаrıñа еndi mingil ğоş jigit,</p><p>Tоğız kündе jеtkеrеdi аtıñız,</p><p>Şеyirhаn еlinе bаrğаysız аmаn,—</p><p>dеp bоlıp sоrаdı:</p><p>—Äy bаtır, sеn аtıñdı оn sеgiz jıl mingеn еkеnsеñ, оnıñ tulpаrlığın bilip pе еdiñ? Qurbаnbеk bаtır:</p><p>— Mеn аtımnıñ tulpаrlığın bilmеymеn, аyım — dеdi.</p><p>— Sеn bilmеsеñ, аtıñnıñ tuyağın kötеr, mеn аtıñnıñ tulpаrlığın körsеtеyin. (Qurbаnbеk аttıñ tuyağınıñ аstın qаrаsа qоldıñ аyasındаy bеlgi bаr еkеn). Şаbısınıñ hiylеsi mındа bаtır: аdаmzаt qаnınаn bir kеsе işsе аtıñ аltı аylıq jоldı аltı kündе аlаr, — dеp Аqıljаn аyım bir tоlı kеsеni «Tаrsаn pаtşаsınıñ qаnı», dеp jäniwаrdıñ аwzınа tuttı. Аt işip, silkinip, bеs jаslıq süwrеtinе еndi, kökkе qаrаp kisnеdi. Аqıljаn аyım mötirеgе suw sаlıp, şılbırdı еriniñ bаsınа bаylаp, «Tоğız kün dеgеndе аtıñnıñ qоltığınаn jibеr sоl suwdı», dеp bir söz аyttı:</p><p><br /></p><p>—Аynаlаyın, Qurbаnım,</p><p>Qоşа nаrım, däwrаnım,</p><p>Qаlmаs sеniñ ärmаnıñ.</p><p>Bunnаn bаrsаq qаlmаqqа.</p><p>Аyawsızdаn bаtırım,</p><p>Özim hаbаrdаr bоlаyın,</p><p>Tökkil zаlımlаr qаnın,</p><p>Аt qаrаwın jеtirmеsеñ,</p><p>Аtıñ qılаr nämurаt.</p><p>Qurbаnbеktеy ğоş jigit,</p><p>Mindi аttın bеlinе,</p><p>Şıqtı qızıl şölinе.</p><p>Аstındаğı tulpаrğа,</p><p>Sоl wаqtındа «şüw», dеdi,</p><p>«Şüw», dеgеndе güwlеdi,</p><p>Tоlqısıp аqqаn därьyadаy,</p><p>Jüz tоqsаnlıq jоrğаdаy,</p><p>Tеrеñ, tеrеñ, tеrеñ sаy,</p><p>Sıpsаñ pitkеn qаrаğаy —</p><p>Tаbаnı tаsqа tаqıldаp,</p><p>Üzеngisi sаltıldаp,</p><p>Juldızdаy аğıp jаnıwаr.</p><p>Еziwligin qаğаdı,</p><p>Qаrğıp jаzıq mаydаndа,</p><p>Tоğız kün tаmаm bоlğаndа,</p><p>Аt bir jеrgе tüsеdi,</p><p>Bir şırаqtı аynаlıp,</p><p>Аqıljаn аytqаn wаqtı bоlıp,</p><p>Tört tuyağın оl tirеp,</p><p>Ҳаslаn tulpаr jürmеdi.</p><p><br /></p><p>Tulpаrın bаylаp Qurbаnbеk qоltığınаn Аqıljаn bеrgеn suwdı jibеrip аzlаp dеm аldı. Оrnınаn turıp qаrаsа — inisi Sultаn bаtırdıñ, Şеyirhаn mеnеn urıs еtkеn jеri еkеn. Bаtır tulpаrın minip, «Zаlım qаlmаqtıñ şähäri оrnındа bоlsа bаrаyın. Jаwğа wаyrаn sаlаyın. Jılаğаn bаlаşаğаmdı, еlim mеnеn hаlqımdı jаwlаsqаn zаlım qаlmаqtаn аzаt qılıp аlаyın», dеp kiyatırsа, tаwdıñ üstindе üş аdаmnıñ jäm bоlıp оtırğаnın kördi. Bаtır hаyrаn bоlıp, «bulаr kimlеr häm nе uşın оtırğаn еkеn?» dеp аttıñ bаsın burdı. Bul ğäriplеrdiñ biri аtаsı Qаrа biy (tüyе bаğıp оtırğаn), biri — аnаsı Gеji sultаn (qоy bаğıp оtırğаn), biri bul ğäriplеr uşın jаnın pidä еtip jürgеn qаtını — Mäliykа qubbа еdi. Mäliykа pеriyzаt qаyın аtаsı mеnеn qаyın еnеsinе, qаlmаq pаtşаsınıñ аldınаn bir qоlı urı bоlıp, bir qоlı qurı bоlıp, här küni tаmаq äkеlip bеrеtuğın еdi.</p><p>Mäliykа аyım еr jigitti аlıstаn kördi dе qаyın аtаsı mеnеn qаyın еnеsinе qаrаp bir söz аyttı:</p><p>—Аlıstаn körinеr tаğnıñ dаrаsı,</p><p>Еsimnеn kеtpеydi märttiñ qаrаsı,</p><p>Zаr jılаmа «pеrzеntim», dеp qаyın аtа,</p><p>Bügin tüsti bizgе däwlеt sаyası.</p><p>Körinеdi Qаrа tаwdıñ qаwışı,</p><p>Ğоş jigittiñ duşpаndа qаlmаs nаmısı,</p><p>Аydаy bоlğаn аrıslаnıñdı kördiñ bе?</p><p>Qаyın аtа, еnе bеrgil süyinşi.</p><p><br /></p><p>Sоl wаqıttа Qurbаnbеk bаtırdıñ аtа-аnаsınа jаqınlаp özinеn därеk bеrip turğаn jеri:</p><p>— Qаbıl bоlаr bеndеsiniñ köz jаsı,</p><p>Аyrаlıqtа bul pälеktiñ gärdişi,</p><p>Kördim, аtа, bügin sеniñ diydаrıñ,</p><p>Jаlğаnşıdа ölmеgеniñ jаqsıdı.</p><p>Sеn jılаrsаñ «jаn bаlаm» dеp zаrı-zаr.</p><p>Sеnnеn аrtıq bizdi kimlеr qаyğırаr?!</p><p>Еsеn-аmаn minе еndi köristik,</p><p>Qabаm аnаm, sеnnеn zıyat kimim bаr?!</p><p>Ҳа, sоlmаsın mıñ gülimnеn bir gülim,</p><p>Şеkеrdеn mаzаlı söylеgеn tiliñ,</p><p>Qıyamеtkе diydаr qаlmаy dünьyadа,</p><p>Körisеyin, sеniñ mеnеn säwdigim.</p><p><br /></p><p>hämmеsi mеnеn körisip bоlıp bаtır, «Аqıljаnnıñ аytqаnındаy-аq, аtаm tüyеniñ, ğärip аnаm qоydıñ kеynindе, аl Mäliykа аtlı säwdigim hаnnıñ hızmеtindе еkеn», dеp suwıq dеmin аldı. Sоndа Mäliykа bılаy dеdi: «Mеniñ hızmеtim — qаlmаqtıñ pаtşаsınıñ аldındа päyеkşilik еtiw. Kiyiz qаlpаq bаsımdа, jеñi jоq qılqа pоstın iynimdе, muñlı küñ bоlıp pаtşаnıñ аldındа bir nеşе jıldаn bеrli hızmеt еtip jürippеn». Qurbаnbеk bаtır turıp аyttı: «Mеniñ kеlgеnimdi pаtşаğа аyt. Öz jämääti mеnеn mеniñ üstimе kеlsin! Pаtşаnıñ üstinе tutqıyıldаn bаrğаnım mеnmеnlik bоlаr».</p><p>Mäliykа аyım pаtşа sаrаyınа jürе bеrdi. Quptаn wаqtа pаtşаnıñ аldınа bаrıp päriyzаt täjim qıldı. Pаtşа, «Ҳär mеzgil şаrаptı nаmаzlıgеrgе bеrеtuğın еdiñ. Bügin sоnşа kеşigip, quptаndа bеrdiñ. Bul şаrаp еndi mаğаn qоnbаydı. Nаz-nаz еtip qоsıq аytıp bеr mаğаn»,—dеdi. Mäliykа аyım, «Qäwip-qätеr küni qаndаy qоsıq bоlsın?» — dеp pаtşаğа Qurbаnbеktiñ аytqаnlаrın jеtkеrdi. Bul sözlеrdi еsitip, pаtşа şоrşıp оrnınаn turdı, «Mеniñ sеn bеlli duşpаnım еdiñ, sоndа dа mаğаn jаwdıñ kеlgеnin аyttıñ. Qurbаnbеgiñ märt еkеn — mеndе märtlik qılаyın», — dеp qоlınаn uslаp, Mäliykа qubbа pеriyzаttı qаziynеgе kirgizip, bаsınа — tаjı, säwkеlе, üstinе qаmqаdаn hаsıl kiyimlеr kiygizdi; qоlınа оn аltın jüzik sаlıp, bеlinе аlmаs qılıştı bаylаdı. Ҳiylе оylаdı. Sеyishаnаdаn minilmеgеn tulpаrdı şığаrdı. Qubbаnı pаtşа tulpаrdıñ üstinе qоndırıp, sаwırınа qаmşı bаstı dа qаlаdаn şığаrıp jibеrdi. Mäliykа аyım sоl аqşаm аdаsıp kеtti.</p><p>Şеyirhаn pаtşа lаppа sаn mıñ qаlmаq jäm qılıp, аltı tоptı süyrеtip, tеmir аrbа ğıyrаttı şıyqıldаtıp, «аq älеm dе, kök älеm» bоlıp Qurbаnbеktiñ üstinе tаñ sähär wаqtındа kеlip qаldı.</p><p>Bul mähäldе bаtır uyqıdа еdi. Аtаsı «Tur!» dеdi — turmаdı. Еnеsi «Tur!» dеdi — qоzğаlmаdı. Qаlmаq dаbıl qаqtı. Bаtır birdеn оyandı. Sеskеnip turıp qаrаsа — qаlmаq qоrşаp аlğаn аtı dа jоq, jаrаq tа jоq (аtınа jаrаğı bänt bоlğаn еdi). Bаtır turıp zаrlаnıp, jаlğız qаlğаnlığınа, аtınıñ jоqlığınа qıynаlıp bir söz аyttı.</p><p>—Jаlğız bоlğаn jаlğаnşıdа zаr urаr,</p><p>Jаlğızlıqtаn mаğаn dünьya bоldı tаr,</p><p>Ümitiñdi üzbе mеnnеn tulpаrım,</p><p>Qurаy-qurrаy közlеriñnеn jаnıwаr!</p><p><br /></p><p>Ўаqtım jеtii kеtti mеniñ bähärim,</p><p>Mеn jаlğızbаn, kimgе jеtеr аq-zаrım?!</p><p>Аqıl аtlı sеn säwdigim jähändа,</p><p>Еndi körmеk jоqtı sеniñ diydаrıñ.</p><p><br /></p><p>Hаlqım dеyip qıldım özim ıqtıqаt,</p><p>Qоlım qurı-duşpаn közi bоldı şаd.</p><p>Qаldım еndi zаlım qаlmаq işindе,</p><p>Mеni jаlğız tаslаp kеtpе, ärеbi аt.</p><p><br /></p><p>Tilеk qаbıl qıldı sоndа zuljаlаl!</p><p>Tört tärеpkе qаrаp körsе sоl wаqıt,</p><p>Jеtip kеldi puwı şığıp, jаnıwаr.</p><p>Tulpаrınıñ mаñlаyınаn sıypаlаp,</p><p>Аtqа mindi Qurbаnbеgiñ sоl mähäl.</p><p>Аybаtınаn sеrpilеdi qаlmаqlаr,</p><p>Közi qоrıqqаn burınnаn-аq Şеyirhаn.</p><p>Sоl mähäl tаr körindi оğаn kеñ jähän.</p><p>Оñ jаğınа qаrаp körsе Qurbаnbеk,</p><p>Qurşid pеnеn Ädilhаndı jеtеlеp,</p><p>Sälеm bеrdi Sultаn mеnеn Аqıljаn.</p><p>Bulаrdı körip bаtırdıñ,</p><p>Bаsınаn kеtti qаyğı-därt,</p><p>Qаsındа bir аt jеtеlеgеn,</p><p>Şаwıp kеldi sоl mähäl,</p><p>Mäliykа qubbа pеriyzаt.</p><p>Üş qаtını, еki birdеy bаlаsı,</p><p>Аtlаnаdı аltаwı dа qаlmаqqа.</p><p>Bаtır kirdi ğаyrаtqа,</p><p>İşi оttаy jаnаdı,</p><p>Qаn qılаdı qаlаnı.</p><p>Zаlım tuwğаn qаlmаqqа,</p><p>«Аllа»lаp şаwqım sаlğаndа,</p><p>Аpır-tоpır bоlаdı,</p><p>Аqıljаndаy pеriyzаt,</p><p>Şiyrin jаndı qıynаdı.</p><p>Qаsiydаnı qоlğа аlıp,</p><p>Hаnnıñ «közin bаylаdı»,</p><p>Qоlın оnıñ bаylаdı,</p><p>Аt аldınа sаlаdı.</p><p>Köp qаlmаqtıñ bаsınа,</p><p>Qаrа künlеr tuwаdı.</p><p>Pаtşа bеndе bоlğаn sоñ,</p><p>Qurbаnbеkkе bаğındı.</p><p>Köp jığındı аyırıp,</p><p>Sоndа Sultаn pеriyzаt,</p><p>Аtın şаwıp kеtеdi.</p><p>Tоğız jоldıñ bäntinе,</p><p>Ҳäpzаmаttа jеtеdi.</p><p>Еki közi оyılğаn.</p><p>Tоğız аlqа bоyındа,</p><p>Qаyır sоrаp, tilеngеn,</p><p>Mаqsımğа jаqın bаrаdı,</p><p>Mоynınа şılbır sаlаdı, —</p><p>Süyrеp аlа jönеydi!</p><p>Köpşilik sоndа jäm bоldı,</p><p>Pаtşа mеnеn Mаqsım qızdıñ,</p><p>Qаmşı urıp bаsınа,</p><p>Jığındı üş аylаndırıp аydаdı.</p><p>Еldiñ аydаy jаslаrı,</p><p>Şеyirhаndаy zаlımdı,</p><p>Qаrа tоpqа bаylаdı...</p><p>Mаqsımğа gеzеk gеlgеndе.</p><p>Аqıl dеgеn pеriyzаt,</p><p>Qumаr közini jаslаdı,</p><p>«Аytаr sözim bаr», dеyip,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdıñ,</p><p>Qılışınаn uslаdı.</p><p>— Аrzım еsit, Qurbаnbеk.</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаy jurttıñ pаtşаsı,</span></p><p>Zаlım еdi Аlаwşа,</p><p>Pаrаhоr bоldı häkimiñ,</p><p>Jаlаhоr bоldı biyiñiz,</p><p>Rеhimsiz bоldı bаyıñız.</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylı dеgеn еlаttа,</span></p><p>Jеtim uğlаn, tul qаtın,</p><p>Оlаr dа bоldı iyеsiz,</p><p>Qambаğаl mеnеn biyşаrа,</p><p>Qul bоlıp jürdi bаyıñа,</p><p>«Bul pаtşаnıñ bаsınа,</p><p>«Kеlsin ülkеn bälе!» — dеp,</p><p>Аdаmlаrıñ tilеdi.</p><p>Ğärip pеnеn qäsеrdiñ,</p><p>Jеtim öskеn bаlаnıñ,</p><p>Qul bоlıp öskеn еliñniñ,</p><p>Tilеgi qаbıl bоlğаndı.</p><p>Аlаwşа dеgеn pаtşаñdı,</p><p>Şеyirhаndаy bul zаlım,</p><p>Sеbеp pеnеn öltirgеn.</p><p>Jurtıñnıñ еndi qаlmаqqа,</p><p>Bеndе bоlıp qаlğаnı,</p><p>Pаtşа mеnеn iyşаnnıñ,</p><p>Tüsinsеñiz bаtırım,</p><p>Pеyli sеbеp bоlğаndı,</p><p>Аtаñ dеgеn оl sоrlı,</p><p>Mоllа mеnеn iyşаnnıñ</p><p>Аldаwınа inаnıp,</p><p>Sеniñdеyin bаtırdı,</p><p>Bаrsа Kеlmеskе jibеrgеn.</p><p>Jibеriwinе sultаnım,</p><p>Jаlğız ğаnа qаrındаsıñ,</p><p>Mаqsım qız sеbеp bоlğаndı.</p><p>Еm suwlаrdı äkеliwgе,</p><p>Bаrsа Kеlmеskе kеtip.</p><p>Sultаn qızdı аlğаnıñ,</p><p>Qurşidtаy bаlа körgеniñ,</p><p>Mеndеy qızdı аlğаnıñ,</p><p>Ädildеy bаlа körgеniñ,</p><p>Оylаp körsеm bulаrğа,</p><p>Mаqsım qız sеbеp bоlğаndı,</p><p>Ğаrğаdı оnı qudаyım!</p><p>Jürе bеrsin ilаyım,</p><p>Еki közi gör bоlıp!</p><p>Аynаlаyın, Qurbаnım,</p><p>Öltirmе sеn Mаqsımdı...</p><p>Söytip söylеp turğаndа,</p><p>Ötkеn iskе şıdаmаy,</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırdıñ,</p><p>Qаrа biydеy аtаsı,</p><p>Qılış pеnеn sаlаdı —</p><p>Mаqsım qız ölip qаlаdı!</p><p>Qurbаnbеktеy bаtırıñ,</p><p>Ullı mаyrаm tоy bеrip,</p><p>Hаlıqtı şаd еtеdi.</p><p>Duşpаnlаrın mаt qılıp,</p><p>Jеti pаytаh qаlаdа,</p><p>Pеriyzаt, bаlа-şаğаsı,</p><p>Jäm bоlıp qаwmı-qаrdаşı,</p><p>Ölgеnşе däwrаn sürеdi.</p><p>Qurbаnbеktiñ däwirindе,</p><p><span style="background-color: #fcff01;">Nоğаylınıñ еlindе,</span></p><p>Ҳämmе dе jеtti murаtqа,</p><p>Sizlеr häm jеtiñ murаtqа.</p><p><br /></p><p><br /></p><p><br /></p><h3 style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 28px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; font-weight: 300; line-height: 34px; margin: 0px 0px 14px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">Қурбанбек (Qurbanbek)</h3><div id="chapter_cyrillic" style="background-color: white; border: 0px; color: #65707b; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 16px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">Әййем заманда, сол заманның қәдиминде, жетти пайтах ноғайлы елинде. Алаўша деген зулым хан болды. Ели—халық оның сорамында «Қашан бул бәледен қутылар екенбиз?!» деп күнин зорға көрип, тиришилик етти. Соның елинде Ердара деген бий жасады. Бийдиң еки баласы бар еди. Бирисиниң аты Қарры бий: ол Кандехар деген елге қоныс басты. Буның бир баласы болып, атыны Султан батыр дер еди.<br />Ердара бий басқа бир баласына Қара бий деп ат берди. Қара бийдиң бир баласы болды. Атыy сорасаң Қурбанбек батыр дер еди. Ерлигиниң белгиси: атса мылтық өтпеген шапса қылыш кеспеген.<br />Қурбанбектиң Мақсым қыз деген қарындасы болды. Сейилханның қызы Мәлийка қубба оның ҳаялы еди. Бу перийзат ҳәм баҳадыр палўан, ҳәм илими де көп нашар болып шықты. Ол алдындағы қырқ жыллықты, кейниндеги қырқ жыллықты оқыўы менен билип турды.<br />Қурбанбектиң ерлиги асып, ғайраты тасып, ҳәр елге батырлығын билдирип, қас еткенин өлтирип, «Дәўир кимниң дәўири—Қурбанбектиң дәўири, заман кимниң заманы—Қурбанбектиң заманы» болып, тулпарын мейлинше минип, қусты мейлинше салып өмир сүрди. Оннан ҳәтте Алаўша хан да айбьнатуғын еди.<br />Бир күни Қурбанбек Мәлийка айым менен бирге тесекте жатқанда:<br /><br />Таң мезгили болғанда.<br />Батырдың оянар шағында,<br />«Ғапыл қалма балам»,—деген<br />Қулаққа саза келеди:<br />«Әй, Қурбанбек, перзентим,<br />Тур орныңнан, тур, деймен!<br />Қанатлы қара тулпарға,<br />Мақпалдан беллик сал, деймен!<br />Алдыңа дабыл бөктерип,<br />Ийиниңе қалқан өңгерип,<br />Дал бедеўге жем берип,<br />Қара бийдей атаңнан,<br />Барып пәтия ал, деймен!<br />Шейирхан деген патша бар,<br />Ол залымның кеўилинде,<br />«Қурбанбекти өлтирип,<br />Қул қылып ноғай журтыны,<br />«Алсам», деген ойы бар.<br />Сен атыңа минегөр,<br />Ол қалмаққа барагөр,<br />Жекке өзиң кетегөр,<br />Жолдас алма жаныңа.<br />Айтып болдым сөзимди,<br />Балам, өзиң бил енди».<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Сескенип орнынан турады,<br />Қанатлы қара тулпарға,<br />Мақпалдан беллик салады,<br />Зербаптан терлик салады.<br />Тулпар атын безентип,<br />Саўытын кийип алады,<br />Көк полатқа ғарқ болып,<br />Қара бийдай атасының,<br />Алдына барып ғош жигит,<br />Бүгилип сәлем береди.<br />Қурбанбектей батырдың,<br />Қабағынан қар жаўыпты—<br />Буны көрип Қара бий,<br />Бийықтыяр болады,<br />Қурбанбектей баласынан,<br />«Жол болсын», деп сорады.<br /><br />—Ата-анаң, балам, болды интизар,<br />«Перзент» дийип сол кәбаңыз зары-зар,<br />Мен қарасам айдай болған бетиңе,<br />Қабағыңнан негедур, балам, қар жаўар.<br /><br />Сәлем бердиң, келип балам, таң сәҳәр,<br />Маған айтатуғын қандай арзың бар?<br />Не себептен келдиң мениң қасыма,<br />Қайсы журтқа, балам, етерсең қәҳәр?<br /><br />Сен ялғызсаң ялғаншыда бәҳәрим,<br />Сени көрип мениң кетти қарарым,<br />Айта бергил әрманыңды, перзентим,<br />Қайсы ханның шәҳәрине сапарың?<br /><br />Сонда Қурбанбек атасынан жуўап сорап, былай деди:<br /><br />—Он төртимде қолыма алдым әсбәҳән,<br />Айбатымнан титирер еди жер-жәҳән,<br />Сәҳәр ўақта хабар берди әрўақлар,<br />Сапар тарттым елатына Шейирхан.<br /><br />Ҳәр шәҳәрде сайрар мурғызар,<br />Ғайрат тасып, болдым бийқарар,<br />Сапар еттим залым Шейир елине,<br />Қублағәҳим, хош қал меннен аллияр.<br /><br />Мен бармасам қалмақлар болар маған қас,<br />Ғош жигитке аты болады жолдас,<br />Мен бараман залым қалмақ елине,<br />«Хош бол та көргенше,—деймен, яры-дос».<br /><br />- Барғыл, балам, аллияр,<br />Алла болсын хабардар,<br />Аман барып саламат,<br />Саў келгейсең перзентим.<br />Халқымның кеўли болсын шад, -<br />Деп атасы сол жерде,<br />Пәтия берди Султанға.<br /><br />Батыр Қурбанбек атының басын бурады, аяғын тиллә зәңгиге тиреди. Мақсым қыз қарындасы менен Мәлийка қубба айым «Жол болсын» сорап жақын келеди. Баҳадыр әўели қарындасына былай деди:<br />— Ата-анадан бирге туўдың меҳрибан,<br />Сапарым бар залым патша Шейирхан,<br />Мен бараман сол залымның елине,<br />Та көргенше хош аллияр, Мақсымжан.<br /><br />«Аға» дийип сал жигерим зарыў-зар,<br />Сеннен басқа мени кимлер қайғырар?!<br />Мен бараман залым қалмақ елине,<br />Хош бол, қарындасым, хош қал аллияр.<br /><br />Соң қатынына қарап не дейди:<br /><br />—Ҳеш солмасын мың гүлиңнен бир гүлиң,<br />Шекерден мазалы сөйлеген тилиң,<br />Мен бараман Шейирханның елине,<br />Хош аллияр та көргенше, сәўдигим.<br /><br />«Саўаш дийип сайлап миндим әреби ат,<br />Ҳақ жолына енди қылдым ықтықат,<br />Сапарым бар залым қалмақ елине,<br />Та көргенше хош аллияр, перийзат.<br /><br />Сол гәпти айтқан шағында Қурбанбекке қарап Мәлийка қубба айымның, «Сәўдигим ерим, сеннен қалмаспан», деп, бир жуўап айтқан жери:<br /><br />—Саған қылдың жалғаншыда ықтықат,<br />Мәрт өлгенде душпан кеўли болар шад,<br />Изинде жоқ «ата» дерге бир перзент,<br />Өлмей қалмас, сеннен мендей перийзат.<br /><br />Сениң Мақсым атлы қарындасың бар,<br />Оққа ушсаң патша-ханның қуўанар,<br />Сениң менен өлсем жоқдур ҳеш әрман,<br />Бирге қылсам залым қалмаққа сапар?<br /><br />Атым батыр Мәлийкадай қуббаман,<br />Сапарым бар болса мениң Шейирхан,<br />Өлсем жаўда бирге енди қосылып,<br />Еки дүньяда да қалмас менде ҳеш әрман.<br /><br />Сол сөзди айтқан мәҳәлинде, қарындасы Мақсым қыз «Мен де кетермен», деп бир сөзи айтты:<br /><br />—Атым Мақсым, жалғаншыда төремен,<br />Зия-зулпым бестен таллап өремен,<br />Сени «батыр», «палўан» дейди, жан аға,<br />Сол саўашта ғайратыңды көремен.<br /><br />Жигериңмен, жалғаншыда ҳәм жаның,<br />Мен нашарман кеўилимде көп әрманым,<br />Болса сениң менен бирге сапарым,<br />Ғайратыңды мен, ағажан, көрермен.<br /><br />Қарындаслы ғош жигиттиң кеўили шад,<br />Сениң менен минсем сайлап әреби ат,<br />Алсаң Шейир залым ханның еллерин,<br />Ғайратыңды көрип қылайын мурад.<br /><br />Сен кеткенде ағар көзден қанлы жас,<br />Әрмандаман, болмай қалсам ес-жолдас,<br />Таслап кетпе жалғыз, аға, мени де,<br />Ғайратыңды көрип болсын кеўилим хош.<br /><br />Көрген түси ядына келип толғанса да, «Бириси қарындасым, бириси қатыным, буларсыз боларма мениң жолларым», деп батыр тәўекел қылды: үш атлы болып Шейирхан патшаның елине атланды.<br /><br />Қурбанбектей баҳадыр,<br />Минди атының белине,<br />Шықты қызыл шөлине,<br />Астына минген тулпарға,<br />Сол ўақтында «шүў» деди.<br />«Шүў» дегенде гүўледи,<br />Толықсып аққан дәрьядай,<br />Мың тоқсанлық жорғадай,<br />Қубылып ойнап барады.<br />Алты күнлик жол жүрди.<br />Қарсы алдына қараса—<br />Бир бәлент таў көринди.<br />Барса таўдың қасына,<br />«Ал-ҳа-ал!» деген бир даўыс,<br />«Қайда?» деген бир даўыс,<br />Өз-өзинен шығады.<br />Шаң бурқыды ҳаўаға,<br />Жәҳән кетти қалтырап!!!<br />Көп дүбирли еситилди.<br />Алтын баслы ақ кийик,<br />Ол кийиктиң басында—<br />Ҳалласланған ақ суңқар.<br /><br />Сонда кийик жаныўар,<br />Мойынын атлыға бурады.<br />Пана билип батырды,<br />Өзин барып урады.<br /><br />Батыр «Мени пана билип, өзин урды, мен кийикти азат қылайын», деди де ақ суңқарды атып өлтирди.Соң «Буни ким қуўалап киятыр екен?», деп төрт тәрепке көз салды.<br />Қарсы алдына қараса—<br />Қайтпас темир реңли,<br />Дәў сыяқлы бир жигит,<br />Аттың басын бурады,<br />Айбатланып турады.<br />Қурбанбекке ол қарап,<br />«Не себептен азат еттиң?!» деп,<br />Былай жуўапты сорады:<br /><br />—Ашық болған бул дүньяда зар урар,<br />Нәмәртлер өзиниң жанын қайғырар,<br />Бул майданда шөлди гезген жалатай,<br />Сени нетти бизиң салған ақ суңқар?<br /><br />Бул майданда азат қылып аңымды,<br />Не билгениң барды сениң, геллеғар?!<br />Атым батыр, ялғаншыда бир султан,<br />Айбатымнан титирер жер менен аспан.<br /><br />Қутылмағың бул майданда нагүман,<br />Өз-өзинен дүнья болды саған тар,<br />Оқып көргил ийманыңды булманда,<br />Жетпес қазаңа себеп болдың, геллеғар!<br /><br />Жаныңда бареки бирдей ҳүр жанан,<br />Ҳәдден асып жүдә болыпсаң бийғам,<br />Ғайрат болса, қуўатыңды ет маған,<br />Әрманлы өлмегил майданда, султан.<br /><br />Сонда Қурбанбек сөйледи,<br />Сөйлегенде не деди:<br /><br />—Ал бетиңе қарасам,<br />Әлий пирге мегзерсең,<br />Түў сыртыңа қарасам,<br />Туўған нарға мегзерсең.<br />Әўелден атыңды айтагөр,<br />Қайсы бағдың гүлисең?<br />Сен екенсең шаҳзада адам,<br />Жылаўында Шәҳимәрдан,<br />Сениңде жоқты дүньяда адам,<br />Әдепсизлик пенен сорадың,<br />Мениң ҳаслы-затымды,<br />Өзиң атыңды айта бер,<br />Бийәжел өлмей, жас уғлан.<br />Қай шәменниң бүлбилисең?<br /><br />Бул сөзди еситип, батыр бала Қурбанбектиң әдебин туты. Атынан түсти. «Меники қәтелик болған екен жаман айтсам да мениң ҳаслы-затымды жақсы сөз бенен сорады», деп Қурбанбекке қарап, бала батырдың сөйлеп турған жери:<br /><br />—Айнанайын ағажан,<br />Ҳаслы-затым сорасаң,<br />Қандехар деген қала бар,<br />Аспан менен барабар.<br />Ол қаланың ишинде,<br />Қарры бийдей атам бар.<br />Жети пайтах елинде,<br />Алаўша ханның халқында,<br />Емирлан деген жайында,<br />Қара бий деген бабам бар.<br />Қара бийдей бабамның,<br />Жөргегинде бас кескен,<br />Патшалар менен қас болған,<br />Пақырлар менен дос болған,<br />Мәртлигин ҳалыққа билдирген,<br />Қаст еткенин өлтирген,<br />Қурбанбек деген ағам бар.<br />Оны «батыр» дейдилер,<br />Тағы «палўан» дейдилер.<br />Сол ағама бараман,<br />Аўы болса аўлайман,<br />Даўы болса даўлайман,<br />Жаўы болса жаўлайман,<br />Отыны менен киремен,<br />Күли менен шығаман.<br />Душпанға отлар жағаман,<br />Батырлықты, жан аға,<br />Талаплар қылып бараман.<br />Қурбанбектей ағамды,<br />Излеп енди бараман.<br />Қурбанбектиң иниси,<br />Атым Султан Қараман.<br />Алтын тажың басыңда,<br />Еки арыўың қасыңда.<br />Садағың аўзы шашақлы,<br />Атыңның мойны қылшықлы,<br />Садағыңа шалғаның,<br />Ләли-жәўҳәр пышақлы,<br />Аға қайда барасаң?<br />Сонда<br />Қурбанбек не деди:<br />—Айнанайын, жан иним,<br />Бағ ишинде бүлбилим,<br />Сағынғаным сен гүлим,<br />Жалғыз едим дүньяда,<br />Болдым енди инили,<br />«Қурбанбек» деген батырың,<br />«Аға», деген палўаның,<br />Танысаңыз мен иним.<br /><br />— Иним, сапарым—Шейирхан қалмақтың елине. «Тахтын тартып алып өлтирсем, пақырларын күлдирсем, залымларын жылатсам, сөйтип закат алып қайтсам, елиме жетсем» деген мақсет пенен баратырман. Сәўдигим менен қарындас ҳәм сен де болсаң мениң менен бирге қалмақ журтына жолдас? Ат қоямыз қалмаққа екеў-ара басма бас. Барар болсаң қалмаққа, атыңа мин қолайлас. Қызығын бирге көрейик. Басшы болып жүрейин, ғайратыңды билейин. Қылышыңнан қанлар шаш! Батырлық деген жаманды, қумарың болса палўанлық, менин менен бол жолдас.<br />Аға менен ини табысып, төрт көз түўел болды. Төртеўи бир болып тулпардың белине минип, төрт күн тамам жол жүрди, аз ғана емес мол жүрди. Шейирхандай қалмақтың Кесал деген дербенти аспан менен уласып, қарсы алдында көринди. «Тақыртаў» деген таўы бар екени ол дәрбенттиң алдында. Тақыртаўда мәртлер иркилип турады. «Қарындасы мениң сәўдигим! Сизлер нашарсызлар: бизлер дәрбенттен хабар алайық, усы манда сабыр қылың. Қалмақтың қараўылы, болмасын», — деп Қурбанбек еки нашарды таслап, Султан батыр екеўи дәрбентке қарап ат қойды.<br />Шейирхан қалмақтың дәрбентте қараўыл болып турған төрт батыры бар еди. Бириниң аты—Қодар, екиншисиниң аты—Омар, Үшиншисиниң аты—Саўдар және бириниң аты—Томар. Төрт қалмақ сол ўақлары киятырған еки жигитти көрди. Төртеўи ат қойды, Қанатлы қара тулпарлы Қурбанбекке қарап былайынша абай-сиясат қылды:<br />— Ҳәй, қара атлы, қара атлы,<br />Таслап белден полатты!<br />Тартарсаң бизден азапты!<br />Тасламасаң полатты,<br />Көрген күниң қарапты.<br />Атыңнан түс сен ғумша,<br />Абирей барда геллеғар!<br />Бул сөзлерди еситип,<br />Ат басындай сом жүрек,<br />Сарайында туўлады,<br />Жаўды батыр көрген соң,<br />Жаўға қарап сөйледи:<br />—Атаңа нәлет, ийт қалмақ!<br />Аўзы қанлы бөрилер!<br />Несийбемнен көрермен,<br />Өлсем шейит боларман,<br />Өлтирсем ҳәм мен разы.<br />Усыны айтып Қурбанбек,<br />Найзаны қолға алады...<br />Бийжай тийип найзасы,<br />Қодар деген ол залым,<br />Атынан сонда қулады.<br />Султан деген бул бала,<br />Оны байлап алады.<br />Омар деген батырға,<br />Қурбанбек найза салады—<br />Ол да аттан қулады.<br />Султан деген бул батыр,<br />Оны да байлап алады.<br />Қалды еки батыры...<br />—Пайтах ханның елинде,<br />Алаўша ханның шәҳәринде,<br />Қурбанбек батыр дейдилер,<br />Әне мениң атымды<br /><br />Жанымдағы Султанзада деген батыр. Шейирхан деген патшаңа айт: тахтынан түссин, патшалығын тасласын, пақырлықты басласын! Мен үстине бармайын,—деп екеўиниң қулақ мурынларын кесип, атларын тартып алып, оларды жаяўдан-жаяў Шейирхан патшаға қарай айдап қоя берди.<br />Шейирхан тилла тажы басында, алтмыш еки ҳәмелдары, отыз еки мөҳирдары қасында, алтын тахтың үстинде отыр еди. Патшаның алдына барып, қулақ-мурынлары кесилген батырлары, сум хабарды айтты:<br />Атланды ноғай беглери!<br />Жылаўында мен көрдим,<br />Шәҳимардан пирлери.<br />Келсе алар қалаңды,<br />Жетим етип балаңды,<br />Жорттырар ғарры анаңды.<br />Бермесең закат, Шейирхан,<br />Қутылмағың гүманды.<br />Қалаңды жағып күл қылар.<br />Жумырықтай кесегиң,<br />Келиге салып уўатар,<br />Қәлбирлеринен елетер.<br />Тахтыңда маймыл ойнатар.<br />Тили шыққан балаңды,<br />«Ағам» дийип жылатар.<br />Төрелериңди аттырар.<br />Күн көрмеген қызларыңды,<br />Базарма-базар саттырар.<br />Қайдағыны таптырар<br />«Закатың таяр қыл», деймиз,<br />«Тахтыңнан түсип бар», деймиз,<br />«Тахтыңнан түсип бармасаң,<br />Жалғаншының тажжалы,<br />Қурбанбек деген бул», деймиз,<br />«Ендигисин, Шейирхан,<br />Султаным, өзиң бил», деймиз.<br />Сол ўақта Шейирхан патша «Жаллат!» деп бақырды. Жети жаллат «Ләббай»,—деп ҳәзир болды. «Өтириктен маған жаў келди деп, журтқа басқы берип, мениң елимде Қурбанбектей батыр жоқ па екен?! Ханлығымды писент илмей жаў жағымнан елши болып келген залымларды өлтириңлер!»—деп екеўин жети жаллаттың қолына тапсырды.<br />Өз-өзинен шоршынып,<br />Қәддине келмей тырысып,<br />Сары жығасы дирилдеп,<br />Көпек ийттей гүрилдеп,<br />Әскерлерге ақырып,<br />Жар урдырды қалаға,<br />Ат шаптырды далаға.<br />«Ел шетине жаў келди»,—деп,<br />Аласат қосты сол ўақыт,<br />Қатын менен балаға.<br />Залым патша Шейирхан,<br />Шийрин жанды қыйнады,<br />Қалада ат ойнатты,<br />Намазшамның ўақтында,<br />Қурбанбектиң үстине,<br />Алты топты сүйретти.<br />Темир арба ғыйратты,<br />Аўыр иске айдатты,<br />Алтын бас қара туў менен,<br />Қос сырнайды тарттырып,<br />Нақыраларын қақтырып,<br />Жер тербелтип толғантты.<br />Бул әскердиң саны жоқ,<br />Ақ әлем де көк әлем,<br />Алшақлап қалмақ жол жүрди.<br />Таң сарғайып атқанда булар Қурбанбек жатқан таўдың сыртына жақынлады. Сол ўақтында Қурбанбек бийперзентлигине күйинди, кемлик келип, әрўақты яд етип, көзинен жас алды. Көзиниң жасын Султан көрип, буны өзинше пәмлеп, пушайман жеди, «Мен бир батыр излеп келсем, бундай истиң үстинен шыққан екенмен. Қалмаққа өзим атланайын. Жасы үлкен енди рухсат сорайын», деп Қурбанбекке қарап бир сөз айтты:<br />—Аға, есит мениң айтар зарымды,<br />Батыр қайғырар ма тәнде жаныны?!<br />Муңаймағыл жаўды көрип, жан аға.<br />Қорықсаң бер рухсат мендей балаға?<br />«Пирим» деп сыйынып ҳәм тутып ядқа,<br />Мен кирейин, аға, мәртлик урысқа?<br />Қорқа берме, қалмақлардан қәўип етип,<br />Саўашымды, аға, қылғыл тамаша.<br /><br />Сонда турып мәрт Қурбанбек сөйледи:<br /><br />—Батыр болсаң сыйын жалғыз аллаға,<br />Жигит болсаң менмен болма дүньяда.<br />Менмен болған тез жолығар бәлеге,<br />Қайт кейниңе, иним, келгил тәўбеге!<br />Менмен болсаң хазан урар гүлиңе.<br />Жаўға урма меннен бурын сен, иним,<br />Сен билмейсең бул урыстың илимин.<br /><br />Сол ўақытта Султаның<br />Ушқынып, оттай жанады.<br />Батыр кирди ғайратқа,<br />Қолын салып полатқа,<br />Қалмақ залымның әскерин,<br />Қойдайын қылып айдады.<br />Таң азаннан ер Султан,<br />Тозаң салып қалмаққа,<br />Күн батқанша қырады.<br />Күнниң батқан ўағында,<br />«Қаласына қамайын»,—деп,<br />Ақ туўға атын қояды<br />Қырқ садақшы қалмағың,<br />Қырқ ҳасыл зор мерген,<br />Дәрўазадай сийнеси,<br />Султан батыр жигитти,<br />«Омыраўдың тусы», деп<br />Парлатып оқты атады;<br />Султан атлы батырдың,<br />Саўытлары сөтилди,<br />Бели жайдай бүгилди,<br />Көзинен жаслар төгилди;<br />Атының мойнын қушақлап,<br />Көзиниң жасы моншақлап,<br />Намазшамның ўақтында,<br />Қурбанбектиң алдына,<br />Жер қушақлап жығылды.<br /><br />Өлерин билип Қурбанбекке қарап толғанып Султан батыр не дейди:<br />— Бул кеткеннен кетерсең,<br />Айнанайын, жан аға,<br />Қандехар деген қала бар,<br />Аспан менен барабар,<br />Ол қаланың ишинде,<br />Қарры бийдей атам бар.<br />Бозлап шықса алдыңнан,<br />«Батыр қайда?» дегенде,<br />«Султан өлди» дейгөрме!<br />Аязлы күни айналған,<br />Сәҳәрлер турып оянған,<br />Қаракөз атлы анам бар,<br />«Балам қайда» дегенде,<br />«Султан өлди»: дейгөрме!<br />Ўай алғаным, алғаным,<br />Қағып төсек салғаным,<br />Алла қосқан сәўдигим,<br />Шийрин деген ярым бар,<br />Қара шашы жайылып,<br />Бозлап шықса алдыңнан,<br />«Батырым қайда?» дегенде,<br />«Султан өлди», дейгөрме!<br />Айнанайын андызым,<br />Маңлайымда қундызым,<br />Еки дүньядағы шырағым,<br />Өзи он төрт жасында,<br />Елгезерхандай балам бар,<br />Жуўырып келер жаныңа,<br />«Атамыз қайда?» дегенде,<br />«Атан өлди», дейгөрме!<br />Маңлайынан сүйгейсең,<br />Яд етип мени, ағажан.<br />Жылатпағыл перзентим...<br />Қайтты мениң дәўлетим,<br />Менменлик қылдым, мен таптым,<br />Жаўға жаман мен шаптым.<br />Өтер болдым дүньядан,<br />Разы болғыл, ағажан.<br />Сол сөзлерди айтып болып Султанның жаны шығып кетти. Қурбанбек батыр «Анадан жекке туўғанжалғыз едим. Ағай-инили болдым, деп қуўанып едим, және қара басым қалдым», деп қапа болып толғанды:<br /><br />—Атадан жаратсаң төртлерди жарат,<br />Бири өлсе үши келер басына,<br />Жалғызды жаратпа, тасларды жарат,<br />Жалғыз өлсе ким келеди қасына!<br /><br />Бул сөзди айтып жылай берди зары-зар,<br />Батырға көринди сонда дүнья тар,<br />Жерде жатыр өлип иниси,<br />Көкте ушып жүрди тырналар.<br /><br />Тулпарына минеди,<br />Атына минип ғош жигит,<br />Қалмаққа қарап тартады.<br />Батыр кирди ғайратқа,<br />Қолын салды полатқа.<br />Урыс болды жанды от,<br />Жағасы алтын берик саўыт,<br />Саўытына жапқан маўыт,<br />Сөтилди майдан ишинде;<br />Қырмызыдай қызыл қан,<br />Төгилди майдан ишинде.<br />Залым мерген қалмақлар,<br />Алады қолға ақ мылтық,—<br />Қурбанбекти атады!<br />Атылған мылтық түтининен,<br />Ай менен күнлер тутылды.<br />Урыс болды дараша,<br />Кирди батыр саўашқа,<br />Урып туўын жығады.<br />Қалмақты қырды ғош жигит.<br />Алтыланшы күнинде,<br />Ерик деген қалаға,<br />Алдына салып қамады.<br />Төрт жүз тоқсан төреси,<br />«Әл аман!» деп шуўлады<br />Күн көрмеген қызлары,<br />«Дарыды ма тажжал?» деп,<br />Терезеден қарады.<br />Тили шыққан баласы,<br />«Аға», дейип жылады.<br />Қалмақлының беглери,<br />Мойынына пота салады,<br />Қырқ түйени жетелеп,<br />Шығып мәрттиң алдына,<br />«Тахт сеники!» деп жылады.<br />Ғайыптан келип бар баба,<br />(Етиги бар ийнинде,<br />Кисилик жоқ пишинде:<br />Тислери кетик-кетик,<br />Аўыз-мурны жүн, қотыр),<br />Қурбанбекке сөйледи:<br />—Әй, балам Қурбанбек, тилегимди алсаңыз, бул сапары журтыңызға қайтыңыз. Журтыңызға қайтыўдың кереклигин айтайын. Бириншиден, түсиңде мен саған «Жекке өзиң кете гөр, деп аян бердим. Тыңламадың—еки нашарды ертип өтә кеттиң. Жаныңдағы бир қатын жақсы кеўилли, ал биреўи жаман кеўилли еди. Буның кесири тийди саған. Екиншиден, ярым жолға келгенде тағы биреў менен жолдас болдың. Ол қалмақты шапқанда сен, «Жасы киши бола турып меннен бурын жаўға тийисти», деп тәкаббырлық қылдың иниңе жәрдемге бармадың. Буның да кесири тийди саған. Бул журттан олжа алма, дүнья алма, журтыңа қайт! Жолда ҳеш жерде иркилип тынығыўшы болма! Онда үшинши кесирге тап боласаң, балам.<br />Бабай етигин арқалап адамларға араласып кетти. Батыр «бул бабаның қәсийети бар», деп, қырқ түйесине қарамай кейнине қайтар болды. Сол ўақытта қалмақлар шуўлады;<br />—Жигиттиң бир душпаны болса мың дос-яры болады, қырқ түйени алып кетиң.<br />Қурбанбек қарындасы менен ярының жанына қырқ түйени жетелеп алып барды. Оларға, «Қалмақты қырдым, қырқ түйе закат алдым. Бес күнлик уйқым бар. Сизлер дәрбентте қараўыл болып турың»,—деди.<br />Қурбанбектиң қатыны турып айтты:<br />—Тәнекетсем кетермен, бирақ қарындасың менен барып турмайман.<br />Қурбанбек айтты:<br />— Сениң жаныңнан кеткениме алты күн болды. «Бир қашқыншы, бир қуўғыншы қалмақ табыла қойса, бир өзим анда кетип дәўран сүрермен», деген ойың бар қусайды.<br />Сонда Мәлийка қубба;—Сен топырақсаң, адамзатсаң, ал мен болсам—перийзатпан, нурдан жаралған. Мениң сөзиме инанбасаң сениң кеўлиңде шайтан бар. Мен дос болсам да душпан билесең! Ендиги болатуғын ислерди айтпаспан!—деп ант берди.<br />Сөйтип Мәлийка қубба перийзат Мақсым қызды қасына алып, дәрбент жолға кетти. Дәрбентке барып. Мақсым менен Мәлийка жан-жаққа қарап, бир сааттай турдылар. Анда турып Мақсым қыз айтты:<br />— Әй, жеңге, бул жерде тура берип не бар? Ағамның қырған өликлерин сейил етип аралап қайтайық?<br />Жеңгеси айтты:<br />—Өлиниң руўхы бар, тириниң руўхы бар, қағып кете қоймасын?!<br />Мақсым қыз:<br />—Өлиниң руўхы деген не болады, тириниң руўхы деген не болады?—деди.<br />Мәлийка пери айтты:<br />— Өлиниң руўхы деген аяғы болады, тириниң руўхы деген баяғы болады.<br />Мақсым қыз:<br />— Баяғыны, аяғыны билмеймен мен, аралайман,—деп атының белине минип, өликлерди аралап кетти. Қараса арасында, мойны гүпшектей, жаўырыны қақпақтай болып, бети шарық алмадай жанып, не бир қалмақларың өлиги жатыр. Қалмақ жигитлериниң өликлерин көрип, иши оттай жанып, Мақсым қызға жалғыз ағасы жаўдай көринди: «Буныңдай палўан жигитлерди ағам қырып таслапты... Илая ағам қурысын! Соныңдай жигитлерди зая етипти!». Ағасын қарғап, Мақсым қыздың сөзлерди айтып баратырған жайы:<br />—Қазанлы астай қайнамаға,<br />Бедеў тутып байламаға,<br />Мениң менен ойнамаға,<br />Биргене қалмақ қоймаған,<br />Жалғыз ағам қурысын!<br />Бирге бағқа кирмеге,<br />Өлгенше дәўран сүрмеге,<br />Қолымнан шарап ишпеге,<br />Жиңишке белден қушпаға,<br />Бирге моншаға түспеге,<br />Биргене қалмақ қоймаған,<br />Жалғыз ағам қурысын!<br />Мениң менен жатпаға,<br />Шийрин ләбимнен татпаға,<br />Сәҳәр ўақта оятпаға,<br />Биргене қалмақ қоймаған,<br />Жалғыз ағам қурысын!<br />Қурбанбек ағам жоқ болсын!<br />Бул гәплерди айтыўдан,<br />Мақсым атлы сәрбиназ,<br />Он төрт жасар бота көз,<br />Ат ойнатып баратыр.<br />Сансыз өлик көринди.<br />Ол өликлер ишинде,<br />Бир-бирине мингескен,<br />Алты өлик көринди.<br />Жақын барып қараса,<br />Алты өликтиң астында,<br />Бир қалмақты көреди.<br />Ол қалмақтың тәрийпи:<br />Бойы барды алты аршын,<br />Ени барды еки аршын,<br />Сегизден екен бармағы,<br />Зәҳәрден еди тырнағы,<br />Сақалын ғана ол қалмақ,<br />Инжи менен торлаған,<br />Еки муртын қайтарып,<br />Тас төбеден сол залым,<br />Қазық баў шалып байлаған.<br />Өзи қара, мурты ақ,<br />Жаман жүзли бәдирек,<br />Қалмақлардың патшасы,<br />Шейирхан деген сол екен,<br />Ақыр-дүнья бийпаян,<br />Еңиреди сол жерде шаян,<br />Излегени табылды!!!<br />Қолына қамшы алады,<br />Мақсым деген залым қыз,<br />Шейирхандай патшаны,<br />Кериле бере салады.<br />—Қызыл қанға батыпсаң,<br />Арзыңды атқа айтыпсаң,<br />Ким боласаң сен?—деди.<br /><br />Сонда Шейирхан сөйледи:<br /><br />—Алла сыйлап жан берген<br />Бенде сыйлап ас берген,<br />Шейирхан деген атаң мен.<br /><br />Сонда қыз және урады,<br />Ура берип сөйледи:<br />—Аталары қурысын,<br />Мақсым деген мен қызға,<br />Расыңды келегөр!<br /><br />Сонда Шейирхан сөйледи:<br />Қызға қарап не деди:<br />—Сениң менен жатпаға,<br />Ләбиңниң палын татпаға.<br />Салланып бағда жүрмеге,<br />Өлгенше дәўран сүрмеге,<br />Шейирхан күйеўиң мен едим.<br /><br />Мақсым қыз сонда сөйледи:<br />—Расын айтсам мен саған,<br />Қулақ салып тыңласаң,<br />Тилегеним сендей хан!<br /><br />Сонда патша сынайды,<br />Қайтадан саўал сорады:<br />—Таўдың басы даралар,<br />Қасларың жүзге жарасар,<br />Жалғаншы дәркар дүньяда,<br />Ағаң дәркәр ма, мен дәркәр ма?<br /><br />Мақсым қыз сонда сөйледи:<br />—Таўдың басы енди қар,<br />Сениңдейин патша деп,<br />Жасымнан болдым интизар,<br />Жалғыз ағам қурысын!<br />Ағам қурысын, сен дәркар!<br />Көриңлер таўлардың тасын,<br />Аққан көзимниң жасын,<br />Жалғыз ағам қурысын!<br />Ағам қурысын сен жақсы!<br /><br />Сонда Шейирхан сақалын сыйпап муртларын бурап:—Тоқта, перийзат, саған мен бир сөз айтайын. Сениң ағаң палўан, батыр. Жети жыл урысты үйренген султан. Мен болсам, қырқ шәҳәрди сорайман, сонда да мениңдей патшалардың ағаңа қүдирети келмейди. Ағаңнын дәўранында сениң менен сүре алмас ҳеш ким дәўран,—деди.<br /><br />Қыз айтты!<br />— Жалғаншы дүньяда ағамның өлетуғын жери жоқ. Сен хансаң, сенде қырқ кисиниң ақылы бар. Ағам қалай, қай жерде өледи? Соны айт?<br />Хан ой жиберип айтты:<br />— Ағаңның бир өлетуғын жери бар. Алты анлық жол барыўы, алты айлық жол—келиўи Зулман деген шәҳәрде үш булақ бар. Булақтың бирине «Абыҳаят», бирине «Абызамзем» ҳәм бирисине «Абыпәлек» деп ат береди. Абыпәлектиң суўынан ишкен адам узақ жасайды. Абыҳаяттың суўынан ишкен адам өзи алпыс жасар болса да жигирма бес жас қәддинде болады. Абызамзем суўынан ишкен адам өмир-өмирине кесел болмайды. Ол булақты сақлап отырған-ҳәзирети Искендердиң бәнт қылып кеткен Қақрап деген дәўи. Ол дәўдиң қасында аждар ҳасы, адам батып өлгендей қара батпағы тағы бар. Излеп барған адамды дәўлери тутып алады, аждарҳасы жутады яки қара батпағына батырады. Соған жиберсең ағаң өлип кетеди, мендей патша менен сениңдей Мақсым қыз сонда ғана мурадына жетеди.<br />Сол ўақтында Мақсым қыз, «Ағамды не ҳийле менен жиберемен»,—деп суўық демин алды. Патша Мақсым қыздың мойнына қолын салып бетинен сүйип алды.<br />— Әй, сәўдигим, оннан қапа болма, мен ҳийлесин айтып беремен. Журтыңда адам қарайтуғын молла бар ма? Журтыңда тилеўши ийшан бар ма? Порқан бар ма? Адамларға дәри бериўши тәўип бар ма?<br />Мақсым қыз:<br />— Булардың бәри де бар,—деди.<br />Шейирхан:<br />— Сен ағаң менен бул сапары кет, журтыңа жет. Барып молла, тәўип, ийшан ҳәм порқанларға пара бер де, «Зулман шәҳәринде Абызамзем, Абыҳаят, Абыпәлек булақлары бар. Солардан суў ишсе, суўына түссе, бул аўырыўына жақсы болады. Болмаса қызың өледи», дегиз. «Атаң ғарры Қарабий инанып, анаң жылар. Қарындасыңның дәртине даўа болар сол булақтан суў алып кел, Қурбанбек»,—деп айтар. Атаңның сөзин сындырмай, ағаң кетер. Алты айда жетер, батпағына батар, дәў тутар, аждарҳасы жутар. Ағаң өлип кетсе, бир жарым жыл арадан өтер. Әскер тартып ноғайлы елге бараман. Алаўша ханды өлтирип, журтыңды арқайын қыларман. Өз журтыма алып келип, сениң менен арқайын дәўран сүрермен. Қайғы қылма, оннан, Мақсым қыз, ақылым сол,—деп қыздың жүзинен жуптан-жуптан сүйип алды.<br />Бул сөзлерди еситип Мақсым қыз қуўанды. Әдепли, келисим менен атына минии, жеңгесиниң жайына ыңқылдап-сыңқылдап «уҳ» деп жетип келди. Жеңгеси айтты:<br />— Не болды?<br />Сонда бийкеши былай жуўап берди:<br />— Әй, жеңге-ай, өликлердиң ишинде жүрип қағындым ба деймен.<br />Жеңгеси мысқыллады:<br />— Олай дегенше «табындым ба» десең болмай ма! Мақсым қыз:<br />— Өликлерди аралап баратырып көзим уйқыға кетипти, бир түс көрдим. Сол түсимде жорығыл—деп жеңгесин сынап, буны айтып турыпты:<br /><br />—Айналайын, жеңгежан,<br />Ат үстинде баратырып,<br />Әжептәўир түс көрдим:<br />Алтын тахтың үстинде,<br />Бир жапалақ қус көрдим;<br />Қанжығада бас көрдим;<br />Жол үстинде шарбазар;<br />Таў үстинде қара нар,<br />Бозлап турғанын көрдим.<br />Бул не болар жеңгежан?<br />Жетмиш болар денеси,<br />Отыз алты баласы,<br />Жер жүзинде қан болды,<br />Топаланлар дарыды,<br />Бул не болар жеңгежан?<br />Сонда турып Мәлийка<br />Мақсым қызға сөйледи,<br />Түсин жорып не дейди:<br />—Мен айтайын түсиңди,<br />Алтын тахтың үстинде,<br />Ноғайлының тахтына,<br />Залым ханның мингени;<br />Қанжығада бас көрсең,<br />Ноғайлының басына,<br />Сен шаянның себебинен.<br />Қара күнниң туўғаны;<br />Жол үстинде шарбазар—<br />Сен шаянның себебинен,<br />Журтларыңды жаў алар;<br />Таў үстинде қара нар,<br />Қара бийдей қайнатам<br />Қалмақлының қолында,<br />Барып шопан болғаны;<br />Жетпис болса денеси—<br />Журтыңды қалмақ қырғаны,<br />Бир нешени өлтирип,<br />Ғәриптиң гүлин солдырып,<br />Күн көрмеген қызларды,<br />Не бир залым қалмақлар,<br />Мурты аўзына жабылған,<br />Ат артына миндирип,<br />Журтыңнан алып кеткени,<br />Қанлар қуйып халқыңа.<br />Мениңдейин жеңгеңиз,<br />Қалмақлының қолында,<br />Қылқа постын ийнинде,<br />Кийиз қалпақ басында,<br />Тирсегинен жеңи жоқ,<br />Залымлардың алдында,<br />Пәйекшиси болғаны.<br />Сениңдейин Мақсымның,<br />«Атаның қәдирин билмедиң,<br />Ағаның қәдирин билмедиң,<br />Шейирханға шынтлап исенген, қыз бул жорыўға қулақ аспай, уйқылап жатқан ағасын түрткишлеп оята баслады:<br /><br />—Кеўилиме түсип тур сол ғана әрман,<br />Көзиңди ашқыл, ўаҳ, уйқыдан, ағажан,<br />Өлик ийиси аңқып енди барады,<br />Аўыражақ қарындасың Мақсымжан.<br /><br />Тайынды бендеге ҳәр жайда бир дәрт,<br />Дос емести ғош жигитке—қатын жат,<br />Мен қалсам қия майдан шөллерде,<br />Душпанларың, аға, болар кеўли шад.<br /><br />Турғыл, аға, бүгин елге қайтайық,<br />Ата-анамды көрмей болмайын биймурат,<br />Мен анамның жақсы көрген қызы едим,<br />Болмайын бул күни дийдар қыямет.<br /><br />Батыр туўған Қурбанбек,<br />Ырғып жайынан турады,<br />Минип тулпар белине,<br />Қырқ түйени жетелеп,<br />Қайтты батыр елине.<br />Бир неше күн жол жүрип,<br />Аз ғана емес мол жүрип,<br />Емирландай жайына,<br />Саў-саламат келеди.<br />Ели-халқын жыйдырды,<br />Отыз туўша сойдырды,<br />Ашы менен арығын,<br />Нан, гөш берип тойдырды.<br />Алып келген дүнья-мал<br />Қарыны аш кәмбағал,<br />Ашы менен арыққа,<br />Тарқатылды бул тойда.<br />Ели-халқын шад қылып,<br />Душпанларын мат қылып,<br />Журтында енди ғош жигит,<br />Жатып дәўран сүреди.<br /><br />Бир нешше күн арадан өткен соң, Мақсым қыз «аўырды», Тәўип қоймай қаратты. Порқан қоймай бақтырды. Молла-ийшан қоймай оқытты. Елиниң ийшаны, тәўиби, молласы, менен порқаны—бәри де «Абыҳаяттың суўын ишсе, Абыпәлекке, Абызамземге түссе жақсы болады, болмаса өледи», деп пәтиўа қылды. Атасы Қара бий олардың сөзине инанып, Қурбанбекти сәҳәр ўақта шақырып алып, зарланды:<br />—Балам болдың он төртинде барқамал,<br />Сәҳәр ўақта зарланады Мақсымжан,<br />Шейирхан елине бирге барғанда,<br />Саўашлықта қарындасың аўырған.<br /><br />Алып келсең барып Ҳаят суўынан,<br />Еки дүнья балам, сеннен ырзаман,<br />Мақсымжан жылар ҳәр сааты зары-зар,<br />Даўысынан ата-анаң бийқарар.<br /><br />Буйырыпты ийшан менен моллалар—<br />Зулманның шәҳәрине қылыңыз сапар,<br />Келтирмесең Абызамзем суўынан,<br />Еки дүнья қолым жағаңда болар.<br /><br />Бул сөзди айтқан ўағында Қурбанбектиң қаны қызып кетти, «Өликлердиң арасында бес күн уйқылап, қарындасыңды аўырыўға шалықтырдың, деп атам меннен көрип тур», деп ойлап, ҳеш кимге хабарласпастан, тулпарын зәртең-зәбертен ертлеп, көк полатқа ғарк болып, «Мәлийка сәўдигим билмей қалсын», деп, кетип баратыр еди, анасы көрип қойды. Қәҳәр менен баратырғанын билип Гежи султанның Қурбанбекке қарап зарланып турғаны:<br /><br />—Ҳаўа жаўса айдын көллер сел болсын,<br />Күннен-күнге бул дәўлетиң мол болсын,<br />Қәҳәрленип миндиң тулпар белине,<br />Нуры дийдем, жас гөдегим, жол болсын?<br /><br />Ана жылар «перзент» дийип зары-зар<br />Сен муңайдың—мен болғанман бийқарар,<br />Айтып кеткил сапарыңыз қай шәҳәр?<br />Сапарыңа мен де балам аҳыўзар.<br /><br />Сонда мәрт Қурбанбек сөйледи:<br />—Атлар шапты, қаламыздың сыртына,<br />Табылмады даўа Мақсым дәртине,<br />Жол болсынды меннен сорасаң, жан ана,<br />Мен бараман Барса Келмес журтына.<br /><br />Атлар шаптым бул майданда далаға,<br />«Перзентим» деп жылай, берме бийҳуўда,<br />Табылмады ҳеш бир даўа Мақсымға,<br />Мен бараман Зулман деген қалаға.<br /><br />Сонда жылап жан а н а с ы зары-зар,<br />«Кетпей дейип толғанады бийқарар.<br /><br />—Балам, есит мениң айтқан зарымды,<br />Бир шаян деп зая қылма жаныңды,<br />Суўсыныңа ишер сениң қаныңды,<br />Дәўи менен ҳеш аямас аждары.<br /><br />Батыр кейнине қарап турса, атасы, «Кетер ме екен?» деп сынап киятыр екен. Қурбанбек буны билип, «Ата разы, алла разы: атамның сөзи жолында шыбындай жаным тасаддық болсын»,деп Зулман шәҳәрине қарап атланды:<br />Минди аттың белине,<br />Шықты қызыл шөлине,<br />Атланады ғош жигит,<br />Барса Келмес елине.<br />Астына минген бедеўге,<br />Сол ўақлары «шүў» деди,<br />«Шуў» дегенде гүўледи<br />Толықсып аққан дәрьядай,<br />Жүз тоқсанлық жорғадай.<br />Астындағы тулпары,<br />Қубылып ойнап барады,<br />Таў булақта суўлады,<br />Қайтпай урды дойнақты,<br />Ақшам-күндиз аянбай,<br />Жигирма күнлик жол жүрди.<br />Қарсы алдына қараса—<br />Аспан менен барабар,<br />Бир қара таў көринди.<br />Шықты таўдың үстине—<br />Оғыры алп дәрўазасы,<br />Он жети андизасы,<br />Жигирма төрт тар көшеси,<br />Аспан менен барабар<br />Жарқырап қала көринди.<br />Қурбанбек батыр қалаға бағдар алды. Жол жүрип кетип баратырса, дәрбентке жақын жерде, бир ақ тасқа қызыл хат жазылғанын көрди. Өзи саўатлы жигит, хатты оқыйды: Бул қаланың аты—Юнан. Елди сораған Қумыры деген хан. Оның айдай арыў Султан атлы бир қызы бар. Тәрийпи:<br /><br />Қалпағына дал қойған,<br />Ләбине шекер-пал қойған,<br />Барлық жери ап-аппақ,<br />Узын бойлы кең қушақ,<br />Сәнеше бармақ, жез тырнақ.<br />Өңирине тағыпты,<br />Қыз балаға жарасық,<br />Қәлемпирли моншақты.<br />Есигин етип қадаған,<br />Жуўып шашын тараған.<br />Емшегиниң түймеси,<br />Полат бураў ушындай,<br />Перийзат пәнжайы аптап.<br />Гүйи-Болырдан Алшағыр деген бир гәўир палўан келип, бул қалада жатқанына алты айдай болды. Ашық болғанлықтан, «Сол қызыңды бересең, егер бермесең, онда ҳәр күни бир адамның қанын ишемен», деген. Ҳеш ким гәўирге шақ келмегенликтен ол ели-халқы бүлдирип, Юнан шәҳәрин ўайран қылып атыр.<br />Қурбанбек батыр, «Тилегимди алла берди. Ғайратым тасқан ер едим, халықты талаған, адам қанын ишкен залымды (бақтым асса!) Өлтирип, шәҳәрди азат етейин», деп атын жиберип уйқылап кетти.<br /><br />* * *<br /><br />Ендиги сөзди қалмақларға бас болған Алшағырдан еситиң. Гәўирдиң бет алды қала болып, сапар етип киятырса, уйқылап жатырған Қурбанбек батырға узақтан көзи түсти. Алшағыр, «Уйқылап жатырған Ноғайлының үстине қырқ бир адам болып барсам, онда меники нәмәртлик болар», деп қырқ жигитине қарамай, ат ойнатып дәрбент жолға келди.<br />Қурбанбек султанның аты тулпар еди. Оның тулпарлық ийисин аңлап, Алшағырдың аты жер табанлап, алға баспай турып қалды. Сонда атына қарап геўирдиң мынаны айтып турған жери:<br />—Алдыңда жолбарыс жатыр, ма?<br />Жатырған бизден батыр ма?<br />Не көрдиң, атым, не көрдиң?<br />Қамшы урсам қәдем баспайсаң,<br />Не көрдиң, атым, не көрдиң?<br />Қолымда тилла оқ жайым,<br />Неге қыласаң уўайым?<br />Мениң жанымды алмаға,<br />Келди ме батыры ноғайдың,<br />Қумыры деген ханыңның<br />Халқын азат етиўге?<br /><br />Батыр Қурбанбек Алшағыр геўирдиң сөзин шала-пула еситип жатыр еди. «Ерден ердиң қәўпи бар» деген рас екен. Бул меннен қәўип етип сөз айтып тур. Оның шәнине тийип бир сөз айтайын», деп Қурбанбек батыр орнынан турды. Тулпарына минди. Алшағыр қалмаққа жақынлап, айбат етти:<br />—Сен, әй залым есит мениң арзымды,<br />Батыр қайғырар ма тәнде жаныны?!<br />Мени көрип қәўип әйлепсең, Алшағыр,<br />Қойғыл енди адам өлтирмек кәрди!<br /><br />Уйқыда көрип жыладың сен зар-зар<br />Жүрген жериң ноғайлыдан бийқарар,<br />Ояндым мине—алдыңда турман,<br />Қайт қорықсаң райдан, залым Алшағыр!<br /><br />Ҳәр күн ишип жүрдиң адамзаттан қан,<br />Нешшени айырып ата-анадан,<br />Елге қорлық салып жүрген, Алшағыр,<br />Мәртлигиңди көрсет, минекей майдан!<br /><br />Бул гәплерди еситип,<br />Залым гәўир Алшағыр,<br />Булыттайын буйраланып,<br />Жаралы нардай ыңыранып,<br />Аўызынан от шашып,<br />Қурбанбектей батырға,<br />Қайырылып найза салады—<br />Найзасын оның Қурбанбек,<br />Тартып алып қолынан,<br />Еки бүклеп сындырды.<br />Алшағырдан бул залым,<br />Қолында семсер қылышын<br />Қәҳәрленип урады—<br />Қалқанын сонда мәрт жигит,<br />Алға тутып қалады—<br />Семсер екиге бөлинди.<br />Алшағырдай ийт залым,<br />Жақынлап қанжар урады—<br />Қанжарын да қолынан,<br />Тартып алып Қурбанбек,<br />Еки бүклеп сындырды.<br />Қурбанбектей батырың,<br />Алшағырдың жарақтан,<br />Жуда болғанын биледи.<br />«Нәўбет бизге келди деп»,<br />Қарағай найзасы жалтырап,<br />Керилип батыр урады—<br />Алшағырдай бул залым,<br />Найзасын тартып алады,<br />Еки бүклеп сындырып,<br />Аўзынан от шашып,<br />Туўлап залым қарады.<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Қолына қылыш алады,<br />Айландырып басынан,<br />Қәҳәрленип урады—<br />Қылышын қалмақ Алшағыр,<br />Еки бүклеп сындырып,<br />Туўлап тағы қарады.<br />Қурбанбектей батырың,<br />Қылыш қолдан кеткен соң.<br />Қанжарды қолға алады.<br />Қанжарын алып қолына,<br />Алшағырдай гәўирге,<br />Ыңыранып батыр салады—<br />Қанжарын да қолынан,<br />Тартып алып сындырып,<br />Алшағырдай гәўириң,<br />Күле шырай береди.<br />Залым аттан түседи.<br />Қурбанбек те түседи,<br />Саўытын батыр шешеди.<br />Мәрт қабағын үйеди,<br />Қақпа шекпен кийеди.<br />Маңлайы айдай жалтырап,<br />Қәҳәрленип қалтырап,<br />«Ал нәўбет бизден болсын» деп,<br />Алшағыр шәртти қояды,<br />Нәўбетти сонда гәўирге,<br />Батыр қорықпай береди.<br />«Нәўбетим», деп Алшағыр<br />Қурбанбектей батырдың<br />Жағасынан алады,<br />Ыңыранып жамбас салады—<br />Қурбанбектей жас жигит,<br />Ол айбаттан сескенбей,<br />Дәрпенбестен турады.<br />Жағаға қоллар салады,<br />Атаңа нәлет Алшағыр,<br />Қайтадан жамбас урады—<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Сескенбей ол гәўирден,<br />Таўдай болып турады.<br />Алшағырдай залымың,<br />Және жамбас урады—<br />Және қозғалмай турады!<br />Еки арыслан шайқасына,<br />Шәҳәрлер келип ләрземге,<br />Ғулғыла түсти халыққа.<br />Қумыры деген уллы хан<br />Беглер менен сол мәҳәл,<br />«Не қылған гүрсил?» деп,<br />Атланады саҳраға.<br />Келсе дәрбент үстине,<br />Еки палўан алысып,<br />Турғанын олар көреди.<br />Алысып турған мәртлердиң,<br />Биреўиниң тилинде<br />«Латы» деген сөзи бар,<br />Биреўиниң тилинде<br />«Алла» деген сөзи бар.<br />«Алла» деген ғош жигит,<br />Алшағырдай залымға,<br />Тоғанақты салыпты,<br />Көтермеге мейил боп.<br />Сол ўақытта Қумыры хан,<br />Зарлана берип сөйледи,<br />Сөйлей берип не дейди:<br />- Көтергил енди, жан балам,<br />Журтымды қарап қылғанды.<br />Атаңа нәлет бул залым,<br />Маған салды ойранды<br />Өлтирсең саған, ырзман!<br />Ашыўланып Алшағыр,<br />Қайтадан келип алысты,<br />Алысқан менен бул залым,<br />Қурбанбекгей ер бала,<br />Қолдан бермеди намысты.<br />Залым жамбас салады—<br />Қурбанбектей батырды,<br />Қозғалталмай турады,<br />«Қелсең—кел деп мәрт батыр,<br />Тайсалмастан турады.<br />Адамзаттың қанына,<br />Семирип кеткен Алшағырдың,<br />Ғамға кеўилин толтырып,<br />Ақша жүзин солдырып,<br />Жүйкесинен қурытты.<br />Көпек ийттей ырылдап,<br />Көкиреги сырылдап,<br />Қурбанбектиң қолында,<br />Нәлет болғыр Алшағыр,<br />Бахты кетип болдырды.<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Аш белинен қушақлап,<br />«Алла» деп даўыслап,<br />Алшағырдай залымды,<br />Ол дизине миндирди.<br />Көтерип алып ийинге,<br />Айландырып басынан,<br />Алшағырдай залымды,<br />Тартып жерге урады!<br />Алартты залым көзлерин,<br />Айтар болды батырға,<br />Әзезиллик сезлерин.<br />Қумыры деген ол ханың,<br />Қурбанбектей батырға,<br />Суўырып алып қынаптан,<br />Алмас қанжар береди:<br />—Алма залымның тилин,<br />Солдыр қалмақтың гүлин!<br />Қарап қылды елимди,<br />Шуўлатты, балам, журтымды,<br />Өлтир, иним, залымды,—деп<br />Жылай берди солқылдап.<br />Буны еситип батырың,<br />Алшағырдай гәўирге,<br />Алқымнан қанжар салады,<br />Баўдай басын кеседи.<br />Геллесин кесип залымның,<br />Найза ушына иледи.<br />Залымның атын жетелеп,<br />Алдында—Қурбанбек,<br />Кейнинде—Қумыры хан.<br />Екеў-ара ат қосып,<br />Киятырса қалаға,<br />Алшағырдай залымның<br />Изине ерткен беглери,<br />Дәрбент жолда гезлести!<br />Қабақтай болған басыны,<br />Қурбанбектиң қолында,<br />Қырқ жигит сонда көреди.<br />Гәўирдиң көрип өлигин,<br />Бәри шуўлап кетеди.<br />Қурбанбектей батырға.<br />Қырқ жигиттиң ишинен,<br />Қалмақал қарап сөйледи:<br />Жалғыз болып жол алыпсаң,<br />Басыңа саўда салыпсаң,<br />«Батыр» сени деп еди,<br />«Илимпаз» сени деп еди,<br />«Дуўахан» сени деп еди,<br />Сени бир «мерген» деп еди,<br />Сени бир «шайтан» деп еди,<br />«Алдаўшы» «сумлаў» деп еди...<br />Батыр болсаң Қурбанбек,<br />Гүрес болса қумарың,<br />Алшағыр деген ағамның,<br />Қан алар адамы табылар—<br />Өлтирер сени Қәтирең,<br />Әўелҳә бизден аман өт!!!<br />Сонда шуўлап қалмақлар<br />Мәртке атын қояды.<br />Қурбанбектей ғош жигит<br />Көзи қанға толады,<br />Оңнан-солдан сол ўақта<br />Қыйқыўды батыр салады.<br />Қырғын салды қалмаққа,<br />Батыр кирди ғайратқа,<br />Қолын салды полатқа.<br />Зул-зула болды жер жәҳән,<br />Ат туяқтан ақты қан.<br />«Алшағырдың кейнинен,<br />Кетиңлер-әй сизлерде», деп<br />Қырқын да қылыштан өткерди.<br />Қумыры хан жол баслап,<br />Барып кирди Қурбанбек,<br />Юнан деген қалаға.<br /><br />Қурбанбек батыр Юнан қаласына барғаннан кейин, Қумырыхан мирәти менен тахтқа минди. Бир неше бегзадалар менен шарап ишип мәс болып, заўқы-сапа сүрип жата берди.<br />Алтмыш еки ҳәмәлдар, отыз еки мөҳирдар, ҳәмме беглери жәм болып кеңес салып «Буныңдай ғайрат-күш салған, жаўды қуртып, халықты азат қылған батыр жигитке бир инам деген нәрсе болмай ма екен?! деп Қумырыханға келди. Қумыры «Қурбанбектей батырға қаншелли зер, қаншелли мал берсек екен», деп беглерине қарады. Анда турып жүз басы аталығы айтты:<br /><br />— Ғош жигитке мал дәркар емес, зер дәркар емес. Алтыныңды батыр не қылсын?! Билсеңиз, дийдар дәркар! Қурбанбекке қызыңызды берсеңиз? Буны мақул көрсеңиз?<br />Бул сөз Қумыры ханға жүдә мақул түсип, мыйығынан тартып:<br />— Қәне онда, той баслаңлар,—деп ықтыярды беглерине берди.<br />Бир неше күнлер той қылды. Қумыры ханның Султан деген қызы жеңгелеринен неше түрли сарпайға басқа да затлар қосып, Қурбанбекке жиберди. Жеңгелери оларды Қурбанбекке алып келип, неше бир тымсал, шийрин сөзлер менен күйеў балаға арзы-ҳал айтып турған жери екен:<br /><br />—Арзымызды есит енди хош жигит,<br />Сизиң ушын той басланды, кеўил шад,<br />Сарпай кийип бизиң менен жүриңиз,<br />«Келсин» деп жиберди сизге сәлем хат.<br /><br />Бул сөзлерди еситип,<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Орнынан ғарғып турады.<br />Алтын тажы басында,<br />Қырқ жеңгеси қасында,<br />Жигит кеўили таўдай тасып,<br />Бир-бирлеп қәдем урады,<br />Султан қыз жатқан сарайға.<br />Жеңгелери кейнинде қалды. Сарайдың қапысын Қурбанбек ашты. Қараса: отырыпты перийзат—пәнжайы аптап, ышқы сүўрет, көргенлердиң ақылын алып, шайырлықты сөзлер қылып, беллери қылдай буралып, ийегин тислеп, уялған кисиге уқсап. Султан қыз сәлем қылды. Сәлемин батыр әлик алды. Қурбанбек, «Бирден жанына барып, мойнына қоллар салсам, бетинен сүйип-сүйип алсам», деп қыялланды, бирақ өзин иркти: «Журтынан қашқан, малыны сатқан, бийабырай жалатай, деп айтар?». Қалайыдай қалқытып, ериген полаттай балқытып, батырдың айымға қарап бир неше сөзлер айтып турған жери:<br /><br />—Шәҳәри Юнан дер елиңди,<br />Терсем бағыңнан гүлиңди,<br />«Сәккиз жәннеттиң қапысы» дер,<br />Сендей ярдың қойныны,<br />Алтын сарай, пәр төсек...<br />Салсам қолымды мойныңа,<br />Алсаң бизди не болды,<br />Мисли жәннет қойныңа?<br />Шашыңыз саккиз өрмишлер,<br />Дөгерегинен айланып,<br />Сәл ғана сени бир сүйсем,<br />Сирә бир ҳеш ким көрмеслер.<br />Ақылым алсаң қыз ғана.<br />Бул гәплерди айтқанда,<br />Сонда ол қыз сөйледи,<br />Сөйлей берип не деди:<br />—Сиз де жеткен жасыңа,<br />Мен де жеттим жасыма,<br />Алла қосқан қосағым,<br />Келгил енди дәрманым.<br />Жети жасымнан бери,<br />Пәрдоз бердим өзиме,<br />Нықап урдым жүзиме.<br />Аппақ болған билегим,<br />Дастық болсын басыңа<br />Қыз буралып турады.<br />Барып турып Қурбанбек,<br />Мойнына қоллар салады.<br />Айдай болған жүзинен,<br />Мазалы сүйип алады.<br />Басқасын айтып қәйтейин:<br />Еки ашық қосылып,<br />Тал жипектей есилип.<br />Соныңдай қызық болады...<br />Қурбанбек бул қалада<br />Султан айым менен айшы-аширетте жатып, күнлерден күнниң өткенин, айлардан айдың өткенин, жыллардан жылдың өткенин билмей, дәўран, заўқы-сапа сүрди.<br />Бир күни Қурбанбек перийзаттың қойнында жатып, бәҳәр ўақтында есап етип қараса, арадан сегиз ай өтип, тоғыз айға қарапты. Гүрсинипти:. «Бул қыз бенен сегиз ай дәўран сүриппен. Сегиз айым сегиз күн шелли өтип кетиптп. Уҳ!»<br />Перийзаттың ақ жүзиниң үстиндеги турған зулпы батырдың «уҳ» деген деминен қозғалып кетти. Султан айым оянып көзин ашып қараса, батырдың қыйналып отырғанын көрди. «Мениң қойнымда жатып, неге суўық демиңди алдың? Меннен басқа елиңдеги сүйген ярың ядыңа түскен қусайды», деп, турып, нәзик бойын бурып, сыланып-сыйпанып, талшыбықтай буралып бир кесе гүл-гүл шарапты қолына алып Қурбанбекке қарап, Султан айымның айтып турған жери: »<br /><br />—«Яр-яр», дейип дүньяда,<br />Сәҳәр ўақта «уҳ» дейип,<br />Жатыр едим қасыңда,<br />Қозғалттың мениң зулпымды,<br />Бизге айтың Қурбанбек,<br />Кеўилиңдеги дәртиңди?<br />Ақ бетиме қал қойып,<br />Ләбиме мен қойдым пал,<br />Бағышладым жамалым,<br />Жас он беске келгенде,<br />Айдай болған камалым.<br />Сәҳәр ўақта «аҳ урып,<br />Күйдирдиң мениң орамалым,<br />Таўланасаң қойнымда,<br />Неге жоқдур қарарың?<br />Өз елиңде алғаның,<br />Ендиме сениң түсиңе?<br />Гүлдей болған бул басым,<br />Болдым ба енди мен тоқал?<br />Кеўилиңдеги айт әрманың?<br />Қурбанбектей султаным,<br />Ҳеш кимге болмасын мәлел?<br /><br />Батыр бул сөзлерди есите отырып, тулпарын ертледи. Жети қабат саўытын кийип, көк полатқа ғарық болды да, перийзаттан рухсат сорады:<br /><br />—Арзым есит, қулақ салғыл, перийзат,<br />Күннен-күнге жамалыңыз қиямет,<br />Атам маған бир сөз айтты аманат,<br />Сапарым бар Барса Келмес қалаға,<br /><br />Мойнымда сол аманат қалмасын,<br />Гүл жүзли ашығым, бериңиз рухсат,<br />Сапарым бар Барса келмес қалаға,<br />Қойма мени қыяметтиң отына,<br /><br />Султан перийзат «Гәп бундай болса шүкиршилик екен. Атасының хызметине сапар шегип баратырған жигитти иркиўге болмас», деп неше түрли тағамларды ҳәбзаматта тайын етип, батырдың атына бөктерди. Тулпарға батыр мингенде Султан қыз «Жигиттиң кеўилинде әрман болмасын, бойымдағы алты айлық-ҳәмилемди жасырмайын», деп Қурбанбекке қарап бир сөз айтады:<br /><br />—Саған қылдым ялғаншыда ықтықат,<br />Перзент етермиш ғош жигиттиң кеўлин шад,<br />Қайтып келсең саған әрман болмасын,<br />Бойымда бар алты айлық «аманат».<br /><br />Он төртимде мен болдымғой баркамал.<br />Мурадымды тилеп қәдир-алладан,<br />Жамалымда суҳбет қылдың тоғыз ай,<br />Бойымда бар алты айлық «бир гүман».<br /><br />Бул сөзди еситип, Қурбанбектиң ўақты хош болып, перийзатқа бир сөз айтып турған жери:<br /><br />—Мен кетермен Барса Келмес қалаға<br />Көрсем перзент бул ялғаншы дүньяда!!!<br />Мен келместен бурын болса перзентим,<br />Атын қойғайсаң оның Қурдиша,<br /><br />Бийперзентлик ғош жигитке болар дәрт,<br />Бул сөзди еситип кеўлим болды шад,<br />Мен ырзаман сеннен бүгин, сәўдигим,<br />Атыны баламның қойғайсаң Қуршид.<br /><br />Он төртимде болып едим баркамал,<br />Келмесин басыңа душпаннан заўал.<br />«Келмейди», деп қәўип қылмағыл, сәўдигим,<br />Таҳ көргенше, перийзатым, сен хош қал.<br /><br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Бул гәплерди айтқанда,<br />Дәрьядай кеўли тасады,<br />Қуўана берип ер жигит,<br />Ҳәр таўдан да асады.<br />Атқа қамшы басады,<br />Астындағы тулпары,<br />Омыраўдан көбик шашады.<br />Ат шомылды терлерге,<br />Сыйынды кәмбил пирлерге,<br />Он алты күн жол жүрди,<br />Қурбанбектей батырың,<br />Ада болмас шөллерде.<br />Сәҳәр ўақта киятырса,<br />Қара жерлер тербенип.<br />Аспан-көклер қалтырап,<br />Қулақ питкендей даўыслар,<br />Шуўлап шықты ҳаўаға:<br />«Бизге паналық қылған,<br />Ел-халықты шад еткен,<br />Қурбанбектей ноғайым,<br />Қайда?» деген бир даўыс;<br />«Жете ғойсақ қалаға,<br />Тезирек мениң жаныма<br />Айда!», деген бир даўыс;<br />«Қасың болған Қәтиреңди,<br />Қүдиретиң келсе егерде,<br />Геўдеге дейин басыны,<br />Шайна!» деген бир даўыс;<br />«Келебер», деген бир даўыс...<br /><br />Қурбанбек батыр даўысларға алағада болып, атын ойнатып келе берди. Таң атып, күн шыққанда, өзин бир шәҳәрдиң алдында турғанын көрди.<br />Бул шәҳәрдиң аты Рат еди. Патшасы Ақшахан екен. Бир ўақытлары Бабахан Қәтирен деген дәўдиң ағасын өлтирип, қолынан Гулшин деген перийзатын тартып алған. Ол дүньядан өткен соң иниси Ақшахан хан болған. Қәтирен Ақшаханның хан болғанлығын еситип, «Атадан жас қалып едим, ақылдан бос қалып едим. Сол Ақшахан дегенди өлтирип, ағамның қанын алайын», деп қаласын қамал етипти. Көп ўақыт қамалда болғанлықтан ел ашырқап отыр еди. Қалада сары жай я мылтық болмай, оларды атыўды ҳеш ким билмес, сол себепли өзин-өзи қорғай алмай ел бүлинип атыр еди. Неше жыллардан бери қоррандозларға қорра таслатып, ноғайлының елинен киятырған палўанды көрип, оның жақын келгенлигини билип халықтың кеўили шад болды. Бағанағы «Қайда?», «Шайна;!» «Келебер!» деген даўыслар сол шадлықтың сүренлери еди.<br />Ғош жигит аўқат жеп, қоламсағына сексен оқты жай қылып турса, Ақшахан үстине келип қалды. Қала сыртының бәри адам бойы от-шөп еди. Нур жүзли, қой көзли, әреби атлы, Әлийдей саясатлы жигитти көрип, «Бизге паналыққа келген ер болғайда», деп ишинен тилеп патша былай гәпледи:<br />— Бизиң шәҳәр «алла» дейип зар урар,<br />Дүнья болды мендей ханға енди тар,<br />Қайсы елден қайсы елге барасаң,<br />Шарўамысаң, кәрўанбысаң, бер хабар?<br /><br />Басымнан кетип тур дәўлетли дәўран,<br />Шәҳәримизге бир дәў салып тур ўайран.<br />Атын айтсам ол залымның—Қәтирен,<br />Түс-турпатын көрсең ақылың ҳайран.<br /><br />Талап қылып келди дүнья малымды,<br />Ойран қылды сыртта қалған елимди.<br />Суўсынына ишер сениң қаныңды,<br />Айтқыл балам, маған енди атыңды?<br /><br />Тезирек қылғыл енди басың ғамыны,<br />Мен көрмедим сениңдейин лаланы,<br />Сендейлерге залым әрман салады,<br />Айттым сол залымның саған сырыны.<br /><br />Буны еситип, қәҳәрленген Қурбанбек ханға қарап былай сөйледи:<br /><br />— Елинен айрылған жалғыз сонаман,<br />Халық дәртинен күйип-писип жанаман,<br />«Қурбанбек» дейдилер мениң атымды,<br />Қайтар бала енди туўар анадан!<br /><br />Жалғаншының соңын сорсаң—бийпаян<br />Саўаш күни ат жаўырынан ағар қан,<br />Қайғырмағыл сен жанымды, Ақшахан,<br />Зор қолында өлген мәртке не әрман?!<br /><br />Абат қылсам ғәрип болған елиңди!<br />Азат қылсам қамал болған шәҳәрди!<br />Келетуғын жайын көрсет душпанның,<br />Бахтым келсе солдырарман гүлини!<br />* * *<br />Батырдың қаны қызып, саўаш қумары тутып тура берсин, ендиги сөзди Қәтирен дәўден еситиң:<br /><br />Төрт тәрепке оқ атып,<br />Алтын қалқанын басында,<br />Қазандайын ойнатып,<br />Қарағай найза өңгерип,<br />Қара таўдың ишинен,<br />Жабығыдай жалғыз бас,<br />Маңлайында жалғыз көз,<br />Жанында жоқ ҳеш жолдас,<br />Булыттай болып буйралап,<br />Даўысы ыңырап залымның,<br />Сынған муздай гүңиренип,<br />Қан сорыйтуғын жалмаўыз,<br />Аямас адам жаныны,<br />Талап қылып келеди,<br />Ақшахандай патшаның,<br />Ишпеге залым қаныны.<br /><br />Сол ўақытта Қурбанбек жүрегин берик тутып, батырлық салтанатын дүзеп, «Жаўдан айбынған нәмәртлик болар» деп, ат ойнатып, Қәтиренниң алдына қарсы жүрди. Қәтирен, «Мениң баққан елиме келген қандай жаў екен?» деп ашыўы қелип аўзынан от шашып Қурбанбек батырға қарап айтқаны:<br />—Алыстан көринер таўлардың тасы,<br />Қаст етсем ағады көзиниң жасы,<br />Маған бетлеп қәҳәрленип келесең,<br />Неғып жүрсең, ҳаслың кимдур, қарақшы?!<br /><br />Қурбанбек аяғын тилла зәңгиге тиреп, қан ишер Қәтиренге қарап, мәртлигин билдирип, бул гәплерди айтып турған жери екен:<br />— Ашықтың питеди «яр» дейип жаны,<br />Қаст етсем талаўлы сендейдиң малы,<br />Алшағырды зар жылатып өлтирген,<br />Қурбанбекпен, қандырыңман, ноғайлы.<br /><br />Ат мойнына тақтым тилладан тумар,<br />Ат қойғанда зар еңирейди душпанлар,<br />Билсең душпаныңды аңла, Қәтирен,<br />Жекпе-жекке шық майданға, геллеғар!<br /><br />Мен жүрермен бул жаҳанда жалғыз бас,<br />Ҳә демей-ақ көзлериңнен ағар жас,<br />Алыспақлық мендей мәртке зор мурат<br />Қорықпасаң шық майданға басма-бас!<br /><br />Қәтирен, «Қурбанбекти батыр, ер деп еситетуғын едим. Бирден алыса кетсем, меннен күшли болса, бүклеп астына урса, өлермен де қаларман, әрманлы болып кетермен. Өзим болсам мерген едим, алысып астына түскеннен, атысқаным қолай болар», деп қәҳәр-ғәзап пенен бир сөз айтып турған жери:<br /><br />— Қәтирен болмай кетейин,<br />Басқа тапсам ноғайдан!<br />Гезекти бер де сен бала,<br />Туўры турғыл енеғар!<br />Сол гәплерди айтқан соң,<br />Залым, нәмәрт Қәтирен,<br />Қара түги тикейип,<br />Алты батпан Полаттай,<br />Жайға оқты салады.<br />«Қақ манлайың сол ма?», деп,<br />Қурбанбектей батырға<br />Таўлап тартып қалады.<br />Оқ келеди ҳарылдап,<br />Батыр минген әреби ат,<br />Батырға оқты тийгизбей,<br />Жер таянып жатады —<br />Оқ үстинен өтеди,<br />Залымның атқан бул оғы,<br />Қара тасты қақ бөлип,<br />Мәрўерт таста «түнеди».<br />Қайрыла берип Қәтирен,<br />«Әрманлы мен болдым», деп<br />Жайға оқты салады,<br />Шийрин жанды қыйнайды,<br />Сом жүректен ол залым,<br />Ыңыранып оқты байлады —<br />Мәрт мойынын бурады,<br />Әл-қалқан менен оғыны,<br />Қайырып сонда урады.<br />Қәтирендей залымың,<br />Тағы «әрманлы» болады.<br />«Әжелим жетип дүньяда,<br />Сум пайманам толмасын,<br />Жақсылап турып атайын,<br />Енди әрман болмасын»,<br />Деп керилип Қәтирен,<br />Қайтадан гирис тартады,—<br />Оқ үстинен өтеди.<br />Қайғыланды Қәтирен.<br />Басына күнлер туўады,<br />(Қашайын десе залымға<br />Намыс жаман, жигитлер!).<br />Қурбанбекке келди нәўбет.<br />Ҳаққа қылып ықтықат,<br />Алмас оқты алады,<br />Жай баўрына салады,<br />Байлап тартып қалады!!!<br />(Астындағы тулпары,<br />Ер күшине шыдамай,<br />Ыңырсынып туяқларын,<br />Төрт тәрепке таслады.<br />Қақ маңлайына тийгенде,<br />Маңлайынан тийген оқ,<br />Желкесинең парлады.<br />Қайтадан оқты салады.<br />Батыр туўған Қурбанбек,<br />Шийрин жанды қыйнады,<br />Керилип тартып қалады!<br />Жүрегине тийген оқ,<br />Жаўырынынан шығады.<br />Пайманасы толады,<br />Қәтирен тамам болады.<br />Сол мезгили алыстан,<br />Тозаң пайда болады.<br />Дәўдиң қырқ қыран бийлери,<br />Шуўлап атты қояды.<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Сонда кирди ғайратқа,<br />Қолын салды полатқа,<br />«Алла» салды қалмаққа<br />Урыс болды аўыт-аўыт,<br />Жағасы алтын берик саўыт,<br />Сөтилди майдан ишинде;<br />Қырмызыдай қызыл қан,<br />Төгилди майдан ишинде;<br />Ақ саўыттың қыяғы,<br />Сөгилди майдан ишинде.<br />Аўыр дүбир болады.<br />Қырқ қыранын—қырқ жигитиң,<br />Бир шетинен қырады.<br />Көрмегендей қылады...<br />Қайтып келгенде Қурбанбек,<br />Ақшахандай патшаның,<br />Дәрўазасы ашылды,<br />Баҳадырдың үстине,<br />Дүрли маржан шашылды.<br />Бүлбил қонды гүлине,<br />Үш жылдан берли қамалған,<br />Шәҳәри Рат елине.<br /><br />Ақшахан патша уўайым ишинде жатқан қара көз ярына ҳәм он сегиз мың аламды тырнағының жүзинде көрген Ақылжан атлы қызына Қурбанбек батырдың мәртлигин, көрсеткен ерлигин, елиниң абат болғанын айта баслады:<br /><br />— Ҳаққа қылдым кеше-күндиз ықтықат,<br />Мискин болған халықтың болды кеўли шад,<br />Зар жылатып кести залымның басын,<br />Ноғайлы елинен келип бир жигит.<br /><br />Күш-қуўаты тасқан, болған баркамал,<br />Айбатынан титирер жер менен аспан,<br />Зар жылатып кести залымның басын,<br />Бундай жигит ҳеш туўмайды анадан.<br /><br />Қәтирен алмақшы болды жанымды,<br />Таламақшы болды дүнья-малымды<br />Зар жылатып кести залымның басын,<br />Миясар көрдим батырға Ақылжанымды...<br /><br />Ақылжан сескенип орнынан турып:<br />— Әй, ата, малыны шашқан, журтынан қашқан, ақылсыз оныңдай ладанға қатын үстине миясар ма еди мениңдей Ақылжан?!—деди.<br />Бул сөзден атасы көп қапа болды. Сонда Ақылжан:<br />—Қапа болма, жан ата. Қурбанбек батыр журтынан шығар ўақтында атасы «бар», деди, енеси «қал», деди. Қурбанбек, «Ата разы, алла», разы, деп тәўекел қылып, тулпарын ойнатып шыққан мәҳәлинде, «Ҳақ дөреткен жигитке сени. Ақылжан, миясар қылдым», деген бир даўыс қулағыма келди. Сол себептен Қурбанбек батыр маған минәсип болады,—деп атасына қарап күле шырай қылды.<br />Ақшахан патша ўақты шандан хош болып, ардақлап, тойлар берип, Қурбанбектей ер жигитке Ақылжан қызын неке қыйды. Буннан кейин Қурбанбек Ақылжан менен айшы-әширетте болды.<br />Ақылжанның бир кәсиби: күндиз күни күлип ойнаса да, ақшамына сөйлемес еди. Қурбанбек бир неше айлардан соң, «Бул ярыма хошемет сөзлер менен барсам, рухсат етер ме екен? Яки ҳүким сөзлер менен сорасам зарар жеткизбестен рухсат берер ме екен?» деп, ойлана-ойлана отырып, бирден, «Перийзатым, рухсат»,—деген сөзди айтып қойды. Сонда Ақылжан айым:<br />— Әй султаным, қайда барарсаң?—деп күлди.<br />Анда Қурбанбек:<br />— Мақсым деген қарындасым бар еди. Узақ аўырыў болып оның кеселине Абыҳаят булағы ем» деген соң соған сапар шегип баратыр едим. Рухсат берсеңиз екен, перийзатым,—деди. Анда перийзат: «Қаншығыңа ол суў емес, «басқа бир нәрсениң суўы» ем болыпты»,—деди.<br />Қурбанбек батыр қатты қәҳәри келип, қылышын қынабынан суўырды. Ақылжан айым қолынан қылышын жулып алып, еки бүклеп сындырып, аспанға атты. Қылыш көз ушынан ғайьш болып кетти. Ақылжан қәҳәри келип ишине түйип-билгенлериниң барлығын айтып таслады:<br />— Сен адамзатсаң, мен перийзатпан. Жети жыл жер астында оқыдым, илимий парайызды билермен. Аспанды жерге түсирип, жерди дигирмандай айналдыраман. Тилсим атының гилти мениң қолымда. Егер инанбасаңыз мениң сөзимди тыңлап турың. Сениң саўашларда қылған исиңди, шапқан жаўыңды, жалғанышыда еткен исиңди тырнағымның жүзинен баян етейин:<br /><br />—Сарҳаўыздың бойында,<br />Уйықлап жатқан ўағыңда,<br />Даўыс келди аспаннан,<br />«Шейирханнын елине,<br />Жалғыз атлан» деген,<br />Распеди, батырым?<br />Распеди, Қурбаным?<br />♦<br />Атаңнан рухсат алған соң,<br />Қарындасың, қатының,<br />Үшеў болып атландың,<br />Қалмақлының елине,<br />Усы қылған сапарың,<br />Распеди Қурбаным?<br />♦<br />Жарым жолға барғаyда,<br />Султан деген иниңиз,<br />Ол да қосылып сиз бенен,<br />Төртеў болып атландың.<br />Бардың қалмақ елине,<br />Ғаўға салдың шәҳәрине,<br />Султаныңа оқ тийип,<br />Қайтты иниң дүньядан.<br />Кекти сақлап кеўлиңе,<br />Миндиң аттың белине,<br />Қалмаққа атты қойған соң.<br />Неше күнлер урыстың.<br />Қалаға халқын қамадың,<br />Калмақ сениң алдыңда,<br />«Бағындым», деп бозлады.<br />Усы айтқан сөзлерим,<br />Распеди Қурбаным?<br />♦<br />Ғайыптан келип бир баба,<br />«Қайт елиңе дегени»<br />Распеди Қурбаным?<br />♦<br />«Бабада қәсийет бар», деп,<br />Қырқ түйеге қарамадың,<br />Сонда қалмақлар шуў етти —<br />Қырқ түйе зерди сен алдың.<br />Қайтарсын жолда тоқтадың,<br />Қатының менен қарындасыңа,<br />«Қараўылым болыңлар», деп<br />Өзиң уйқылап қалғаның<br />Распеди Қурбаным?<br />♦<br />Қарындасың ол шаян.<br />Қатыныңды таслап дәрбентке,<br />Өликлерди аралап,<br />Жети өликтиң астынан,<br />Таўып алды патшаны.<br />Ашық болып қалмаққа,<br />Қарындасың ол шаян,<br />Қылғанды ахдыў-паймана:<br />«Ағамның бул барында,<br />Сениңдейин яр менен<br />Сүре алмайман дәўранды».<br /><br />Сонда қ а л м а қ сөйледи:<br />«Жылама арыў зары-зар,<br />Елиңизде бармеди,<br />Кесел болса қарайтуғын,<br />Молла менен ийшанлар?».<br /><br />Анда М а қ с ы м сөйледи:<br />«Ел болған соң ол елден,<br />Ийшан-молла табылар,<br />Айтсаң бойма ханымыз,<br />Оның, қандай ҳийлеси?».<br /><br />Сонда қ а л м а қ сөйледи,<br />«Айналайын Мақсым қыз,<br />Парахор болар мола-ийшан.<br />Бул кеткеннен кетсеңиз,<br />Елиңизге барғанда,<br />Молла менен ийшанға,<br />Көбирек пара берегөр,<br />«Абыхаят, Абызамзем<br />Абыпәлек суўлары,<br />«Ем болады», деп айттыр,<br />Ийшан менен моллалар,<br />Атаңды инандырар.<br />Атаң деген ол муңлы,<br />Ағаңа айтар «бар» дейип,<br />Үш булақтың суўына.<br />Атаңның сөзин сындырмай,<br />Ағаң кетер сол ўақта,<br />Айтқан Зулман журтына.<br />Ағаң сапарға кеткенде,<br />Еки жыл арадан өткенде,<br />Мен елиңе барарман,<br />Журтқанаңды аларман,<br />Сениңдейин қыз бенен,<br />Арқайын дәўран сүрермен».<br />Шейирханның сөзине.<br />Инанды қыз Мақсымжан,<br />Ўәдени солай қойысып,<br />Кейнине қайтты ол шаян,<br />Инанбасаң сөзиме,<br />Қарап турың Қурбаным,<br />Тырнағымның жүзине.<br />♦<br />Сол ўақлары Мақсым қыз,<br />Болған еди шадыман,<br />«Ағажан, қайтайық» дейип,<br />Оятқаны түрткишлеп,<br />Распеди батырым?<br />♦<br />Сен орныңнан турғансоң,<br />Елиңе аман қайтқансоң<br />Уллы байрам той бердиң.<br />Тойлар өтти арадан,<br />«Аўырыў болды» Мақсымжан.<br />Тәўип пенен порқанға,<br />Қаратты атаң Қара бий,<br />Молла-ийшан залымлар.<br />«Үш түрли суў ем», дейип,<br />Алдап-урды атаңды,<br />Атаң деген ол муңлы,<br />«Үш булақтың суўынан,<br />Алып кел», деп зарланды,<br />Распеди Қурбаным?<br />♦<br /><br />«Атамның сөзи болсын»,—деп,<br />Миндиң аттың белине,<br />Шықтың қызыл шөлине.<br />Бир неше күн жол жүрип,<br />Келдиң Юнан елине.<br />Патшасы еди Қумыры хан,<br />Алшағырдың дәртинен,<br />Журты болған сергиздан.<br />Қайғырдың Юнан елини,<br />Алшағыр менен урысып,<br />Алшағырды өлтирип,<br />Юнан деген елини,<br />Қылдың сонда абадан.<br />Миннетдар болған Қумыры,<br />Султан деген қызыны,<br />Сениңдейин батырға,<br />Нека қылып бергенди.<br />Султан деген қыз бенен,<br />Неше ўақ сүрдиң сеy дәўран.<br />Қостарың деген ол муңлы,<br />«Бала бар», деп сен мәрттиң,<br />Кеўилиңди қылды сонда шад.<br />Сен журтыңнан кеткен соң,<br />Көп күн арадаy өткен соң,<br />Султан деген сол қыздан,<br />Дөрегендур бир перзент —<br />Атын қойды Қуршидша,<br />Инанбасаң сөзиме,<br />Қарап турғыл, Қурбанбек,<br />Тырнағымның жүзине.<br />♦<br />Мениң қалама келдиң,<br />Қәтиреңди өлтирдиң,<br />Қамаўдағы шәҳәримди,<br />Сен келип азат әйледиң.<br />Елим болды абадан,<br />Хызметиңниң атынан,<br />Сеники болды Ақылжан.<br />Мениңдейин қыз бенен,<br />Еки жыл сүрдиң сен дәўран.<br />Еки жыл өтти арадан,<br />Бойымда бар бир перзент,<br />Тоғыз айлар болғанды,<br />Оның өзи ул перзент,<br />Буны көргил Қурбаным.<br />♦<br />Және бир айтар сөзим бар,<br />Тыңласаңыз, Қурбаным:<br />Сен журтыңнан кеткели,<br />Бир жарым жыл өткенде,<br />Шейирхан деген қалмағың,<br />Неше мың әскер айдатып,<br />Ноғайлы елге келгенди.<br />Алаўша ханды өлтирип,<br />Нешшениң гүлин солдырды.<br />Қурбанбегим еситкил,<br />Мениң айтқан зарымды.<br />Бул жолларда боядың,<br />Көп душпанды қанына.<br />Қылған енди исиңди,<br />Алғыл батыр ядыңа.<br />Ләблеримниң қантыны,<br />«Яр» дейип сәўдиң дүньяда,<br />Мен айтайын батырым,<br />Тилсиматтың шәртини,<br />Нәсиятым алсаңыз,<br />Барып келмей булаққа,<br />Талап қылма журтыңа!!!<br />Бул кеткеннен кетерсең,<br />Бес күн тамам жол жүрип,<br />Қара таўға жетерсең,<br />Дәрбентине барғанда.<br />Тартар сени демине,<br />Қарасур атлы сол аждар.<br />Садағыңда сексен оқ, —<br />Байлап атқыл маңлайдан,<br />Қылыш урма сол мәҳәл.<br />Тағы он күн жол жүрсең,<br />Ағып турған қызыл қан —<br />Суўға ириң сыяқлы<br />Жолығарсаң сен батыр.<br />Мийриң қанып иш суўын,<br />Рәҳәтлен ҳәм жуўын!<br />Тағы он күн жол жүрсең,<br />Бир шәҳәрге кирерсең,<br />Саўдаласпа базарда!!!<br />Урып қамшыны атыңа,<br />Қутылсаң өлдим-азарда,<br />Жоллар ашылар бахтыңа.<br />Тағы үш күн жол жүрсең,<br />Күн астында бир қала,<br />Аспан менен барабар,<br />Көринер сениң көзиңе.<br />Дәрўазасы алдында,<br />Қайтпас темир реңли,<br />Секили жоқ сур бетли,<br />Ени бар еки аршын.<br />Дәў сени көрген ўақытта<br />Байлап атқыл маңлайдан.<br />«Өлтирип кет», —деп еленер,<br />Алма оның жаныны!<br />Ағып турған үш булақ,<br />Үш тасқа атлары жазылған —<br />Абыхаят, Абыпәлек,<br />Абызамземнен алда қайт.<br />Қырдан шығар ўақтында,<br />Сансыз әскер қуўады.<br />Аяўсыз атты урагөр!<br />Қуўып саған жете ғойса,<br />Бир тутам шашымды алагөр,<br />Шақмақ шағып түтетип,<br />Тастай көзиң жумагөр.<br />Тыңласаңыз батырым,<br />Айтып болдым сөзимди,<br />Тилегиңде Ақылжан,<br />Аман барып, саў келгил.<br />К у р б а қ б е к батыр Ақылжан айымның сөзине ўақты хош болып, жулып берген бир тутам шашыны алып, ярына қарап бир сөз айтқаны:<br />— Сенсең ярым бағ ишинде бүлбилим,<br />Ҳеш солмасын мың гүлиңнен бир гүлиң,<br />Мен бараман Барса Келмес қалаға,<br />Та көргенше хош аллаяр, сәўдигим.<br /><br />Жүрген жериң болсын сениң лалазар,<br />Жамалыңа жети ықлым бийқарар,<br />Мен бараман Барса Келмес қалаға,<br />Та көргенше хош қал енди, назлы яр.<br /><br />Ҳәр сөзиңе болды мениң кеўилим шад,<br />Сендей арыў қылмас мәртти биймурат,<br />Мен бараман Барса келмес қалаға,<br />Та көргенше хош қал енди, перийзат.<br /><br />Қурбанбектей баҳадыр,<br />Минди аттың белине,<br />Шықты қызыл шөлине.<br />Салқын менен өндирип,<br />Бир неше күн жол жүрди.<br />Таң азанның ўақтында,<br />Шамал пайда болады.<br />Сескенеди батырдың,<br />Астындағы тулпары.<br />Ақылдың айтқан сөзлери,<br />Сол ўақта мәлим болады.<br />Айтқанындай сур жылан,<br />Қурбанбектей батырды,<br />Ыңыранып тартты демине,<br />Өлерини билип батырың,<br />Жайға оқты салады,<br />«Оң көзиң бе, сол», дейип,<br />Тартып жайды қалғанда,<br />Оң көзине тийген оқ,<br />Шүй төбеден шығады,<br />Жан айбат пенен Қара Сур,<br />Қуйрығын жерге урады,<br />Үш таўланып қалғанда,<br />«Өлтир» деген бир даўыс,<br />Ғайыптан сонда шығады.<br />Душпанлығын биледи,<br />Батыр атқа минеди,<br />Салмай қулақ даўысқа,<br />Тулпарға қамшы салады.<br />Үш күн тағы жол жүрип,<br />Таң саз берип келгенде,<br />Көринди дәрьяның суўы,<br />Барса дәрья бойына,<br />Ағып турған қызыл қан,<br />Суўы ириң сыяқлы.<br />Алып ишсе суўынан —<br />Балы-шербет сыяқлы.<br />Жуўынып еди суўына —<br />Кеўилиндеги дәртлери,<br />Қурбанбектей батырдың,<br />Қалмай сонда төгилди.<br />Тазаланып батырдың,<br />Ўақты шандан хош болып,<br />Минди аттың белине.<br />Дәрьяға атты салады,<br />Бираз ғана жол жүрип,<br />Кейнине қараса —<br />Суў түўе зимбил де жоқ.<br />Қарсы алдына қараса —<br />Көринеди бир шәҳәр.<br />Минекей көрсең—бир базар!<br />Ол базарға киреди.<br />Ақылжан айтқан сөзлери,<br />Батырға елес береди.<br />Адамларды көреди.<br />Саўдаламай Қурбанбек,<br />Иси болмай батырың,<br />Атқа қамшы басады.<br />Қарыйдарлар гүў басты!<br />Сескенип алып жаныўар,<br />Ат бир енди ойнайды,<br />Суўлығын сонда шайнайды.<br />«Әрманда қалдық биз», деген,<br />Даўыслар шықты кейнинен...<br />Тағы бес күн жол жүрди.<br />Күн қызарып көринди,<br />Күн түбинде бир қала,<br />Онда жалғыз қақапа,<br />Ақылжанның айтқанындай,<br />Қурбанбекке көринди.<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Үш булақты қорыўға,<br />Искендердиң бәнт еткен,<br />Дәўин көрди сол ўақта.<br />Аттан түсип жүреди.<br />Атының басын жетелеп,<br />Қақрапқа жақын келеди.<br />«Сөйлетпей буны атайын», —деп,<br />Жайға қолын салады,<br />Полат оққа қол салып.<br />Жай баўырын толтырып,<br />«Айтқаның Ақыл сол ма?» деп,<br />Қақ маңлайдан байлады.<br />Оқ өтеди маңлайдан,<br />Атқан оққа шыдамай,<br />Исқендердиң Қақрабы,<br />Жыландайын таўланды,<br />«Азапқа мени салмағыл,<br />Өлтирип кет, батыр», деп,<br />Еңиренип, жылап қалады.<br />Үш булаққа келеди:<br />Абыхаяттан алып,<br />Абызамземнен алып,<br />Абыпәлектен алып,<br />Өзини мәрт беккем қылып,<br />Минди аттың белине,<br />Шықты қызыл шөлине,<br />Жан-жағына қарады,<br />«Тоқта!» деген бир даўыс,<br />Изинен оның жаңғырды.<br />Атқа қамшы басады,<br />Қашқан батыр соңынан<br />Қолларында сары жай,<br />Алмас қылыш ойнатып,<br />Есабы жоқ, саны жоқ,<br />Сансыз әскер қуўады.<br />«Жаңа жетти» дегенде,<br />Қурбанбектей батырың,<br />Қолға шашты алады,<br />Ақылжан берген бул шашты,<br />Шақмақ шағып түтетип,<br />Өз ийманын үйирип,<br />«Дүньяға келии болдым», деп<br />Көзин тастай жумады....<br /><br />Бир мәҳәллери Қурбанбек көзин ашып жан-жағына қарады: өзин қаңырап турған майданның ишинде көрди. Киятырған жаў да жоқ, я көринген жан да жоқ —қолындағы шийшеде Абыхаяттың суўын көрди. «Бул суўдың не қәсийети бар екен», деп батыр бир уртлады: өзи отыз жасында еди он бес жаслардағысындай болып шыға келди! Жанындағы сәнеге қараса — Ақылжан айымның жанынан кеткели, батырдың дүзде жүргенине төрт жыл өтип, бесинши жыл болыпты. «Қайтадан Ақылжанның жанына барсам, оның ери болсам, сөзимиз бир күни абайсыз кетсе, елиме жибермей сырғыялық қылып, өмиримди сол жерде өтирер. Оныңдай әзәзилден қашқан қутылар, турған тутылар. Қашқанға рахмет турғанға нәлет», — деп Қурбанбек батыр жолды бурып, өз елине қайтпақ пенен болды.<br />Енди сөзди Ақылжан айымнан еситиң. Ақылжан өзинен болған баланың атын Әдилша қойып еди. Айым ақыллылық етип, Қуршидшаны бир жасқа келгенде Султан деген анасынан айырып алды. «Екеўи бирге өсип, бир-бирине меҳрибан болар, ер жигит болған ўақтында күш бириктирип жаўға бирге атланар, екеўи бирге журт алар, өгейлик араға келиспес», деп Әдилша менен Қуршидти бирге бағып, бес-алты жасына келтирген еди.<br />Ақылжан айым бир күни қорра таслап қараса — Қурбанбектиң қашып баратырғанын көрди. «Меннен ол неге қашады екен?» деп перийзат кеўлине алды. Еки баланың қолынан услап» сизлерди атаңыздың алдынан алып шығайын», — деп Ақылжан Қурбанбектиң алдына жөнеди. Таң атқан ўақтында айтты:<br />— Балаларым атаңыз жақын келип қалды. Сизлер екеўиңиз қол усласып, жыласып, алдына бара бериң, атаңыз сизлердиң алдыңыздан шығып, «Кимниң баласысызлар?» дегенде, «Қурбанбек батырдың баласымыз. Атамыздың тири болса—тирисин, өлген болса—қәбирин табармыз, деп сапар шегип баратырмыз», дең. Атаңыз сизлерди қушақлаған мәҳәлинде мен де тасадан шығаман.<br />Еки баласы таң сәҳәр ўақта таўға шығып зарланып, үн тартып келе берди. Қурбанбек қараса — алтын айдарлы, гүмис кекилли бес-алты жасар еки баланың жылап киятырғанын көрди. Отыз жасқа келгенше перзент дийдарын көрмеген батыр, балалардың зарына шыдамай, арзы-аўҳал сорап турған жери екен:<br />Бендениң жоқ бул жолларда шарасы,<br />Артымда қалды Барса Келмес қаласы,<br />Айтарсыз ба сизлер кимниң баласы?<br />Кеўилимде бар шилтерлердиң сәўбети,<br />Жаслығынан артқан кимниң «мийнети»?<br />Артымдадур марҳум дәўдиң қаласы,<br />Айтарсыз ба сизлер кимниң перзенти?<br /><br />Әлемди титиретер мәрттиң айбаты,<br />Перзент болар ғош жигиттиң қуўаты,<br />Алтын айдар, гүмис кекил балалар,<br />Айтарсыз ба сизлер кимниң зүрияты?<br /><br />Буннан кейин, балалардың кеўиллери езилип, асығыслық пенен атасына қарап не айтып турған екен:<br /><br />«Арзымыз есит бул майданда, ағажан,<br />«Ата» дейип болды баўырымыз қан,<br />Биз көрмедик атамыздың дийдарын,<br />Анамыз атын сорасаң дейди Ақылжан.<br />Атамыз кеткен Барса Келмес қалаға,<br />Қублағаҳым, кабам излеп барамыз,<br />«Ата» дейип бизлер қылдық ықтықат,<br />Биздейлердиң қалай болсын кеўили шад?!<br />Биз көрмедик сол атаның дийдарын,<br />Өлген болса қәбирин қылсақ зиярат,<br />Зарланамыз, «Қалдық па биз жетим?» деп,<br />Қуршидша—Әдилша болды бийтақат.<br />Ата екен баласының дәўлети.<br />Туўылғаннан бизлер болдық нәмурат,<br />«Атаңман» деп айтағойсаң не болды?!<br />Кеўилимизди етер едиң, аға, шад.<br /><br />Сонда Қурбанбек атынан түсип балаларын қушақлап, көзиниң жасы моншақлап, өзин танытып, балаларына қарап мынаны айтып турған екен:<br /><br />Жер-аспанды титиреткен айбатым,<br />Сизлер мениң жалғаншыда зийнетим,<br />«Жетиммен», деп жылай бермең, зары-зар,<br />Мен боларман — атаң, сизлер — перзентим.<br /><br />«Перзент» дейип баўырым болды мениң қан,<br />Айралық шербети қылды сергиздан,<br />Жетимсиреп жылайсызлар зары-зар,<br />Жүрме Ақылжандай анаңыз аман?<br /><br />Тар болып тур маған жер менен аспан,<br />Тири ме өзи бул дүньяда Ақылжан?<br />«Ата» деген тиллериңнен айналсын,<br />Көрсетиң, егер болса саў-аман!<br /><br />Бул сөзлерди еситип, Ақылжан тасадан шықты. Батырдың мойнынан қушақлап, көзиниң жасы моншақлап, маўқын басып болған соң, перийзат өкпесин бирме-бир айта баслады:<br />Балаларды көрип болды кеўилиң шад,<br />Саған қылдым ғой жалғаншыда ықтықат,<br />Неге мениң ғәрип кеўлим қалдырдың?<br />Сени нетти мендей Ақыл перийзат?<br /><br />Балаларды көрип болдың шаҳзада,<br />Бүгин тар келипти саған бул дүнья!<br />Дос-жан билип сүйгил мендей ярыңды,<br />Не себептен мәлел салдың араға?<br />Қайғырмадым сендей мәрттен жанымды,<br />Қалқан болдым саған келген бәлеге,<br />Сени нетти мендей Ақыл перийзат,<br />Бағышладым ғой сендей мәртке тәнимди?<br /><br />Перийзат айым бул сөзди тамам еткеннен кейин, Қурбанбек батырда бир қыял пайда болды: «Бул айым менен шийрин-шекер сөзлер менен сөйлесейин, ақ жүзинен поса алып, қойнында рәҳәтленейин. Сонда өкпеси тарқалар». Сол қыял менен Ақылжанға бир жуўап айтты:<br /><br />Сүрсем дәўран қойыныңызда доланып,<br />Қалмас жүрегимде зәрредей әрман,<br />Кеўилиң қалып сөйлей берме, сәўдигим,<br />Қылғыл енди мендей мәрттиң кеўлин шад.<br />Өкпе сөзди айта берип бизлерге,<br />Қылма енди мендей мәртти нәмурат.<br /><br />Ақылжан, айымның қәҳәри келип, Қурбанбек батырға қарап:<br /><br />Перийзатпан, ақ жүзимде барды қал,<br />Жамалыма жети ықлым қуўанар,<br />«Атам» дейип шықты перзентлериң,<br />Ақылың болса сен олардан ибрат ал.<br /><br />Атым мениң жалғаншыда Ақылжан,<br />Аңласаң дүнья болыпдур зиндан:<br />Атаңыз патшаның қолында сәрўан,<br />Енеңиз болыпты Қойларға шопан.<br />Халқыңыз жүрипти болып сергиздан,<br />Хош көрер ме дәўраныңды Жаратқан,<br />Қойнымда жатқанша, батыр, доланып,<br />Елиңди азат қыл залым қолынан!<br />«Сен» деп пидә болды мениң бул жаным,<br />Мәрт болсаң сен төккил залымның қанын.<br />Азат қылғыл барып пайтахт елиңди,<br />Оннан соң сүрермиз арқайын дәўран.<br /><br />Зар жылатып келгил залым башыны,<br />Қузғын тартсын геўирлердиң лашыны,<br />Салғыл халқың ушын барлық күшиңди.<br />Арқайын сүрермиз соннан соң дәўран.<br />Азат қылғыл — халқың залым қолында!<br />Қайғырмағыл «қалды», дейип, сен мени,<br />Залым менен сен саўашқа киргенде,<br />Балаларың ертип мен де барарман.<br /><br />Ҳәр жайлардан хабар берер Ақылжан,<br />Тулпарыңа енди мингил ғош жигит,<br />Тоғыз күнде жеткереди атыңыз,<br />Шейирхан елине барғайсыз аман,—<br />деп болып сорады:<br />—Әй батыр, сен атыңды он сегиз жыл минген екенсең, оның тулпарлығын билип пе едиң? Қурбанбек батыр:<br />— Мен атымның тулпарлығын билмеймен, айым — деди.<br />— Сен билмесең, атыңның туяғын көтер, мен атыңның тулпарлығын көрсетейин. (Қурбанбек аттың туяғының астын қараса қолдың аясындай белги бар екен). Шабысының ҳийлеси мында батыр: адамзат қанынан бир кесе ишсе атың алты айлық жолды алты күнде алар, — деп Ақылжан айым бир толы кесени «Тарсан патшасының қаны», деп жәниўардың аўзына тутты. Ат ишип, силкинип, бес жаслық сүўретине енди, көкке қарап киснеди. Ақылжан айым мөтиреге суў салып, шылбырды ериниң басына байлап, «Тоғыз күн дегенде атыңның қолтығынан жибер сол суўды», деп бир сөз айтты:<br /><br />—Айналайын, Қурбаным,<br />Қоша нарым, дәўраным,<br />Қалмас сениң әрманың.<br />Буннан барсақ қалмаққа.<br />Аяўсыздан батырым,<br />Өзим хабардар болайын,<br />Төккил залымлар қанын,<br />Ат қараўын жетирмесең,<br />Атың қылар нәмурат.<br />Қурбанбектей ғош жигит,<br />Минди аттын белине,<br />Шықты қызыл шөлине.<br />Астындағы тулпарға,<br />Сол ўақтында «шүў», деди,<br />«Шүў», дегенде гүўледи,<br />Толқысып аққан дәрьядай,<br />Жүз тоқсанлық жорғадай,<br />Терең, терең, терең сай,<br />Сыпсаң питкен қарағай —<br />Табаны тасқа тақылдап,<br />Үзенгиси салтылдап,<br />Жулдыздай ағып жаныўар.<br />Езиўлигин қағады,<br />Қарғып жазық майданда,<br />Тоғыз күн тамам болғанда,<br />Ат бир жерге түседи,<br />Бир шырақты айналып,<br />Ақылжан айтқан ўақты болып,<br />Төрт туяғын ол тиреп,<br />Ҳаслан тулпар жүрмеди.<br /><br />Тулпарын байлап Қурбанбек қолтығынан Ақылжан берген суўды жиберип азлап дем алды. Орнынан турып қараса — иниси Султан батырдың, Шейирхан менен урыс еткен жери екен. Батыр тулпарын минип, «Залым қалмақтың шәҳәри орнында болса барайын. Жаўға ўайран салайын. Жылаған балашағамды, елим менен халқымды жаўласқан залым қалмақтан азат қылып алайын», деп киятырса, таўдың үстинде үш адамның жәм болып отырғанын көрди. Батыр ҳайран болып, «булар кимлер ҳәм не ушын отырған екен?» деп аттың басын бурды. Бул ғәриплердиң бири атасы Қара бий (түйе бағып отырған), бири — анасы Гежи султан (қой бағып отырған), бири бул ғәриплер ушын жанын пидә етип жүрген қатыны — Мәлийка қубба еди. Мәлийка перийзат қайын атасы менен қайын енесине, қалмақ патшасының алдынан бир қолы уры болып, бир қолы қуры болып, ҳәр күни тамақ әкелип беретуғын еди.<br />Мәлийка айым ер жигитти алыстан көрди де қайын атасы менен қайын енесине қарап бир сөз айтты:<br />—Алыстан көринер тағның дарасы,<br />Есимнен кетпейди мәрттиң қарасы,<br />Зар жылама «перзентим», деп қайын ата,<br />Бүгин түсти бизге дәўлет саясы.<br />Көринеди Қара таўдың қаўышы,<br />Ғош жигиттиң душпанда қалмас намысы,<br />Айдай болған арысланыңды көрдиң бе?<br />Қайын ата, ене бергил сүйинши.<br /><br />Сол ўақытта Қурбанбек батырдың ата-анасына жақынлап өзинен дәрек берип турған жери:<br />— Қабыл болар бендесиниң көз жасы,<br />Айралықта бул пәлектиң гәрдиши,<br />Көрдим, ата, бүгин сениң дийдарың,<br />Жалғаншыда өлмегениң жақсыды.<br />Сен жыларсаң «жан балам» деп зары-зар.<br />Сеннен артық бизди кимлер қайғырар?!<br />Есен-аман мине енди көристик,<br />Кабам анам, сеннен зыят кимим бар?!<br />Ҳа, солмасын мың гүлимнен бир гүлим,<br />Шекерден мазалы сөйлеген тилиң,<br />Қыяметке дийдар қалмай дүньяда,<br />Көрисейин, сениң менен сәўдигим.<br /><br />ҳәммеси менен көрисип болып батыр, «Ақылжанның айтқанындай-ақ, атам түйениң, ғәрип анам қойдың кейнинде, ал Мәлийка атлы сәўдигим ханның хызметинде екен», деп суўық демин алды. Сонда Мәлийка былай деди: «Мениң хызметим — қалмақтың патшасының алдында пәйекшилик етиў. Кийиз қалпақ басымда, жеңи жоқ қылқа постын ийнимде, муңлы күң болып патшаның алдында бир неше жылдан берли хызмет етип жүриппен». Қурбанбек батыр турып айтты: «Мениң келгенимди патшаға айт. Өз жәмәәти менен мениң үстиме келсин! Патшаның үстине тутқыйылдан барғаным менменлик болар».<br />Мәлийка айым патша сарайына жүре берди. Қуптан ўақта патшаның алдына барып пәрийзат тәжим қылды. Патша, «Ҳәр мезгил шарапты намазлыгерге беретуғын едиң. Бүгин сонша кешигип, қуптанда бердиң. Бул шарап енди маған қонбайды. Наз-наз етип қосық айтып бер маған»,—деди. Мәлийка айым, «Қәўип-қәтер күни қандай қосық болсын?» — деп патшаға Қурбанбектиң айтқанларын жеткерди. Бул сөзлерди еситип, патша шоршып орнынан турды, «Мениң сен белли душпаным едиң, сонда да маған жаўдың келгенин айттың. Қурбанбегиң мәрт екен — менде мәртлик қылайын», — деп қолынан услап, Мәлийка қубба перийзатты қазийнеге киргизип, басына — тажы, сәўкеле, үстине қамқадан ҳасыл кийимлер кийгизди; қолына он алтын жүзик салып, белине алмас қылышты байлады. Ҳийле ойлады. Сейисханадан минилмеген тулпарды шығарды. Қуббаны патша тулпардың үстине қондырып, саўырына қамшы басты да қаладан шығарып жиберди. Мәлийка айым сол ақшам адасып кетти.<br />Шейирхан патша лаппа сан мың қалмақ жәм қылып, алты топты сүйретип, темир арба ғыйратты шыйқылдатып, «ақ әлем де, көк әлем» болып Қурбанбектиң үстине таң сәҳәр ўақтында келип қалды.<br />Бул мәҳәлде батыр уйқыда еди. Атасы «Тур!» деди — турмады. Енеси «Тур!» деди — қозғалмады. Қалмақ дабыл қақты. Батыр бирден оянды. Сескенип турып қараса — қалмақ қоршап алған аты да жоқ, жарақ та жоқ (атына жарағы бәнт болған еди). Батыр турып зарланып, жалғыз қалғанлығына, атының жоқлығына қыйналып бир сөз айтты.<br />—Жалғыз болған жалғаншыда зар урар,<br />Жалғызлықтан маған дүнья болды тар,<br />Үмитиңди үзбе меннен тулпарым,<br />Қурай-қуррай көзлериңнен жаныўар!<br /><br />Ўақтым жетии кетти мениң бәҳәрим,<br />Мен жалғызбан, кимге жетер ақ-зарым?!<br />Ақыл атлы сен сәўдигим жәҳәнда,<br />Енди көрмек жоқты сениң дийдарың.<br /><br />Халқым дейип қылдым өзим ықтықат,<br />Қолым қуры-душпан көзи болды шад.<br />Қалдым енди залым қалмақ ишинде,<br />Мени жалғыз таслап кетпе, әреби ат.<br /><br />Тилек қабыл қылды сонда зулжалал!<br />Төрт тәрепке қарап көрсе сол ўақыт,<br />Жетип келди пуўы шығып, жаныўар.<br />Тулпарының маңлайынан сыйпалап,<br />Атқа минди Қурбанбегиң сол мәҳәл.<br />Айбатынан серпиледи қалмақлар,<br />Көзи қорыққан бурыннан-ақ Шейирхан.<br />Сол мәҳәл тар көринди оған кең жәҳән.<br />Оң жағына қарап көрсе Қурбанбек,<br />Қуршид пенен Әдилханды жетелеп,<br />Сәлем берди Султан менен Ақылжан.<br />Буларды көрип батырдың,<br />Басынан кетти қайғы-дәрт,<br />Қасында бир ат жетелеген,<br />Шаўып келди сол мәҳәл,<br />Мәлийка қубба перийзат.<br />Үш қатыны, еки бирдей баласы,<br />Атланады алтаўы да қалмаққа.<br />Батыр кирди ғайратқа,<br />Иши оттай жанады,<br />Қан қылады қаланы.<br />Залым туўған қалмаққа,<br />«Алла»лап шаўқым салғанда,<br />Апыр-топыр болады,<br />Ақылжандай перийзат,<br />Шийрин жанды қыйнады.<br />Қасийданы қолға алып,<br />Ханның «көзин байлады»,<br />Қолын оның байлады,<br />Ат алдына салады.<br />Көп қалмақтың басына,<br />Қара күнлер туўады.<br />Патша бенде болған соң,<br />Қурбанбекке бағынды.<br />Көп жығынды айырып,<br />Сонда Султан перийзат,<br />Атын шаўып кетеди.<br />Тоғыз жолдың бәнтине,<br />Ҳәпзаматта жетеди.<br />Еки көзи ойылған.<br />Тоғыз алқа бойында,<br />Қайыр сорап, тиленген,<br />Мақсымға жақын барады,<br />Мойнына шылбыр салады, —<br />Сүйреп ала жөнейди!<br />Көпшилик сонда жәм болды,<br />Патша менен Мақсым қыздың,<br />Қамшы урып басына,<br />Жығынды үш айландырып айдады.<br />Елдиң айдай жаслары,<br />Шейирхандай залымды,<br />Қара топқа байлады...<br />Мақсымға гезек гелгенде.<br />Ақыл деген перийзат,<br />Қумар көзини жаслады,<br />«Айтар сөзим бар», дейип,<br />Қурбанбектей батырдың,<br />Қылышынан услады.<br />— Арзым есит, Қурбанбек.<br />Ноғай журттың патшасы,<br />Залым еди Алаўша,<br />Парахор болды ҳәкимиң,<br />Жалахор болды бийиңиз,<br />Реҳимсиз болды байыңыз.<br />Ноғайлы деген елатта,<br />Жетим уғлан, тул қатын,<br />Олар да болды ийесиз,<br />Камбағал менен бийшара,<br />Қул болып жүрди байыңа,<br />«Бул патшаның басына,<br />«Келсин үлкен бәле!» — деп,<br />Адамларың тиледи.<br />Ғәрип пенен қәсердиң,<br />Жетим өскен баланың,<br />Қул болып өскен елиңниң,<br />Тилеги қабыл болғанды.<br />Алаўша деген патшаңды,<br />Шейирхандай бул залым,<br />Себеп пенен өлтирген.<br />Журтыңның енди қалмаққа,<br />Бенде болып қалғаны,<br />Патша менен ийшанның,<br />Түсинсеңиз батырым,<br />Пейли себеп болғанды,<br />Атаң деген ол сорлы,<br />Молла менен ийшанның<br />Алдаўына инанып,<br />Сениңдейин батырды,<br />Барса Келмеске жиберген.<br />Жибериўине султаным,<br />Жалғыз ғана қарындасың,<br />Мақсым қыз себеп болғанды.<br />Ем суўларды әкелиўге,<br />Барса Келмеске кетип.<br />Султан қызды алғаның,<br />Қуршидтай бала көргениң,<br />Мендей қызды алғаның,<br />Әдилдей бала көргениң,<br />Ойлап көрсем буларға,<br />Мақсым қыз себеп болғанды,<br />Ғарғады оны қудайым!<br />Жүре берсин илайым,<br />Еки көзи гөр болып!<br />Айналайын, Қурбаным,<br />Өлтирме сен Мақсымды...<br />Сөйтип сөйлеп турғанда,<br />Өткен иске шыдамай,<br />Қурбанбектей батырдың,<br />Қара бийдей атасы,<br />Қылыш пенен салады —<br />Мақсым қыз өлип қалады!<br />Қурбанбектей батырың,<br />Уллы майрам той берип,<br />Халықты шад етеди.<br />Душпанларын мат қылып,<br />Жети пайтах қалада,<br />Перийзат, бала-шағасы,<br />Жәм болып қаўмы-қардашы,<br />Өлгенше дәўран сүреди.<br />Қурбанбектиң дәўиринде,<br />Ноғайлының елинде,<br />Ҳәмме де жетти муратқа,<br />Сизлер ҳәм жетиң муратқа.</div><p><br style="background-color: white; color: #65707b; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 16px;" /><br style="background-color: white; color: #65707b; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 16px;" /><br /></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-15967738451638941052022-09-02T16:07:00.018+03:002023-03-21T08:48:03.488+03:00MANAS NOGAY MI? SOVYET DEVRİMİNDEN SONRAMI KIRGIZ YAPILDI? <p style="text-align: left;"><br /></p><p style="text-align: left;">MANAS DESTANINA GÖRE MANAS KIRGIZ MI? NOGAY MI?</p><div class="separator" style="clear: both;">ilginç bir yazı </div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://sandbigbox.com/wiki/tr/Epic_of_Manas">https://sandbigbox.com/wiki/tr/Epic_of_Manas</a></div><div class="separator" style="clear: both;"><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" style="background-color: white; color: #212529; font-size: 16px;">1920'lerde ve 1930'larda Manas'ın sunumunda ve metinsel temsilinde Kırgız milliyetinin yaratılmasını </span><span class="reference" face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" id="cite_ref-3" style="background: none rgb(255, 255, 255); border: 0px; box-sizing: border-box; color: #212529; font-size: 12px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: 0; margin: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.5em; unicode-bidi: isolate; vertical-align: baseline; white-space: nowrap;"><a href="https://sandbigbox.com/wiki/tr/Epic_of_Manas" style="background: none transparent; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #007bff; font-family: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; font-weight: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; padding: 0px; text-decoration-line: none; vertical-align: baseline;">[3]</a></span><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" style="color: #212529; font-size: 16px;"><span style="background-color: white;"> temsil etmek için değişiklikler yapıldı, özellikle Manas'ın kabile geçmişinin değiştirilmesi. </span><b style="background-color: #ffa400;">19. yüzyıl versiyonlarında Manas Nogay </b></span><b style="background-color: #ffa400;"><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" style="color: #212529; font-size: 16px;">halkının lideri iken 1920 sonrası versiyonlarda Manas bir Kırgız ve Kırgızların lideridir. </span></b><span class="reference" face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" id="cite_ref-4" style="background: none rgb(255, 255, 255); border: 0px; box-sizing: border-box; color: #212529; font-size: 12px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: 0; margin: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.5em; unicode-bidi: isolate; vertical-align: baseline; white-space: nowrap;"><a href="https://sandbigbox.com/wiki/tr/Epic_of_Manas" style="background: none transparent; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #007bff; font-family: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; font-weight: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; padding: 0px; text-decoration-line: none; vertical-align: baseline;">[4]</a></span><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" style="background-color: white; color: #212529; font-size: 16px;"> Manas'ın ulus inşası amacıyla kullanılması ve basılı tarihsel varyantların mevcudiyeti, destanın performansı, içeriği ve takdiri üzerinde benzer şekilde bir etkiye sahipti. </span><span class="reference" face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, "Segoe UI", Roboto, "Helvetica Neue", Arial, sans-serif, "Apple Color Emoji", "Segoe UI Emoji", "Segoe UI Symbol"" id="cite_ref-5" style="background: none rgb(255, 255, 255); border: 0px; box-sizing: border-box; color: #212529; font-size: 12px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: 0; margin: 0px; padding: 0px; position: relative; top: -0.5em; unicode-bidi: isolate; vertical-align: baseline; white-space: nowrap;"><a href="https://sandbigbox.com/wiki/tr/Epic_of_Manas" style="background: none transparent; border: 0px; box-sizing: border-box; color: #007bff; font-family: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; font-weight: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; padding: 0px; text-decoration-line: none; vertical-align: baseline;">[5]</a></span></div><p style="text-align: left;"><br /></p><p style="text-align: left;">1920 öncesi versiyonlarda ne yazıyordu? <br /> Önce eklemeler ve değiştirmeler yapılıp yapılmadığına dair bir bilgilendirme</p><p style="background-color: white; margin: 0.5em 0px;"><b style="color: #202122; font-size: 14px;">Manas Destanı'na hâlâ eklemeler yapılmaktadır</b><span style="color: #202122; font-size: 14px;"> </span><span style="color: #202122; font-size: 14px;">ve destanın 130'dan fazla değişik biçimi vardır. </span></p><p style="background-color: white; margin: 0.5em 0px;"><span face="sans-serif" style="color: #202122;"><span style="font-size: 14px;"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Manas_Destan%C4%B1">https://tr.wikipedia.org/wiki/Manas_Destan%C4%B1</a></span></span></p><p style="margin: 0.5em 0px;"><span><span style="background-color: white;">Manas destanının oluşturduğu gelenek içerisinde, destanı aktarma biçimine göre kavramlar da gelişmiştir. Halk arasında ve sözlü halk edebiyatında Manas destanı söyleyen ozanlara ırçı veya comokçu denmiştir. Kırgız edebiyatında Manas destanı söyleyen ozanlar ikiye ayrılmıştır. Bunlar comokçu ve camakçı'lardır. </span><b style="background-color: #fcff01;">Comokçular</b><span style="background-color: white;">, Manas destanını kendi devirlerinde yaşamış olan ozanlardan duyup </span><b style="background-color: #fcff01;">kendilerine göre yorumladıktan sonra okuyan</b><span style="background-color: white;"> kişilerdir. Manas destanının bazı bölümlerini büyük comokçulardan dinledikten ve belleklerine yerleştirdikten sonra </span></span><b style="background-color: #ffa400;">ona eklemeler yaparak</b><span><span style="background-color: white;"> veya kısaltarak </span><b style="background-color: #ffa400;">okuyan</b><span style="background-color: white;"> ozanlar ise </span><b style="background-color: #ffa400;">camakçılar</b><span style="background-color: white;">dır.</span></span></p><p style="margin: 0.5em 0px;"><span style="background-color: white;"> </span><span style="font-family: "Open Sans", Verdana, Helvatica; font-size: 14.6667px; text-align: justify;"><span style="background-color: white; color: #222222;">Destanın bütün varyantlarıyla planlı bir şekilde yazıya aktarılması 20. asırda mümkün olabilmiştir. Destanın birinci bölümü meşhur Manasçı </span><b style="background-color: #ff00fe;">Sagımbay</b><span style="background-color: white; color: #222222;"> Orazbakoğlu'nun ağzından 1922-26 yıllarında kaleme alınmıştır. Bu manasçının ölümünden sonra Sayakbay Karalayaev'in ağzından destanın 3. kısmı eksiksiz bir şekilde yazıya aktarılmıştır.</span></span></p><p style="text-align: left;">tarih sırasıyla 1920 öncesi kaynaklara bakalım</p><p style="text-align: left;"><b><span style="color: red;">16. yy MECMAU EL TEVARİH</span></b></p><p style="text-align: left;">araştırdığımızda Manas destanının yazılı olarak ilkin tacikçe bir eser olan içerisinde dede korkut destanını da barındıran <i>kitab-ı mecmu el-tevarih</i> isimli bir kitapta kısa bir ek şeklinde geçtiği anlaşılıyor. <br />metni bulamadım ama aşağıdaki kitapta hakkında ilginç bir bilgi var</p><p>SINGING THE KYRGYZ MANAS<br />SAPARBEK KASMAMBETOV’S RECITATIONS OF EPIC POETRY<br />By Keith Howard and Saparbek Kasmambetov</p><p style="text-align: left;"><a href="https://www.scribd.com/document/367688494/Singing-the-Kyrgyz-Manas">https://www.scribd.com/document/367688494/Singing-the-Kyrgyz-Manas</a></p><p style="text-align: left;"><i>Little additional documentation exists prior to the nineteenth century, although two Tajik manuscripts of the Majmū’ al-Tavarikh of Saif ad-Dīn, supposedly in part dating to the sixteenth century, introduce Manas and his father Jakıp (as Yakub). <span style="background-color: #ffa400;">Jakıp, though, is identified as a Qipčak</span>, which takes us to the eighteenth century and to <span style="background-color: #fcff01;">the politics of Kokand</span> at that time, rather than before.30</i></p><p style="text-align: left;">Seyfeddin'in Mecmû't-Tavarih'inin, kısmen on altıncı yüzyıla ait olduğu varsayılan iki Tacik el yazması, Manas'ı ve babası Jakıp'ı (Yakub olarak) tanıtmasına rağmen, on dokuzuncu yüzyıldan önce çok az ek belge mevcuttur. <b style="background-color: #ffa400;">Jakıp </b>ise bizi daha önce değil, 18. yüzyıla ve o dönemdeki <b style="background-color: #fcff01;">Kokand </b>siyasetine götüren <b style="background-color: #ffa400;">bir Kıpçak olarak tanımlanıyor.</b></p><p style="text-align: left;">ve yine aynı kitabın 85. sayfasında şu ifadeler geçmektedir.<br /><span style="background-color: #04ff00;"><i>It is
only in the twentieth century that singers <b>have replaced ‘Nogay’ with
‘Kyrgyz’. </b></i><br />Ancak, yirminci yüzyılda şarkıcılar <b> "Nogay" kelimesini "Kırgız" ile değiştirmiştir.</b></span></p><p style="text-align: left;">kitabın 97. sayfasında şunlar yazıyor</p><p style="text-align: left;"><i>and <b style="background-color: #ff00fe;">Sagımbay </b>seems to have
obliged his interests, referring to the ‘<b style="background-color: #01ffff;">Kyrgyz’ rather than the ‘Nogay’ </b>for
the<b style="background-color: #01ffff;"> first time </b>in a recording, and to the ‘Türk’ as an umbrella ethnonym for
all Turkic people. </i><br />Ve Sağımbay, <b style="background-color: #01ffff;">ilk kez </b>bir kayıtta <b style="background-color: #01ffff;">Nogay yerine Kırgız</b>lara atıfta bulunarak ve tüm Türkler için bir şemsiye etnonim olarak Türk'e atıfta bulunarak çıkarlarını zorunlu kılmış görünüyor.</p><p style="text-align: left;">Yani, ilk kaynakta Manasın babası Jakıp Kırgız değil Kıpçaktır.</p><p style="text-align: left;">Kokand siyasetine götürdüğü yazıyor ikinci olarak yukarıdaki satırlarda, Kokand ise bizi Mangıtlara yani Nogaylara götürmektedir.</p><p>Hokand hanlığı hakkında vikipedi bu hanlığın bir Mangıt yani Nogay hanlığı olduğunu yazmaktadır.</p><p><b style="background-color: #fcff01;">Hokand Hanlığı</b> (Özbekçe:Qo'qon Xonligi), bugünkü Özbekistan, Kırgızistan,Kazakistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan sınırları içinde kalan bir alanda, 1709 - 1876 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan <b style="background-color: #fcff01;">Mangıt-Ming Hanedanlığ</b>ı.</p><div><div class="separator" style="clear: both;"><span style="font-family: "Open Sans", Verdana, Helvatica; font-size: 14.6667px; text-align: justify;"><span style="background-color: white; color: #222222;">Nogay halkı ile ilişkilerin kuvvetli olduğu devirler, Manas Destanı'nın meydana gelmesinde çok etkili olmuştur. </span><b style="background-color: #fcff01;">Manas'ın Nogay boyundan olmasıyla ilgili motife destanın bütün nüshalarıyla birlikte Seyfeddin'in eseri olan Mecmatü't- Tevarih'te de rastlanır.</b><span style="background-color: white; color: #222222;"> Manas adı, 16. yüzyılda Tacikçe yazılan bu eserde Toktamış Han'ın arkadaşı olarak geçmektedir. Mecmatü't-Tevarih adlı eserde Manas, Kalmuk Colay'a karşı Müslümanlar safında savaşmış ve ele geçen Kalmukların müslüman olmalarına vesile olmuştur.</span></span></div><div class="separator" style="clear: both;"><span style="background-color: white; font-size: 14.6667px; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: Open Sans, Verdana, Helvatica;"><a href="https://tarih.sitesi.web.tr/manas-destaninin-olusumu-ve-icerigi.html">https://tarih.sitesi.web.tr/manas-destaninin-olusumu-ve-icerigi.html</a></span></span></div></div><div><br /></div><h3 style="text-align: left;"><span style="background-color: #ea9999;">1. Kaynağımız <span style="color: #222222; font-family: "Open Sans", Verdana, Helvatica; font-size: 14.6667px; text-align: justify;">Mecmatü't-Tevarih </span>Manasın Nogay olduğunu söyledi</span></h3><div><br /></div><div><b><span style="color: red;">1849 FRANEL</span></b></div><div><br /></div><div>Kazak-Kırgız‟ların Uluyüz bölümünde idare amiri olan <b style="background-color: #fcff01;">Franel adlı bir Rus memuru,</b> <b style="background-color: #fcff01;">1849</b> yılında Sovyet hükümetine bir rapor sunmuş ve burada Manas Destanı‟ndan söz etmiştir. Bu rapora göre, anlatılar, çok eski <b style="background-color: #fcff01;">Nogaylı denilen halk zamanında yaşayan Manas </b>ve oğlu Semetey adlı kahraman savaşçılar hakkındadır (İnan, 1972: v-vi; Altun, 1995: 4))</div><div><br /></div><h3 style="text-align: left;"><span style="background-color: #ea9999;">2. Kaynağımız da Manasın Nogay olduğunu söyledi.</span></h3><p style="text-align: left;"><b><span style="color: red;">1856(1861) ŞOKAN VELİKANULU</span></b></p><div class="separator" style="clear: both;"><span style="color: #222222; font-family: "Open Sans", Verdana, Helvatica; font-size: 14.6667px; text-align: justify;"><span style="background-color: white;"> </span></span><a href="https://nogai.blogspot.com/2000/09/koketey-hanın-ertegisi.html">https://nogai.blogspot.com/2000/09/koketey-hanın-ertegisi.html</a></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://bilim-all.kz/olen/10102-Koketai-hannyn-ertegisi?sa=X&ved=2ahUKEwiYlaiCnpXnAhWkxIsKHTz3CJI4FBAWMAB6BAgEEAE" target="_blank">https://bilim-all.kz/olen/10102-Koketai-hannyn-ertegisi</a></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both;"><div class="separator" style="clear: both;">yukarıdaki linkte Cengiz Hanın torunu ve Orta cüz kazaklarının son hanı Veli Hanın oğlu olan Çokan Valihanov tarafından kaydedilen rusça versiyona göre Alikey Margulan'ın çevirisi vardır. metinde kırgız kelimesi hiç geçmemektedir. </div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div></div><div class="separator" style="clear: both;"><span style="color: #222222; font-family: "Open Sans", Verdana, Helvatica; font-size: 14.6667px; text-align: justify;"><span style="background-color: white;">Manas Destanı'nı ilk defa yazıya geçirerek onu edebiyat dünyasının değerli bir hazinesi yapan değerli şahsiyet Kazak Türklerinden alim Türkolog Çokan Velihanoğlu'dur. Destanı ilim dünyasına tanıtmış ve hakkında malumat vermiştir. O, 1856'daki Isık- Köl civarına yapmış olduğu seyahat esnasında Karkara Yaylasın'da destanın bir bölümünü tespit etmiştir. Çokan'ın tespit ettiği "Köketay Han'ın Ası" diye adlandırılan bu bölüm ilim çevrelerinde; büyük değişikliklere uğramayan, tarihi devirlerine ait özelliklerini muhafaza eden ve ilmi açıdan büyük değere sahip olan nüshalardan biri olarak kabul edilmektedir. Çokan'ın Manas'la ilgili olarak en çok üzerinde durduğu konu Manas Destanı'nın muhteva planı onun hangi devirleri aydınlattığıdır. Çokan'ın Manas'tan bahseden ilk yazısı 1861'de "Rus Coğrafya Cemiyeti Yazıları" mecmuasının l. ve 2. kitaplarında çıkmıştır. Çokan Velihanoğlu bu çalışmasında Manas Destanı'nı şu şekilde tarif ediyor: "</span><b style="background-color: #fcff01;">Sarp kayalarda yaşayan Kırgızlarda tek bir destan vardır. Bu destan Nogay devrine ait olan Manas Destanı'dır. </b><span style="background-color: white;">Bu destan Kırgızların mitolojisini, masallarını her türlü geleneklerini bir kahraman çevresinde toplamış Kırgız ansiklopedisidir. Kırgız İlyadası gibi bir şeydir. Kırgızların hayat tarzları, gelenekleri, görenekleri, ahlak ve dini telakkileri, coğrafyası tıp bilgileri, başka uluslarla olan ilişkileri bu destanda ifadesini bulmuştur".(Çokan Velihanoğlu Eserleri sah. 71-72)</span></span></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><h3 style="clear: both; text-align: left;"><span style="background-color: #ea9999;">3. sıradaki kaynağımızda da Manasın Kırgız olduğuna dair hiç bir bilgi yok, hatta Kırgız kelimesi yok, <br />Olaylar tamamen Nogaylar içinde geçiyor, Köketay Nogay hanıdır, Aydar Sarı Nogaydır vs vs</span></h3><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><p style="text-align: left;"><span style="color: red;"><b>1869 WİLHELM RADLOFF</b></span></p><p style="text-align: left;">Türkoloji çalışmalarının öncülerinden ve temel taşlarından
Wilhelm Radloff (1837-1918), Türk
boylarının sözlü edebiyat örneklerini Proben adıyla anılan dev boyutlu bir
derlemede toplayarak bilim dünyasına armağan etmiştir. Bu derlemelerdeki
metinlerin çevirileri ve ayrıca bir de sozlüğü vardır. Kırgızca derlemeler
Proben'in 5. cildinde yer alır.</p><p style="background-color: white; margin: 0.5em 0px;"><span face="sans-serif" style="color: #202122;"><span style="font-size: 14px;">Ünlü Türkolog Wilhelm Radloff (1837-1918), Manas Destanı'yla ilgili ilk derlemeyi, Kırgızistan'ın Tokmok kenti güneyindeki Sarı Bağış boyuna mensup bir Manasçıdan (destanı günümüze kadar nesilden nesile aktaragelen sözlü anlatıcılar) 1869'da yapmıştır. </span></span></p>
<p class="MsoNoSpacing" style="text-align: left;">Alıntıların ve taramanın yapıldığı Radlof varyantı <b>ilk manas derlemesidir, en eskisidir</b>, çevirisi Prof. Dr. Emine
Gürsoy – Naskali tarafından hazırlanmış Türksoy yayınlarından basılmıştır.</p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: left;"> <a href="https://actaturcica.files.wordpress.com/2019/12/manas_dasdani-turkiye_turkcesi-vilyam_radlof-1.pdf">https://actaturcica.files.wordpress.com/2019/12/manas_dasdani-turkiye_turkcesi-vilyam_radlof-1.pdf</a></p><p class="MsoNoSpacing" style="text-align: left;">Metin içinde Kırgız (Kırgıs) kelimesi üç yerde geçmektedir.</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAgjYI3HtkSOWKWMIcE8uaJwbNyiduK50-55zFGdKb9CnRFPaMPC9f1eCNbAZQpM5V6hd1Cu_LGHTzWFqOvjgH-eDJLQ_QGG1eV4E0a2GF4bwA1wUqtffvvd_BWOssV5INlt78Fiar7i1gxtgmjkmZuNPI9DmKl_gPcIojKs2Gh0xrvHiu6LGP3fA2/s641/k%C4%B1rg%C4%B1s%201.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="641" data-original-width="634" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAgjYI3HtkSOWKWMIcE8uaJwbNyiduK50-55zFGdKb9CnRFPaMPC9f1eCNbAZQpM5V6hd1Cu_LGHTzWFqOvjgH-eDJLQ_QGG1eV4E0a2GF4bwA1wUqtffvvd_BWOssV5INlt78Fiar7i1gxtgmjkmZuNPI9DmKl_gPcIojKs2Gh0xrvHiu6LGP3fA2/s16000/k%C4%B1rg%C4%B1s%201.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">ilk kelime 17. sayfada geçiyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Cakıp han tanrıdan bir oğul istiyor ve diyor ki</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Sugalagın koybogon, Surap içip toybogon Kırgıstı buzup cegendey</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Hep açgözlü, Yiyecek isteyip doymayan Kırgızı yercesine yok etse!</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Cakıp Hanın oğlu Kırgız olabilir mi yukarıdaki satırlara göre?</div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYUj4veVXWiZ_LWlzMjnmD6Szir-e2naRyO2Ai2b_qFdwUHGt2MNi3RWimb9el_1oLRNGKiCPK2u_po_RjZ79aR239E2HXk-2Xx5nbaHJcTmjW1pn7xPxf0MSMAWlTA4aTyA7C8yTQ1JprAQA5AbVc5P8nz8cnRvGAiNRNkxM5OVkyI8LScxavFTzI/s707/k%C4%B1rg%C4%B1s%202.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="117" data-original-width="707" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYUj4veVXWiZ_LWlzMjnmD6Szir-e2naRyO2Ai2b_qFdwUHGt2MNi3RWimb9el_1oLRNGKiCPK2u_po_RjZ79aR239E2HXk-2Xx5nbaHJcTmjW1pn7xPxf0MSMAWlTA4aTyA7C8yTQ1JprAQA5AbVc5P8nz8cnRvGAiNRNkxM5OVkyI8LScxavFTzI/s16000/k%C4%B1rg%C4%B1s%202.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Kırk yiğidini sayıyor yukarıdaki ve alıntılamadığım satırlarda</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Kazaktan gelen kolmonbet ve Kırgızdan gelen Calbanbet sayılıyor aralarında</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Calmanbet Kırgızdan geldiğine göre Manas Kırgız olabilir mi? </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Eğer Manas Kırgız ise neden Kırgızdan gelen desin?</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQ9-2FBqEd1LMLuYw43VIxpD2cwZ5vQbzS8LF0SooYxuswTmkt-XVKWARHj3BT4dis7tJME7iqed-DM3Oi9OtmpE-olJrsoVPg-xn-PnW7aTXmLC7seFaUdfkYGizhgN1cNUulRJeS6iH6tuZ5Hs8mtpE6aJ-H7tMKkP27l39gZXQqXPrCv3PMoSZR/s630/k%C4%B1rg%C4%B1s%203.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="64" data-original-width="630" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhQ9-2FBqEd1LMLuYw43VIxpD2cwZ5vQbzS8LF0SooYxuswTmkt-XVKWARHj3BT4dis7tJME7iqed-DM3Oi9OtmpE-olJrsoVPg-xn-PnW7aTXmLC7seFaUdfkYGizhgN1cNUulRJeS6iH6tuZ5Hs8mtpE6aJ-H7tMKkP27l39gZXQqXPrCv3PMoSZR/s16000/k%C4%B1rg%C4%B1s%203.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">at yarışı yapılıyor bu alıntının üstünde ve yarışan atlar tanıtılıyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">3. ve son kez Kırgız kelimesi geçiyor ve yine bizim elimizde değil Kırgızların elinde deniyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Kırgızlar yukarıdaki satırlara göre Manasın kendi halkı olabilir mi?</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">yukarıdaki satırlardan anlıyoruz ki Manas Kırgız değil</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">O halde Manas hangi halktan?</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Nogay kelimesini aratalım metinde</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">6 kez Nogay (Nogoy) kelimesi geçiyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiu6xgHinbY4cG_9DFUkVNLL-8m2_vvwf7JYVRWil1fsL5Ywnfgu0PZ1mIto4bwd5sky_VqyjlQ2K_dd5vrDMikfoxSDEWvo8vEiyVdiqNkFCTY7312zE9m7_KeIRuvBrBrMltTZP8aYwWA-MSzkXQ460-gqBbH8FCUas4SuoUrkRg_La5RcXBN7yaR/s697/nogoy%201.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="249" data-original-width="697" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiu6xgHinbY4cG_9DFUkVNLL-8m2_vvwf7JYVRWil1fsL5Ywnfgu0PZ1mIto4bwd5sky_VqyjlQ2K_dd5vrDMikfoxSDEWvo8vEiyVdiqNkFCTY7312zE9m7_KeIRuvBrBrMltTZP8aYwWA-MSzkXQ460-gqBbH8FCUas4SuoUrkRg_La5RcXBN7yaR/s16000/nogoy%201.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Cakıp Han oğlu doğduktan sonra şölen düzenliyor elçiler geliyor kutlamaya Çinden elçiler geliyor, Nogaydan Elçiler geliyor, </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Buna göre Manas Nogay olamaz denilebilir ancak alttaki satırlardan bu gelen elçilerin Kara Nogay oldukları anlaşılıyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDrGXuCu37Ua13yyyFHDoLHVdEy188XgEMD-b_rpH4ufxiiB6SPk0Ne3WO3rp9c0mw9bRgSIRrpdKjH16Xba2PY6okpJtAQ4PHBJKSkeyWiGRqePZAYSOrxKU6aiSrHjwiur643JslsqLJmV4rM5LtLNJfpyFzS3Ej9g8LW8fq-TAoD5pL_6AavDYg/s655/nogoy%202.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="196" data-original-width="655" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDrGXuCu37Ua13yyyFHDoLHVdEy188XgEMD-b_rpH4ufxiiB6SPk0Ne3WO3rp9c0mw9bRgSIRrpdKjH16Xba2PY6okpJtAQ4PHBJKSkeyWiGRqePZAYSOrxKU6aiSrHjwiur643JslsqLJmV4rM5LtLNJfpyFzS3Ej9g8LW8fq-TAoD5pL_6AavDYg/s16000/nogoy%202.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Kara Nogay Camgırçının on elçisi olduğu bu satırlardan anlaşılıyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Er Manasın halkı, kavmi, boyu açıkça belirtiliyor SARI NOGAY</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">bundan sonra iki yerde daha Kara Nogaylar kelimesi geçiyor, ki bu yazının konusu dışında çünkü Manas Sarı Nogay.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEipr8nOiSyk_qp2c8qERmfUMridm9oOLHa_DuiYGXaqEiXIcxE0xuAn9UqgfFU1sGcbboaDWS-uYgAXnRIc66lWDjuspdZsjODbC5-ckhbikzV4qWgV-xLswVGgrGPKP7H4DqCXx6MgitdP10Tc3aQxSxIuKjn22YR7OsVrh9DJ1kbgtLDbUdctAfic/s645/nogoy%203.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="259" data-original-width="645" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEipr8nOiSyk_qp2c8qERmfUMridm9oOLHa_DuiYGXaqEiXIcxE0xuAn9UqgfFU1sGcbboaDWS-uYgAXnRIc66lWDjuspdZsjODbC5-ckhbikzV4qWgV-xLswVGgrGPKP7H4DqCXx6MgitdP10Tc3aQxSxIuKjn22YR7OsVrh9DJ1kbgtLDbUdctAfic/s16000/nogoy%203.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Manasın övülerek anlatıldığı satırlarda Manasın Nogay olduğu iyice ortaya çıkıyor,</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b>Nogoydun oşunday uul tuarb'eken</b> çeviri biraz farklı yapılmış, kelime kelime çevirirsek</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b>Nogaydan şunun gibi oğul doğmuşmuymuş? </b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Manasın Nogaydan doğduğunu, Nogaydan doğanlar içinde Manastan daha yiğidi olmadığını anlatan satırlarda Destan bize Manas Nogaydır diyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiUOYmacJ7idRUQYQEUMyaY775bYRZ4QgXrw-0RSmkcQhhLGh9l-tYlOOlVuofuyL0Sz6ZcslIHaemTOaSxfiIPMp2tjkfmqWwLmsDkSr4IKWVZ9MxWLOESZFCQyeof-VKWHB9N-feWxULNtgJnnxwt0vYILha5o23yNENGRw4pwXFTc0KRrndTK5BA/s640/nogoy%204.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="195" data-original-width="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiUOYmacJ7idRUQYQEUMyaY775bYRZ4QgXrw-0RSmkcQhhLGh9l-tYlOOlVuofuyL0Sz6ZcslIHaemTOaSxfiIPMp2tjkfmqWwLmsDkSr4IKWVZ9MxWLOESZFCQyeof-VKWHB9N-feWxULNtgJnnxwt0vYILha5o23yNENGRw4pwXFTc0KRrndTK5BA/s16000/nogoy%204.JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div>yukarıdaki satırlarda ise Cakıp han atını isteyen Alooke isimli Kalmuk hanına boyun eğer ve atını verir, <div>Manas buna kızar ve der ki:</div><div><b>Askına Nogoy kalkıma kantıp coop beremin?</b></div><div><b>- Nogay halkıma nasıl cevap veririm?</b> diye soruyor<br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">ve Manas bu satırlarda halkının, Milletinin ismini açıklıyor HALKIM NOGAY, BEN NOGAY HALKINDANIM diyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Not:</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b>Alooke ? <span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; font-size: 14px;">Kalmuk</span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; font-size: 14px;"> hanı </span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; font-size: 14px;">Ayuke</span><span face="arial, sans-serif" style="background-color: white; font-size: 14px;"> Han (1646-1724)</span></b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span face="sans-serif" style="background-color: white; font-size: 14px;"><b>Camgurçı? Yağmurçi Biy, Vakkas'ın oğlu, Biy 1502-1504</b></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span face="sans-serif" style="background-color: white; color: #202122; font-size: 14px;"><br /></span></div><h3 style="clear: both; text-align: left;"><span style="background-color: #ea9999;">4. Kaynakta Manas Nogay halkıma nasıl cevap veririm diyor, <br />Nogaydan bunun (Manasın) gibi bir oğul doğmuş mu diyerek, Manasın Nogay olduğunu açıkça ortaya koyuyor.<br />hatta beklenin tam tersine babası Manasın Kırgızları yiyip bitirecek bir yiğit olması için dua etmektedir.</span></h3><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span face="sans-serif" style="color: red; font-size: 14px;"><b style="background-color: white;">1899 MALDIBAY BORZU UULU</b></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNormal" style="background: white;"><span style="font-size: 11.5pt;">manzum nüsha ise arap harfleri ile 1839 ya da 15 Mart 1889 tarihinde yazılmış, 1911
tarihinde istinsah edilmiştir</span><span style="font-size: 6.5pt;">3 </span><span style="font-size: 11.5pt;">. Eserin yazarı bugünkü Kırgızistan’ın Talas eyaleti
Ken Aral bölgesinde yaşayan Maldıbay Borzu Uulu’dur. Yazarın adı metinde Maldıbay
Bursı balası olarak geçmektedir. <span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial;">1839 tarihi
metnimizi Semetey destanının en eski nüshası yapmaktadır.</span></span><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal" style="background: white;"><span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; font-size: 15.3333px;"><a href="https://docplayer.biz.tr/183891866-Marmara-turkiyat-arastirmalari-dergisi-cilt-1i-sayi-1-bahar-2015-issn-ss-doi-mtad.html">https://docplayer.biz.tr/183891866-Marmara-turkiyat-arastirmalari-dergisi-cilt-1i-sayi-1-bahar-2015-issn-ss-doi-mtad.html</a></span></span></p><p class="MsoNormal" style="background: white;"><span style="font-size: 15.3333px;">tarihlemenin yukarıdaki sayfada ebced hesabı ile nasıl yapıldığı anlatılıyor</span></p><p class="MsoNormal" style="background: white;"><span style="font-size: 11.5pt;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjIdIP0Cow96tBRev60Q4rpjRG68vfuWvcLLFPU9cH3hcUltHY21NnO8DBmIragtqWSDyKicSjMhc2E8Y6x5FTLvAFHLYq2yBGLxMRnHiUc9CL6laodhgVJweAN4KHfkBkm4v_FCrgB-QY1L8dOXq_Rcgbn9QyaXBHRgOdWUr8Vc6f0-rhZE4LQ_qO4/s696/1839.JPG" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="696" data-original-width="424" height="775" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjIdIP0Cow96tBRev60Q4rpjRG68vfuWvcLLFPU9cH3hcUltHY21NnO8DBmIragtqWSDyKicSjMhc2E8Y6x5FTLvAFHLYq2yBGLxMRnHiUc9CL6laodhgVJweAN4KHfkBkm4v_FCrgB-QY1L8dOXq_Rcgbn9QyaXBHRgOdWUr8Vc6f0-rhZE4LQ_qO4/w472-h775/1839.JPG" width="472" /></a></div><br /><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial;"><br /></span><p></p></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p class="MsoNormal">Müşterek Doğu Türkçesi Kırgızcası ile Okunmuş Hali</p>
<p class="MsoNormal">Kıssa-i Semetey bu turur Семетей жөнүндө баян1</p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">İlgerki éldin comaġı
Илгерки элдин жомогу,</p>
<p class="MsoNormal">Aytsa kélet oraluw
Айтса келет оролу</p>
<p class="MsoNormal">Munı aytup bergendin Муну
айтып бергендин</p>
<p class="MsoNormal">Adamdın nesi koradı
Адамдан
неси короду.</p>
<p class="MsoNormal">5Comak kılıp aytsun dép
Жомок кылып айтсын деп,</p>
<p class="MsoNormal">Adamzatka corudı
Адамзатка
жоруду.</p>
<p class="MsoNormal">Batırdın oġlı Kök Caldı
Баатырдын уулу көк жалды</p>
<p class="MsoNormal">Aytsa(m) cöni bolamu
Айтса жөнү болобу.</p>
<p class="MsoNormal">İlgerki éldin Manazı
Илгерки элдин Манасы</p>
<p class="MsoNormal">10Yaw kaçurġan sahawası Жоо
качырган сахааваси</p>
<p class="MsoNormal">Comaq bolġan awası
Жомокко
болгон авасы </p>
<p class="MsoNormal"><span style="background-color: #fcff01;">Ceri Kéngkol Talası </span>
Жери Кең-Кол, Таласы.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background-color: #fcff01;">Cerdep kalġan Nogayġa </span>
Жердеп келген ногойго </p>
<p class="MsoNormal">Cetmeyt adam çaması
Жетпейт адам чамасы15</p>
<p class="MsoNormal">Günām bolup kalġanı
Кунам болуп калганы </p>
<p class="MsoNormal">Ders okuġan mollanıng
Дарс окуган молдону</p>
<p class="MsoNormal">Şerîāt bilgen òwācening
Шариат билген кожонун </p>
<p class="MsoNormal">Kolunda yoktur kāġaõı
Колунда жоктур кагазы</p>
<p class="MsoNormal">Bu sebepten bendenin
Бу себептен пенденин</p>
<p class="MsoNormal">20Nurġu Noġaykan corġı
Нургу
ногай кана-хорго</p>
<p class="MsoNormal">Cetmey kalġan çaması
Жетпей калган чамасы</p>
<p class="MsoNormal">Òudāy bilet çın bolsa
Кудай билет чын болсо </p>
<p class="MsoNormal">Köbi tökün köbi çın
Көбү төгүн, көбү чын</p>
<p class="MsoNormal">Körüp kélgen bende yok
Көрүп келген пенде жок</p>
<p class="MsoNormal">25Köy kaşkanın köni üçün
Көй кашканын көөнү үчүн</p>
<p class="MsoNormal">Carmı tökün carmu çın
Жармы төгүн, жармы чын</p>
<p class="MsoNormal">Canına turġan kişi yok
Жанында турган киши жок</p>
<p class="MsoNormal">Yārānlardın köni üçün
Эрендердин көөнү үчүн</p>
<p class="MsoNormal">Aba can kara tasdan kep uktum Аба жан, кара таздан кеп уктум</p>
<p class="MsoNormal">30<span style="background-color: #fcff01;">Halkım Noġay dep uktum </span> Калкым ногой деп уктум</p>
<p class="MsoNormal">Sarı tastan kep uktum Сары таздан кеп уктум,</p>
<p class="MsoNormal"><span style="background-color: #fcff01;">Şaltım Noġay dep uktum </span> Салтым ногой деп уктум...</p></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b style="background-color: #ea9999;">5. Kaynakta yine Nogaylardan söz edilmekte</b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">aşağıdaki linkte de benzer sözler geçiyor ve Nogayın sadece Manasın dedesinin adı mı? yoksa Manasın uruğumu olduğu tartışılıyor, sonuç yok, ancak bu bilmece çözülmeye çalışılıyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://kmb3.kloop.asia/2009/09/18/nogoj-bayany/">https://kmb3.kloop.asia/2009/09/18/nogoj-bayany/</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p style="background-color: white; border: 0px; color: #111111; font-family: "Source Sans Pro", Arial, sans-serif; font-size: 19.8px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: inherit; margin: 0px 0px 1em; padding: 0px; vertical-align: baseline;"><span style="border: 0px; font-family: inherit; font-size: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; font-weight: 600; line-height: inherit; margin: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">Оштук манасчылардын эмгегинде да Манастын ногой уруусу айтылат:</span></p><p style="border: 0px; color: #111111; font-family: "Source Sans Pro", Arial, sans-serif; font-size: 19.8px; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: inherit; margin: 0px 0px 1em; padding: 0px; vertical-align: baseline;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;"><span style="background-color: white;">Оştuk mаnаsçılаrdın emgеgindе dа </span><span style="background-color: #fcff01;">Mаnаstın nоgоy uruusu аytılаt:</span></span></p><p style="border: 0px; color: #111111; font-family: "Source Sans Pro", Arial, sans-serif; font-stretch: inherit; font-variant-east-asian: inherit; font-variant-numeric: inherit; line-height: inherit; margin: 0px 0px 1em; padding: 0px; vertical-align: baseline;"><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Эки таздан кеп уктум, </span><span style="background-color: white; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;">Eki tаzdаn kеp uktum,</span><br /><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Элим Ногой деп уктум. </span><span style="background-color: #ffa400; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;">Elim Nоgоy</span><span style="background-color: white; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;"> dеp uktum.</span><br /><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Желки Таздан кеп уктум, </span><span style="background-color: white; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;">Cеlki Tаzdаn kеp uktum,</span><br /><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Жерим Талас деп уктум. </span><span style="background-color: white; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;">Cеrim Tаlаs dеp uktum.</span><br /><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Кара таздан кеп уктум, </span><span style="background-color: white; color: black; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium;">Kаrа tаzdаn kеp uktum,</span><br /><span style="background-color: white; font-size: 19.8px;">Калкым Ногой деп уктум. </span><span style="background-color: #ffa400;">Kаlkım Nоgоy</span><span style="background-color: transparent;"> dеp uktum.</span></p></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both;">buradaki iki satır, aşağıdaki satırlarda sözü edilen Moldo Musanın Nogay imiş Manasın, Kırgız yeri Talasın deyişiyle benzeşiyor.</div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b><span style="color: red;">1903 KENCE KARA (Semetey bölümü)</span></b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://www.youtube.com/watch?v=dB-GOfVN9hA" target="_blank">https://www.youtube.com/watch?v=dB-GOfVN9hA</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">youtube da orjinal söylenişi var, ve 0,13 saniyede</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span style="background-color: #fcff01;">....</span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span style="background-color: #fcff01;">Kalın Nogay Elinen, Astındagı Tayburul</span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">ve devam ediyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://books.google.com.tr/" target="_blank">https://books.google.com.tr/</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">üstteki linkte kısıtlıda olsa kitabın 17. sayfasından itibaren metin var.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b style="background-color: #ea9999;">6. Kaynakta yine Kalın Nogay elinden deniliyor</b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both;">özetliyecek olursak</div><div class="separator" style="clear: both;">16 veya 18 yy Mecmaut tevarih te Manasın babası Kıpçak, yaşadığı yer bir Mangıt hanedanın yönettiği Hokand hanlığıdır.</div><div class="separator" style="clear: both;">1849 Franel isimli rus memuru manasın Nogaylı devrine ait olduğuna dair rapor veriyor</div><div class="separator" style="clear: both;">1861 Cengiz hanın torunlarından Kazak prensi Çokan Velikovun rusça olarak yayınladığı manas parçasında hiç kırgız kelimesi geçmemektedir. Olaylar Nogaylar arasındadır.</div><div class="separator" style="clear: both;">1869 İlk tam Manas derlemesi olan Radlof varyantında Manas Nogaydır ve babası Manasın Kırgızları yiyip bitirecek bir yiğit olması için dua etmektedir.</div><div class="separator" style="clear: both;">1839 veya 1889 tarihli arap harfli kaynakta halk olarak yine Nogaylardan söz edilmekte</div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><b><span style="color: red;">1910 MOLDO MUSA</span></b></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Ve Kırgız Milliyetçisi Moldo Musa isimli cıravdan ilginç bir tepki, Moldo Musa; Manas Nogay diyenlere değil, Manas Kırgız diyenlere kızıyor ve gerçek kırkız yiğitlerinin Manastan daha iyi olduklarını söylüyor</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">aşağıdaki The sabdan Baatır Codex isimli kitapta</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://books.google.com.tr/books?id=8V0zAQAAQBAJ&pg=PA316&lpg=PA316&dq=Sar%C4%B1+Nogay+Er+Manas,&source=bl&ots=_X6OmwKbpm&sig=rARsMyw_T3ZAT0gVfllKNS9MSvo" style="background-color: white; color: #009eb8; display: inline; font-family: "Helvetica Neue Light", HelveticaNeue-Light, "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; outline: none; text-align: justify; text-decoration-line: none; transition: color 0.3s ease 0s;">https://books.google.com.tr/books?id=8V0zAQAAQBAJ&pg=PA146&lpg=PA146&dq=%22Bayakege+Almambet+%22&source=bl&ots=_ZaMjyHaoo&sig=ACfU3U15rSY4KUTsUjkdBX0YV5S3Zdev1A&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiFjYakl_T5AhWIXvEDHWyQA5MQ6AF6BAgDEAM#v=onepage&q=%22Bayakege%20Almambet%20%22&f=false</a><br style="background-color: white; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue Light", HelveticaNeue-Light, "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; text-align: justify;" /><p align="center" class="MsoNormal" style="background-color: white; color: #333333; font-size: 12pt; margin: 5.65pt 3.65pt 0cm; outline: none; padding: 0px; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.3pt;">The</span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.5pt;"> </span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -5.4pt;">S</span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: 1.3pt; position: relative; top: -3pt;">ˇ</span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: 0.35pt;">abdan</span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.45pt;"> </span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.3pt;">Baatır</span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.45pt;"> </span><span lang="EN-US" style="font-size: 16pt; letter-spacing: -0.3pt;">Codex isimli kitaptan.</span></p><div class="separator" style="background-color: white; clear: both; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue Light", HelveticaNeue-Light, "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEicV9QwBbRFB_rGR4_XADc7-RT5dzoW4_gmr2GpRv51NUtH9SlvcMVbm4FbQQMh3xae-Rdpstyw2ijQhFWlfwKR50LMarvPUfoYWnJA0ZzXgGMq-k_-nPfEti5JATEBIiNTvb4wx_Zlovo/s1600/nogay+eken+manas%C4%B1n.png" style="color: #009eb8; display: inline; margin-left: 1em; margin-right: 1em; outline: none; text-decoration-line: none; transition: color 0.3s ease 0s;"><img border="0" height="253" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEicV9QwBbRFB_rGR4_XADc7-RT5dzoW4_gmr2GpRv51NUtH9SlvcMVbm4FbQQMh3xae-Rdpstyw2ijQhFWlfwKR50LMarvPUfoYWnJA0ZzXgGMq-k_-nPfEti5JATEBIiNTvb4wx_Zlovo/s1600/nogay+eken+manas%C4%B1n.png" style="-webkit-border-image: url("") 9 fill / 9px stretch; border-color: initial; border-image-outset: 0; border-image-repeat: stretch; border-image-slice: 9; border-image-width: 9px; border-image: url("") 9 / 9px / 0 stretch; border-style: none; border-width: 9px; box-sizing: border-box; display: inline-block; height: auto; margin: 10px auto; max-width: 100%; padding: 8px; position: relative;" width="640" /></a></div><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue Light", HelveticaNeue-Light, "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;"><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span lang="EN-US">Your Manas was a Nog˙ay, they say, but your Talas is the land of the </span><span lang="EN-US">Kirghiz! [If you are] unable to speak about your own heroes, you will stop </span><span lang="EN-US">singing their songs too! <br /><span style="font-size: 13.5pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">Sabdan is no less than Manas,<br /></span><span lang="EN-US" style="font-size: 13.5pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">Manas was no greater </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">man</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">than</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">Sˇabdan;</span><span style="text-align: left; text-indent: 11.3pt;"><span style="letter-spacing: -0.15pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.2px;"><br /></span></span></span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">and</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">Almambet,</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">it</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">is</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">perfectly</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">plain,</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">was</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">no</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">match</span><span style="letter-spacing: -0.15pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;"> </span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-align: left; text-indent: 11.3pt;">for Bayake</span><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-indent: 11.3pt;">!<br /><br /></span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-indent: 11.3pt;">Moldo Musanın cırının ingilizcesini kitapta yukarıdaki şekilde çevirmişler, ancak bu mealden çok bir tefsire benziyor, kelimesi kelimesine değilde moldo musanın ne demek istediği baz alınmış çeviride şöyle diyor.</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-indent: 11.3pt;">Senin Manasın Nogay değilmiş, fakat Talasın Kırgızların yeriymiş!<br />Eğer sen kendi kahramanların hakkında söylemek istiyorsan, onların (yani Nogayların) destanlarını söylemeyi bırakmalısın (Yani Manas söylemeyi bırak)</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-indent: 11.3pt;">Şabdanın Manastan küçük/az değil, Manas Şabdan dan daha büyük değildi, ve Almambet onunda yeri Bayekeden üstün değil.</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span style="letter-spacing: -0.1pt; text-indent: 11.3pt;"><br /></span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; line-height: 14.72px; margin: 1.1pt 63.05pt 0.0001pt 44.85pt; outline: none; padding: 0px; text-indent: 11.3pt;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;"><br /></span></p></div><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue Light", HelveticaNeue-Light, "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin: 0px; outline: none; padding: 0px; text-align: justify;">orjinal mısralar Aynı kitabın 146. sahifesinden alıntılandı. MOLDO MUSA (KIRGIZ JIRAV) diyorki<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimEfoqVP1_82aJR8Xes0XDvfkzcYJce6KrijlNa7BxgF4BJcSlZL4GtD06hML1Q0VoVOyhl_PA9ci2mXiDOvHzrUQOFhqOaX_Jhj70IyGnvuR3ajhTUcm_h2bCUjkxHwy-5uRXzYrN9d3YaeOZlP-x9JS3eJF-Mu4dDuCt58eR6w1QymvM1qnDobEj/s600/146-1..JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="491" data-original-width="600" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimEfoqVP1_82aJR8Xes0XDvfkzcYJce6KrijlNa7BxgF4BJcSlZL4GtD06hML1Q0VoVOyhl_PA9ci2mXiDOvHzrUQOFhqOaX_Jhj70IyGnvuR3ajhTUcm_h2bCUjkxHwy-5uRXzYrN9d3YaeOZlP-x9JS3eJF-Mu4dDuCt58eR6w1QymvM1qnDobEj/s16000/146-1..JPG" /></a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgl6s6pbTsD1PZmGOvaZm5eTH9PHxcC6m9q019Mgdukwm9EW0Gb7sBg66CZzgmR8sALPwKtdbJeFd5Qj3VuKDs3vQ58hEvGRdvZtb9zdrgO-Q9X4F4_fK9_JFI620u6HSIjTQwZU6F_lfRe_Sl9kZZ30JRAZesNrwa8omPuN21pPT92oDs4FVlBWtEJ/s588/146-2.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="291" data-original-width="588" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgl6s6pbTsD1PZmGOvaZm5eTH9PHxcC6m9q019Mgdukwm9EW0Gb7sBg66CZzgmR8sALPwKtdbJeFd5Qj3VuKDs3vQ58hEvGRdvZtb9zdrgO-Q9X4F4_fK9_JFI620u6HSIjTQwZU6F_lfRe_Sl9kZZ30JRAZesNrwa8omPuN21pPT92oDs4FVlBWtEJ/s16000/146-2.JPG" /></a></div><br /><div style="margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><br /><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Nog˙oy</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">eken</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Manası</span><span face=""Arial","sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt; letter-spacing: -0.1pt;">ŋ</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">; MANASIN NOGAY İMİŞ <o:p></o:p></span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Qırg˙ızdın</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">jeri</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Talası</span><span face=""Arial","sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt; letter-spacing: -0.1pt;">ŋ</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">! TALASIN KIRGIZ YERİ<o:p></o:p></span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US">Öz<span style="letter-spacing: -0.35pt;"> </span>baatırı</span><span face=""Arial","sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt;">ŋ<span style="letter-spacing: -0.45pt;"> </span></span><span lang="EN-US">aytalbay ÖZ BATIRIN/YİĞİDİN SÖYLEYEMEYİP</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US">munu<span style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span>da<span style="letter-spacing: -0.35pt;"> </span>ırdap<span style="letter-spacing: -0.35pt;"> </span>qalası</span><span face=""Arial","sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt;">ŋ</span><span lang="EN-US">! ONUDA (Nogay yiğidi olan Manası) SÖYLEYİP Duruyorsun/</span>kalıyorsun</p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Manastan</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.25pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">S<span style="position: relative; top: -2pt;">ˇ</span>abdan</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.3pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">kem</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.25pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">emes; ŞABDAN(Kırgız yiğidi) MANASTAN KÖTÜ DEĞİL</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">S<span style="position: relative; top: -2pt;">ˇ</span>abdandan</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">Manas</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">er</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">emes; MANAS ŞABDANDAN ER DEĞİL</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;">Bayakege<span style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span>Almambet BAYAKEYE ALMAMBET</p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US">anıq<span style="letter-spacing: -0.3pt;"> </span>jeri<span style="letter-spacing: -0.3pt;"> </span>te</span><span face="Arial, "sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt;">ŋ<span style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span></span><span lang="EN-US">emes! ONUN YERİ DENK DEĞİL</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US">Kenensarı<span style="letter-spacing: -0.4pt;"> </span>Qazag˙ı</span><span face="Arial, "sans-serif"" lang="EN-US" style="font-size: 9pt;">ŋ KENENSARI (ise) KAZAKIN</span></p><p class="MsoBodyText" style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; margin: 0.25pt 0cm 0.0001pt 25.3pt; outline: none; padding: 0px;"><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">baarın</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.55pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">tegiz</span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.5pt;"> </span><span lang="EN-US" style="letter-spacing: -0.1pt;">yazamın; VARININ/tamamının DOĞRUsunu YAZIYORUM</span></p><br />Moldo Musa diyor ki Manas Nogaydır, Ancak Talas kırgızın yeridir.</div><div style="margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ve diyor ki niye kendi/öz yiğitlerini/batırlarının destanlarını çalıp söylemeyip, Manas (yani Nogayların yiğidinin/batırının) destanını çalıp söylersiniz?</div><div style="margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">ve devam ediyor diyor ki, Şabdan (kırgız yiğidi) Manastan kötü değil, hatta Manas Şabdan kadar er değil diyor </div><div style="margin: 0px; outline: none; padding: 0px;">yani bırakın Nogayların destanı olan Manası söylemeyi kendi yiğidimiz olan Şabdanın destanını söyleyin diyor.</div><div style="margin: 0px; outline: none; padding: 0px;"><br /></div></div></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">öz batırın bolgan son baska batır ne kerek diyerek</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Açık bir şekilde Kırgız Milliyetçisi olan ve Molla olduğuna göre tahsili, okuması, yazması olan, yukarıdaki dizelerden görüldüğü üzere şiir yazabilen/söyleyebilen Moldo Musa herhalde Manası okumuştur, duymuştur, dinlemiştir.<br />Peki onu bu derece kızdıran şey nedir? </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Sagınbay
Orozbakov’un kendi ağzınan
1920’li yıllarda araştırmacılar
tarafından kaydedilen Manas
Destanı varyantı yukarıdaki sözleri doğrular niteliktedir, destanın her tarafında kırgızlardan bahsedilmekte, Manas açık açık kırgız olduğunu belirtmekte, Destanın her yerinde önceki varyantların tersine bol bol Kırgız kelimesi geçmekte ve Nogoy ise bir halk olmaktan çıkmış sadece Cakıp babası yeni Manasın dedesi olarak gösterilmekte, İlk varyantlardaki Nogay halkı, Nogay hanı, Nogay yurdu tamamen yok oluyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2017/09/ManasDestani1.pdf">http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2017/09/ManasDestani1.pdf</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2017/09/ManasDestani2.pdf">http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2017/09/ManasDestani2.pdf</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="separator" style="clear: both;">Ancak bunun tam anlamıyla bir tasarım, bir icraat, bir sipariş olduğu yazılıyor kaynaklarda</div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://www.academia.edu/45649475/A_Telling_Tradition_Preliminary_Comments_on_the_Epic_of_Manas_1856_2018">https://www.academia.edu/45649475/A_Telling_Tradition_Preliminary_Comments_on_the_Epic_of_Manas_1856_2018</a></div><div class="separator" style="clear: both;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both;"><i>Te result was Orozbakov’s 183,378 line variant of Manas’s full life. </i></div><div class="separator" style="clear: both;"><div class="separator" style="clear: both;">Sonuç, Orozbakov'un Manas'ın tüm yaşamının 183.378 satırlık varyantıydı.</div><div class="separator" style="clear: both;"><i>Orozbakov began with the birth of Manas and continued in a linear biographical fashion</i>.</div></div><div class="separator" style="clear: both;">Orozbakov, Manas'ın doğumuyla başladı ve çizgisel bir biyografik tarzda devam etti.</div><div class="separator" style="clear: both;"> <i>As with the ordering, Orozbakov’s use <span style="background-color: #fcff01;">of Kyrgyz in place of Noġay</span> may be the design of the performer, or the influence of Mitakov.</i></div></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><span style="background-color: #fcff01;">Düzenlemede olduğu gibi Orozbakov'un Noġay yerine Kırgızca kullanması, icracının tasarımı veya Mitakov'un etkisi olabilir.</span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">wikipedi manas için bu konuda ne diyor?</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Epic_of_Manas">https://en.wikipedia.org/wiki/Epic_of_Manas</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><i>Changes were made in the delivery and textual representation[3] particularly the replacement of the tribal background of Manas. In the <span style="background-color: #01ffff;">19th century versions, Manas is the leader of the Nogay people</span>, while in versions dating <span style="background-color: #fcff01;">after 1920, Manas is a Kyrgyz and a leader of the Kyrgyz.</span></i></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Manas'ın özellikle ırki geçmişinin değiştirilmesiyle, yazım ve metinsel tasarımda/sunumda değişiklikler yapıldı. <span style="background-color: #01ffff;">19. yüzyıl versiyonlarında Manas Nogay halkının lideri</span> iken 1<span style="background-color: #fcff01;">920 sonrası versiyonlarda Manas bir Kırgız ve Kırgızların lideridir.</span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">bu konuda bir çok kaynak benzer şeyler söylüyor. hatta bunun sovyet rejimi tarafından türki halkları bölmek ve farklı ırki bilinçler oluşturmak için özellikle yapılmış olabileceği dile getiriliyor aşağıda linkte</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">https://literature.stackexchange.com/questions/20289/how-did-the-epic-of-manas-become-a-national-epic-of-the-kyrgyz-people</div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;">linkteki yazınının google çevirisi<br />Manas Destanı nasıl Kırgız halkının milli destanı haline geldi?</span></span></div><div><br /></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;">Manas Destanı " 18. yüzyıla tarihlenen ancak Kırgız geleneğinin çok daha eski olduğu iddia edilen geleneksel bir epik şiirdir". Destanla ilgili Wikipedia makalesinin altbilgisi, onu ulusal epik şiirlerin bir örneği olarak ele alır ve makaleyi Kırgızistan'ın ulusal sembolleri kategorisine ekler .</span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;"><br /></span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;">Destan birkaç yüzyıl boyunca sözlü olarak aktarıldı. Wikipedia makalesi ayrıca destan ve Kırgız kimliği arasındaki bağlantı hakkında ilginç bir paragraf içeriyor (vurgu eklendi; kaynaklara bağlantılar kaldırıldı):</span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;"><br /></span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: #ffa400; font-size: 13px;">1920'lerde ve 1930'larda Manas'ın sunumunda ve metinsel temsilinde Kırgız milliyetinin oluşumunu temsil etmek için değişiklikler yapıldı, özellikle Manas'ın aşiret geçmişinin değiştirilmesi. 19. yüzyıl versiyonlarında Manas Nogay halkının lideridir[1], 1920'den sonraki versiyonlarda ise Manas bir Kırgız ve Kırgızların lideridir.</span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;"><br /></span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;">"Değişiklikler yapıldı" bir çakal kelime grubudur; bu değişiklikleri kimin yaptığı belli değil. Karşılaştırma için, Estonya'da Öğrenilmiş Estonya Topluluğu, hedeflerinden biri olarak ulusal bir destan yaratmaya sahipti . Finlandiya'da Kalevala'yı derleyen Elias Lönnrot , Fin Edebiyat Derneği üyesiydi ve Kalevala ilk yayınlarından biriydi. Bu da bizi Manas Destanı'nda bu değişiklikleri kimin yaptığı sorusuna getiriyor . Bu, Finlandiya ve Estonya'dakilere benzer bir toplum muydu? Stalinizmin birçok etnik azınlığa karşı çok şüpheci olduğu ve etnik sürgünleri organize ettiği bir dönemde Kırgız kimliğinin yaratılmasının arkasında kim vardı?büyük ölçekte? </span><span style="background-color: #fcff01; font-size: 13px;">(Yirminci yüzyılın ilk otuz yılında Orta Asya'nın Müslüman halkları en az iki kez ayaklandı; 1916'daki Orta Asya isyanına ve Basmachi hareketine bakın , bu yüzden Sovyet yetkililerinin milliyetçi eğilimlere göz kulak olmak için iyi nedenleri olduğunu düşünüyorum.</span><span style="background-color: white; font-size: 13px;">)</span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;"><br /></span></span></div><div><span face="-apple-system, BlinkMacSystemFont, Segoe UI Adjusted, Segoe UI, Liberation Sans, sans-serif"><span style="background-color: white; font-size: 13px;">[1] Hem Nogailer hem de Kırgız halkı Türk etnik gruplarıdır; hem Nogay dili hem de Kırgız dili , Türk dil ailesinin Kıpçak alt koluna aittir . (Tatar dili de aynı alt dala aittir.)</span></span></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Not/hatırlatma: Sovyet dönemi (1917-1991)</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">SANIRIM MOLDO MUSA (Musa cagatayev?) in kızgınlığının nedeni anlaşılmıştır.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Tınıbekulu nun arabacıyev tarafından kayda alınan semetey ve Macar Georg Albasy nin 72 satırlık metinlerine ulaşamadım ama sonucun farklı olacağını sanmıyorum, ihtimalen bu konuda araştırmaya yönlendiren ilginç ilk yazının sahibi bu kaynaklara ulaşmış veya bu konuda bilgilidir diye tahmin ediyorum.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">alttaki linkte iki cümle yanılgı diye yazılmış diğerini yazmaya elim varmıyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://www.researchgate.net/publication/338680723_About_Nogoys_and_Noghays_in_Kyrgyzstan_and_the_Nothern_Caucasus">https://www.researchgate.net/publication/338680723_About_Nogoys_and_Noghays_in_Kyrgyzstan_and_the_Nothern_Caucasus</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><div class="t m0 x1 h1 y6 ff2 fs0 fc0 sc0 ls3 ws2" style="-webkit-text-stroke: 0.015em transparent; background-color: white; bottom: 1028.76px; font-family: ff2; font-size: 44px; height: 38.4785px; left: 115.334px; line-height: 1.05273; position: absolute; text-shadow: none; transform-origin: 0px 100%; transform: matrix(0.400327, 0, 0, 0.400327, 0, 0); unicode-bidi: bidi-override; visibility: visible; white-space: pre;">Кээ бир маалымат булактарда Ногой өзүнчө уруу, ал тургай кыргыз элинен башка эл сыяктуу да </div><div class="t m0 x1 h1 y7 ff2 fs0 fc0 sc0 ls3 ws2" style="-webkit-text-stroke: 0.015em transparent; background-color: white; bottom: 1007.14px; font-family: ff2; font-size: 44px; height: 38.4785px; left: 115.334px; line-height: 1.05273; position: absolute; text-shadow: none; transform-origin: 0px 100%; transform: matrix(0.400327, 0, 0, 0.400327, 0, 0); unicode-bidi: bidi-override; visibility: visible; white-space: pre;">берилип калган*. Бул кытай кыргыздарынын сайттарында да жүрөт**</div></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Кээ бир маалымат булактарда Ногой өзүнчө уруу, ал тургай кыргыз элинен башка эл сыяктуу да берилип калган*. / Bazı bilgi kaynaklarında Nogay kendisi bir boy, kırgız elinden başka el gibi bilgi) verilmiş * <i>diyor ve sanki Nogay ordadan haberi yokmuş gibi, yada kendisine Nogay diyen halk yokmuş gibi, hiç mi kazaklardan duymadın Nogayın kırk batırını? gerçekten duymamış olabilirmi bu yazının sahibi Nogaylı zamanı diye bir zaman dilimini? akıl var mantık var. </i></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Бул кытай кыргыздарынын сайттарында да жүрөт** / bu (yani Nogayların bir halk olarak var olması) kıtay/çin kırgızlarının internet sitelerinde de yürürlükte** <i>diyor, buradan şu sonuç çıkmıyor mu? demekki sovyetlerin gücü/siyaseti çin kırgızlarına yetmemiş, onlar manas destanını olduğu gibi korumuşlar. </i></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"> (*Алиби N36, Кыргыз Туусу, 13.02.2009) </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">(**С.Закиров, Долон бийге чейинки санжырадан) </div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Aslında Kırgızdan ayrı Nogay diye bir halk yokmuş muş ve Çinde yaşayan kırgızlarda bu yanlışı sürdürüyorlarmış mış, işte zorlama insanı buralara kadar getiriyor. Minareye kılıf uymuyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Sonuç:</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">1920 yılından önceki kayıtlara göre Manas Nogaydır</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">1920 yılından sonraki kayıtlara göre Manas Kırgızdır.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">ekleme:denk geldi</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Bazı şeyler istesenizde kaybolmuyor, bir kırgız evine konuk giden Nogayca bilmeyen Nogay kızı kendisinin Nogay olduğunu söyleyince</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://www.facebook.com/watch/?v=3537628689854713" target="_blank">https://www.facebook.com/watch/?v=3537628689854713</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">yedi atanı bilesin - yedi ceddini biliyomusun diye soruyor kırgız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">benim ata diyor kız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">kança, kança tüp bar bilesin - ne kadar, ne kadar dibe gidiyosun biliyormusun diyor kırgız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">benim atalar Romanyadan Nogayım ben diyor kız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">"Nogay? aaa Nogay, Kırgız bu" diyor kırgız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">"Tatar" diyor itiraz ediyor kız</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">"Tatarın bar, Kırgız, Manastan ketgende, <b style="background-color: #fcff01;">Manas Nogay</b> " diyor kırgız - Tatarlığın var da, (asıl) Kırgız, Manastan gidersen (Kırgızsın, çünkü) Manas Nogay diyor, yakınlığı vurgulamaya çalışıyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">Kısaca her şeye rağmen Kırgızlar Manasın Nogay olduğunu biliyorlar, hafızalarında saklı yaşıyor.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><br /></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;">bu bilmece ile uğraşan bir başka yazı rusça google çevirisinden alıntılar.</div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><a href="https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:11808/?from=mnenie&place=authors">https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:11808/?from=mnenie&place=authors</a></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: left;"><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><i><span style="vertical-align: inherit;">Soyağacı verilerine göre, belirli bir Eştek'in Noigut, Solto ve Zhediger kabilelerinin ortak atası olduğu belirtilmelidir. </span><span style="vertical-align: inherit;">"Eshtek" her zaman Nogaylarla ilişkilendirilmiştir. </span><span style="vertical-align: inherit;">Ancak Noigutlar, Kıpçaklar ve Saluchi-Bulgachi'nin torunlarının (Kandy, Doolos, Teyit, Kesek, Boston, Kydyrsha) kabileleri ile birlikte İçkilik Kırgızlarının üç büyük aşiret birliğinden birinin parçasıydı. özel bir lehçe.</span></i></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><i><span style="vertical-align: inherit;">Dilbilimsel verilerin analizi, Nogaylar ve İçkilik Kırgızlarının aynı dili konuştuğunu göstermektedir ki buna Kırgız dilinin Mangıt lehçesi de diyebiliriz. </span><span style="vertical-align: inherit;">Bu gerçek, Tien Shan Kırgızlarının Nogaylarla doğrudan bağlantısını ve geçmişte ortak bir tarih, dil ve kültürün varlığını kanıtlayan ana argümanlardan biri olarak kabul edilebilir.</span></i></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><i>*-*-*</i></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><i><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;">Mangıtların Orta Asya'daki varlığının bir yankısı, "bacakların" önemli bir rol oynadığı Kırgız destanı "Manas"ta da görülebilir. </span><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;">Genel olarak antik çağ, Kırgız efsanelerinde "altın çağ" bazen "Nogay zamanları" olarak anılır [35.-s. </span><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;">388;152.-S. </span><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;">301.].</span></i></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><i>*-*-*</i></span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><i>Sonuç olarak, Nogaylar, Azs ve Mangıtların aristokrat seçkinleri temsil ettiği Kırgız halkı içinde bir alt etno olarak kuruldu.</i></span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;">sonuç cümlesinden anlaşıldığı üzere yazı bilmeceyi farklı bir şekilde çözüyor, nogaylar kırgızlardı, kırgızistandan batıya gittiler diyor kısaca ve nihayetinde manas nogay ama kırgız oluyor.</span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><br /></span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><br /></span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><br /></span></span></span></p><p style="background-color: #f6f8f9; font-family: Tahoma, Geneva, "DejaVu Sans", sans-serif; font-size: 14.56px; margin-bottom: 10px;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="vertical-align: inherit;"><span style="font-size: 14.56px; vertical-align: inherit;"><br /></span></span></span></p></div><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div><br /><p class="MsoNoSpacing"><br /></p></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-32337792007859238092022-08-12T23:08:00.000+03:002022-08-12T23:08:59.344+03:00NOGAYLAR VE MOLOÇNAYA NEHRİ1 BÖLGESİNE İSKÂNLARI (1790-1860) (KONARGÖÇERLİKTEN YERLEŞİK HAYATA)<p> </p><p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZ08yYE4grV2waflTRcMDJOoV-z3K7JXb2_9pHltU4hs-lI-ALN1Lk1cnpn4KDU1omCeQQy5A0yiMmFIdRowF5Kf7GATijEY-5UN27lGMIfNTqtXAUgtULf01ZSuG5O72rvXUn6Ap2xRSITy0x_5iLam3bChiueaojP4iEvMlb8-NKUFif91Omyk8C/s241/MEL%C4%B0TOPOL%20S%C3%9CT%20NEHR%C4%B0.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="162" data-original-width="241" height="269" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZ08yYE4grV2waflTRcMDJOoV-z3K7JXb2_9pHltU4hs-lI-ALN1Lk1cnpn4KDU1omCeQQy5A0yiMmFIdRowF5Kf7GATijEY-5UN27lGMIfNTqtXAUgtULf01ZSuG5O72rvXUn6Ap2xRSITy0x_5iLam3bChiueaojP4iEvMlb8-NKUFif91Omyk8C/w400-h269/MEL%C4%B0TOPOL%20S%C3%9CT%20NEHR%C4%B0.JPG" width="400" /></a></div><br /><p></p>
<p class="MsoNormal">NOGAYLAR VE MOLOÇNAYA NEHRİ1 BÖLGESİNE İSKÂNLARI (1790-1860)
(KONARGÖÇERLİKTEN YERLEŞİK HAYATA) Молочный=SÜT</p>
<p class="MsoNormal"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Hacı Murat ARABACI*</p>
<p class="MsoNormal">1783 yılında Kırım’ın işgal edilmesiyle Rusya, hem
Karadeniz’de Osmanlı</p>
<p class="MsoNormal">Devleti’ne karşı çok büyük bir adım atmış hem de Kafkaslar
istikametine daha emin</p>
<p class="MsoNormal">adımlarla yürümeye başlamıştı. Bölgenin güvence altına
alınabilmesi için de Nogayların</p>
<p class="MsoNormal">sürülmesi gerekiyordu. Sürgün kararına Nogaylar tepki
gösterince Rus Generali Potyömkin,</p>
<p class="MsoNormal">A. V. Suvorov’un komutasındaki Rus birliklerini Nogayların
üzerine göndererek 1 Ekim</p>
<p class="MsoNormal">1783 tarihinde büyük bir katliam yaptırdı (Aliyeva &
Asker, 2012).</p>
<p class="MsoNormal"> Nogayların hayatında yaşadığı en büyük değişimlerden birisi
Moloçnaya bölgesine göç</p>
<p class="MsoNormal">etmeleri sonucunda meydana gelmiştir. Bu durumu Sergeyev
(1912) şöyle ifade etmektedir:</p>
<p class="MsoNormal">Altun Orda’nın büyük mirasçıları kimseye baş eğmeden gururla
dünyanın en hızlı atları</p>
<p class="MsoNormal">üzerinde yemyeşil güney Rusya bozkırlarında asırlarca hür
olarak, kahramanca yaşadılar.</p>
<p class="MsoNormal">Rus topraklarına akınlar yapıp, Rus köylerini yaktılar.
Ancak 18. yüzyılın sonunda onların</p>
<p class="MsoNormal">ihtişamlı dönemi sona erecek ve Nogaylar sekerât (ölüm
öncesi) dönemine girecektir.</p>
<p class="MsoNormal">Böylece o zapt edilemeyen muhteşem savaşçıların ellerinden
ok ve yayları alınacak, yerine</p>
<p class="MsoNormal">saban ve tapan verilecektir.</p>
<p class="MsoNormal"> Rusya destekli Kalmık istilaları, mırzaların kendi
aralarındaki anlaşmazlıklar ve kuraklık</p>
<p class="MsoNormal">gibi sebeplerle otlak bulmakta zorlanan Nogaylar, Kırım
yarımadasına yakın Perekop</p>
<p class="MsoNormal">bölgesine göç etmişler, ancak orada da Zaporojyalı
Kazakların saldırılarına maruz</p>
<p class="MsoNormal">kalmışlardı. 1646’da Zaporojya Kazaklarının büyük bir
saldırısına uğrayan Kırgız</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylarından küçük bir kesim (Kırgızlar), Melitopol
bölgesine geçerek ve Ağustos ayında</p>
<p class="MsoNormal">Moloçnaya Nehri yakınlarına yerleşmişlerdir. (Gribovskiy,
2006, Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Diğer taraftan Kalmık idaresinde kalan Nogaylar ise eski
otlaklarını kaybettikleri ve can</p>
<p class="MsoNormal">güvenliği olmadığından Kırım Hanlığı’na sığınmaya
çalışıyordu. Bu durumu fark eden</p>
<p class="MsoNormal">Rusya, Nogayların askeri gücünün Kırım ordusunu
güçlendireceği ve hatta Nogayların</p>
<p class="MsoNormal">Kafkasya’da Rusya’ya karşı savaşan Müslümanlara destek
vereceği endişesiyle bu göçü</p>
<p class="MsoNormal">engellemeye çalışıyordu. Bunun için Ruslar İtil Nehri’nden
başlayıp Ten Nehri’ne, oradan</p>
<p class="MsoNormal">da Kuzey Karadeniz kıyılarına kadar olan tüm bölgeyi kontrol
altına alarak göç yollarını</p>
<p class="MsoNormal">kapatmışlardı.</p>
<p class="MsoNormal"> Nogayların Moloçnaya Nehri civarında yerleşmesinde, 18.
yüzyılda Osmanlı Devleti ile</p>
<p class="MsoNormal">Rusya arasında yaşanan askeri ve siyasi hadiselerin birinci
derecede tesiri olmuştur. Şöyle</p>
<p class="MsoNormal">ki, 1700 yılında imzalanan İstanbul Antlaşması’yla getirilen
yeniliklerden biri,</p>
<p class="MsoNormal">demarkatsiya, yani sınırların net ve açık bir şekilde
işaretlenip görsellerle belirlenmesi</p>
<p class="MsoNormal">kararıdır. Buna istinaden kurulan komisyon, 1705 yılında
Osmanlı-Rusya (Zaporojya-Kırım)</p>
<p class="MsoNormal">sınırını net bir şekilde belirlemiştir. Sınırlar kesin bir
şekilde belirlenince taraflar arasında</p>
<p class="MsoNormal">karşılıklı olarak kimse toprağını serbestçe terk edemeyecek,
yer değiştiremeyecek ve izinsiz</p>
<p class="MsoNormal">sınır ihlali yapılamayacak olup, buna uymayanlara büyük
cezalar uygulanacaktır.</p>
<p class="MsoNormal">(Gribovskiy, 2006). Demarkatsiyadan en çok etkilenen kesim
hayvan sürülerine otlak</p>
<p class="MsoNormal">bulmak için o güne kadar bozkırda serbestçe ve sınır
tanımadan dolaşan Nogaylar olmuştur.</p>
<p class="MsoNormal">Bu uygulamadan sonra adeta Rusya sınırları içerisine
hapsolunmuşlardır.</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların Rus tebaası yapılmasında tesiri olan bir diğer
hadise de, 1768-1774 Osmanlı-Rus</p>
<p class="MsoNormal">Savaşı’dır. Rus ordusu Larga ve Kartal Ovası
muharebelerinde, Kırım Hanlığı ve Nogaylarla</p>
<p class="MsoNormal">desteklenmiş Osmanlı ordusunu yenmiş, Osmanlı Tuna ötesine
çekilmek zorunda kalmış,</p>
<p class="MsoNormal">Akkerman, Bender ve İzmail kaleleri kuşatılmıştır. O sırada
Rus birliklerinin II. Ordu</p>
<p class="MsoNormal">başkomutanı olan Kont Pyötr Ivanoviç Panin, daha önceki
görevleri esnasında Nogayların,</p>
<p class="MsoNormal">Kırım ve Türk ordusu için ne kadar önemli olduğunu, onların
Rusya’ya ve Kazaklara ne</p>
<p class="MsoNormal">kadar büyük zararlar verdiklerini öğrenmişti. Kont Panin, “Moskova’nın
duvarlarında bile</p>
<p class="MsoNormal">hala baskınlarının ve soygunlarının izleri duran, Rusya’nın
en korkunç düşmanı</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylardan, o doyumsuz avcı ve soygunculardan, Rusya’yı
ebediyen kurtarmak için”</p>
<p class="MsoNormal">(Skalkovskiy, 1867, 366) bir plan yapmış ve bu planını
Zaporojya ordu komutanı</p>
<p class="MsoNormal">Kaspişevski’ye gönderdiği 12 Ekim 1769 tarihli bir mektupla
anlatmıştır. Buna göre, an</p>
<p class="MsoNormal">itibarıyla Dinyester bölgesinde Rus birlikleri hâkimiyeti
sağlamış, Osmanlı Ordusu</p>
<p class="MsoNormal">Nogayları geride bırakarak Tuna’nın ötesine çekilmiştir.
Tuna ve Dinyester arasında</p>
<p class="MsoNormal">yaşayan ve her zaman ilk imhaları yapmakla görevli olan bu
Tatar orduları, şimdi hiçbir</p>
<p class="MsoNormal">koruma olmaksızın tek başlarına kalmışlardır. Zor durumda
olan bu insanlarla anlaşıp onları</p>
<p class="MsoNormal">Rusya tarafına çekmek, hem Osmanlı ve Kırım ordularının en
önemli gücünü ellerinden</p>
<p class="MsoNormal">almak olacak hem de Rusya’yı yüzyıllardır uğraştıran ve ne
kadar zarar verebileceklerini</p>
<p class="MsoNormal">ispatlayan, doyumsuz, kana susamış, barbar, vahşi
savaşçıların belasından kurtaracaktır.</p>
<p class="MsoNormal">Bunun için de çok milletli bir yapısı olan Zaporojya ordusu
bünyesinden, Tatar ve Türk</p>
<p class="MsoNormal">dillerini ve geleneklerini bilen güvenilir birkaç kişiyi
bulmak ve onlar vasıtasıyla Nogaylarla</p>
<p class="MsoNormal">iletişime geçmek gerekmektedir. Bunun yanı sıra ordudan iki
üç kişi seçerek, bizim iyi</p>
<p class="MsoNormal">bildiğimiz diğer yolları, yani hem aracılara hem de
Nogaylardan halkı ikna edebilecek</p>
<p class="MsoNormal">kimselere iyi para vermeyi de denemek lazımdır. Bu kişiler,
şu an içinde bulundukları</p>
<p class="MsoNormal">durumdan dolayı zaten hoşnutsuz olan Nogaylara, Rus
imparatoriçesinin iyi niyetini, onlara</p>
<p class="MsoNormal">saldırmak gibi bir düşüncesinin olmadığını, onların da
esasen Rusya ile savaşmak</p>
<p class="MsoNormal">istemediklerine inandıklarını, ama Türklerin ve Fransızların
kışkırtmalarından dolayı Rusya</p>
<p class="MsoNormal">ile aralarının bozulduğunu anlatacaklardır. Nogaylara şunu
da belirtmek gerekir: Eğer</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylar kabul ederlerse, imparatoriçenin koruması altına
girecekler, şu ana kadar</p>
<p class="MsoNormal">işledikleri suçtan cezalandırılmayacaklar, Türk kötülüğünden
kurtulacaklar, özel bir halk</p>
<p class="MsoNormal">olarak tüm irade ve özgürlüklerinde serbest olarak
yaşayacaklardır. Nogayların da Kalmık</p>
<p class="MsoNormal">ve Kabarday-Balkar halkları gibi özel kanun ve
yönetmelikleri olacak, imparatoriçenin</p>
<p class="MsoNormal">kutsal asası altında tüm özgürlüklerin tadını
çıkaracaklardır (Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">General Panin’in bu planını Koşevoy çok beğenir ve aracılar
vasıtasıyla 5 Temmuz 1770’te</p>
<p class="MsoNormal">Nogay mırzalarıyla müzakerelere başlanır. Nogaylar adına,
Yedisan Ordası’nın başı Tanay</p>
<p class="MsoNormal">Ağa ve 5 büyük kabilenin temsilcisi olan mırzalar; İslam
Mırza, Mamay Mırza, Temur</p>
<p class="MsoNormal">Sultan Mırza, Yedisan Ordası’ndan Cuma Hacı Mırza ve Bucak
veya Akkerman</p>
<p class="MsoNormal">Ordası’ndan Cami Mambet Mırza, ellerinde müzakerelere hazır
olduklarını bildiren bir</p>
<p class="MsoNormal">mektupla katılırlar. Kısa bir süre sonra Bucak Ordası’na
mensup 27 ve Yedisan Ordası’na</p>
<p class="MsoNormal">mensup 20 mırzanın daha rızasının olduğunu bildiren ikinci
bir mektup verilir ve</p>
<p class="MsoNormal">görüşmelere başlanır. Yeni katılan kabile liderleriyle
müzakereci sayısı da artmıştır.</p>
<p class="MsoNormal">Görüşmelere Yedisan Ordasından Mırza Bey Oğlu Mambet,
Salmanşah Oğlu Mehmet,</p>
<p class="MsoNormal">Tanay Ağa, Çaban Ağa, Munay Ağa, Aklı Ağa, Düşembi Ağa,
Elbundu Ağa, Agali Ağa</p>
<p class="MsoNormal">Efendi; Belogorodsky Ordasından, Han Mambet Bey Oğlu Can
Mambet Mırza, Ali Murzin</p>
<p class="MsoNormal">oğlu Çaban Mırza, Hacırudin Hacı, Kurban Ali Künbaşa, Tipiş
Ağa, Satlı Ağa, Antokay</p>
<p class="MsoNormal">Ağa, Ak Mambet Ağa, Mengleli Ağa katılmışlardır (Skalkovskiy,
1867).</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların elinde Ruslara karşı hiç bir kozları yokken,
üstüne bir de müzakereler esnasında,</p>
<p class="MsoNormal">15-16-17 Eylül 1770’te, Bender Kalesi’nin Rus birlikleri
tarafından ele geçirildiği haberi</p>
<p class="MsoNormal">gelir. Osmanlı ve Kırım kuvvetlerinin çekilmelerinden sonra
Nogaylar tamamen Ruslarla</p>
<p class="MsoNormal">baş başa kalınca Rus tarafı da tavır değiştirmiştir. Nogay
müzakerecilerin isteği üzerine</p>
<p class="MsoNormal">Kont Panin, ele geçirilen 809 Nogay esirini serbest bırakmış
ve 25 Eylül 1770’te görüşmeler</p>
<p class="MsoNormal">anlaşmayla sona ermiştir. Kont Panin, General Voyeikov’a
yazdığı bir mektupta çabalarımız</p>
<p class="MsoNormal">başarıyla taçlanmış, Yedisan ve Belogorodskaya Ordaları,
ayrıca Bucak Tatarları Osmanlı</p>
<p class="MsoNormal">vatandaşlığından ve gücünden tamamen yüz çevirmiş, dahası
onların Rus imparatorluğuyla</p>
<p class="MsoNormal">ebedi dostluğa ve ittifaka girmeleri, Camboyluk (Jambuylut)
ve Cedişkul gibi diğer Nogay</p>
<p class="MsoNormal">kabilelerinin de hatta belki de bütün Kırım’ın Rusya’ya
itaat etmeye hazır oldukları</p>
<p class="MsoNormal">hususunda bir umut verdi demiştir (Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Söz konusu mektupta, General Voyeikov’dan anlaşma sağlayan
Nogayların, bir an önce</p>
<p class="MsoNormal">Rusya topraklarına geçirilmesi için hazırlıkların yapılması
da istenmişti. Daha önce</p>
<p class="MsoNormal">sürüldükleri topraklara, yani Kamenka Nehri’nden Azak’a
kadar olan bozkırlara gitmek için</p>
<p class="MsoNormal">Dinyeper’den geçileceği, bunun için gemi ve feribotların,
ayrıca yiyecek ve su ihtiyaçları</p>
<p class="MsoNormal">için gerekli malzemelerin hazırlanması istenmişti. Ekim
1771’de serbest bırakılan 809 esire</p>
<p class="MsoNormal">ek olarak 11794 Nogay transfer edilmişti, ancak bu sadece
ilk kafile idi ve bu sayı gittikçe</p>
<p class="MsoNormal">artacaktı (Skalkovski, 1867; Sergeyev, 1912).</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların Rus vatandaşlığına geçmesi Rusları çok mutlu
etmiş, bu durum Nogay</p>
<p class="MsoNormal">ordusunun pasifleşmesi, savaş sahnesinden bozkıra geri
dönmesi olarak nitelendirilmişti.</p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt;"><o:p> </o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt;">“Yedisan
ve Bucak Ordalarının bize tabi olmaya karar vermeleri bu savaşın en büyük<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt;">kazancıdır”
(Sergeyev, 1912, s. 13) diyen Çariçe II. Yekaterina, bir emir yayınlayarak
onlara<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt;">kolaylık
sağlanması istiyordu. 13 Eylül 1771 tarihli bu emir şöyledir:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt;">Antik
çağlardan beri en büyük arzumuz Kırım’ın bizim gölgemizde olmasıdır. Tanrı,
bizim için geniş Tatar bölgesini himayemize vererek, ebedi bir ittifaka
girmelerini sağladı. Bölge sakinleri sığırlarını Perekop hattının ötesine
sürmek ve otlatmak için izin istediler, onların bu isteklerini küçümsemeden
merhametimizi gösterdik. Onlara Perekop hattının diğer taraflarında da her
türlü hayvanlarını otlatmak için izin verdik. Nogaylar Zaporojya ordumuzun
sakinlerinden daha düşük bir rütbede olacaklar ve onlarla geçineceklerdir. Bu
süre zarfında hayvan hırsızlığı ve tacizlerin olmaması için onlara
imparatorluğumuzun iyiliklerini göstereceğiz ve Tatarlar tarafından bir suçişlenirse
onu da komutanlara bildireceğiz (Skalkovski, 1867, s. 373).<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Yukarıdaki talimatnamede de görüldüğü gibi, Osmanlı Devleti
ve Kırım Hanlığı’nın en</p>
<p class="MsoNormal">hayati yıllarında, Rusya’nın en yetkili ağzından Kırım’la
ilgili hayalleri dile getirilmekte ve</p>
<p class="MsoNormal">her fırsatta kardeşlik, eşitlik gibi söylemlerin sıkça
yapılmasına rağmen, Nogayların Zaporoj</p>
<p class="MsoNormal">Kazakları'ndan daha aşağı bir seviyede vatandaşlık hakkına
sahip oldukları da gayet açık bir</p>
<p class="MsoNormal">şekilde belirtilmiştir.</p>
<p class="MsoNormal">28 Ocak 1772 yılında yine Çariçe II. Yekaterina tarafından
Nogay Ordası başkanı Can</p>
<p class="MsoNormal">Mambet Bey’e bir takdirnamenin yanı sıra bir kılıç hediye
gönderilmiştir. Ayrıca tüm</p>
<p class="MsoNormal">Yedisan mırzalarına ve tüm halka hitaben bir de mektup
yazılmıştır. Mektupta Rusya’nın</p>
<p class="MsoNormal">muzaffer ordusunun yardımıyla Nogayların yabancı
köleliğinden kurtuldukları, kimseye</p>
<p class="MsoNormal">bağlı kalmadan özgür bir Tatar bölgesi oluşturulacağı, hali
hazırda bölgede yaşayan</p>
<p class="MsoNormal">sakinlerin Tatarlarla iyi ilişkiler kurması gerektiği, her
türlü yardımın kendilerine yapılacağı</p>
<p class="MsoNormal">gibi çeşitli vaatler dile getirilmiştir (Sergeyev, 1912;
Skalkovski, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Ancak bu takdirnamelerden ve verilen sözlerden kısa bir süre
sonra gelişen siyasi hadiseler,</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylara hiçbir şeyin bekledikleri gibi olmadığını
göstermiş, Osmanlı Devleti’yle Rusya</p>
<p class="MsoNormal">arasında patlak veren yeni bir savaş, Rusya’nın Nogaylara
karşı tavrının tamamen</p>
<p class="MsoNormal">değişmesine sebep olmuştur. Nogayların, din kardeşlerinin
yanında yer almalarından ve</p>
<p class="MsoNormal">kendilerine karşı gelmelerinden endişe eden Rusya, onları
Ural steplerine sürgün etmeye</p>
<p class="MsoNormal">karar vermiş ve bunu da sanki kendi istekleriymiş gibi
göstermeye çalışmıştır. Bunun</p>
<p class="MsoNormal">üzerine Nogayların bir kısmı Kafkasya’ya kaçmaya çalışmış,
ancak arkalarından gelen Rus</p>
<p class="MsoNormal">birlikleri büyük bir kısmını öldürülmüşlerdir (Sergeyev,
1912).</p>
<p class="MsoNormal">Bu hadise ile yeniden başlayan düşmanlığı bitirmek isteyen
Potyömkin, Yedisan Ordası’nın</p>
<p class="MsoNormal">lideri Bayezid Bey ile görüşmüş ve onun yardımıyla bin
civarında Nogay ailesini Azak</p>
<p class="MsoNormal">Denizi’nin güneyindeki Eiskiy steplerine yerleştimiştir.
Fakat Potyömkin’in endişesi henüz</p>
<p class="MsoNormal">sona ermemiştir. Çünkü Kafkasya’da Ruslara karşı devam eden
milli mücadele hareketine</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların katılması ihtimali vardır. Bu sebeple, 1784-1790
yılları arasında bölgeye 2 bin</p>
<p class="MsoNormal">aile daha getirilmiştir. Bu ailelerden bir kısmı Kafkasya
Türkmenlerinin ve halen Hazar</p>
<p class="MsoNormal">Denizi boyunca dağınık göçer hayatı yaşayan Nogayların
arasına, bir kısmı da Moloçnaya</p>
<p class="MsoNormal">Nehri’nin sol tarafına yerleştirilmiş ve Azak Denizi’nden
Moloçnaya Nehri’ne kadar olan</p>
<p class="MsoNormal">tüm bölgede yaşayan Nogayların başına da hükümete yakın biri
olan Halil Aga mırza olarak</p>
<p class="MsoNormal">görevlendirilmiştir. Halil Aga, Moloçnaya Nehri bölgesinin
aynı zamanda ilk komutanıdır</p>
<p class="MsoNormal">ancak onun görevi çok uzun sürmemiş, 1793 yılında Bayezid
Bey lider olmuştur (Sergeyev,</p>
<p class="MsoNormal">1912, Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Böylece Nogayların hayatında yeni bir dönüm noktası daha
başlamış olup hükümet 1 Mart</p>
<p class="MsoNormal">1792’de bir emir yayınlayarak, Nogayların yerleşik hayata
geçirilmesini, bunun için gereken</p>
<p class="MsoNormal">imkânların sağlanmasını ve ikna edilmelerini istemiştir.
Nogaylara 285 desyatin4</p>
<p class="MsoNormal">işlenebilir,</p>
<p class="MsoNormal">67776 desyatin de tarıma elverişsiz toprak tahsis
edilmiştir. Bu araziler, Berda Nehri’nin</p>
<p class="MsoNormal">Azak’a döküldüğü yerlerden başlayıp, deniz sahili yukarı
steplerinden Moloçnaya Nehri’ne,</p>
<p class="MsoNormal">oradan da Tokmak Nehri’nin yukarılarına kadar ulaşmaktaydı.
Bu arada 1793’te Anapa’nın</p>
<p class="MsoNormal">işgalinden sonra, 22 Ekim 1795’te Kafkas Dağları ve
Stavropol şehri yakınlarında bulunan</p>
<p class="MsoNormal">Georgivsky bölgesinden, 27 Ekim 1795’te ise Kuzey Osetya’da
bulunan Nogay Kızlarsky</p>
<p class="MsoNormal">bölgesinden binlerce Nogay, Moloçnaya bölgesine getirilip
iskân edilmiştir. Böylece 18.</p>
<p class="MsoNormal">yüzyıl sonunda Nogay halkının nüfusu tahminen 4500 hane
yahut 14 bin kişi civarında</p>
<p class="MsoNormal">olmuştur. 1805 yılında Bayezid Bey’in hazırladığı bir
cetvelde ise 16053 kişi olarak</p>
<p class="MsoNormal">gösterilmiştir (Sergeyev, 1912; Skalkovski, 1867).</p>
<p class="MsoNormal"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-size: 10.0pt;">4 1 desyatin: 1.093 hektar<o:p></o:p></span></i></p>
<p class="MsoNormal">Rusya’nın, Nogayları konargöçer hayattan toprağa bağlı
yerleşik düzene geçirme planları</p>
<p class="MsoNormal">uygulanmaya başlanmıştır. Bunun için kabilelerin her birine
köyler oluşturulmuş, köylerden</p>
<p class="MsoNormal">başlayarak en yetkili makama kadar yerel idari birimler
tesis edilmiş, toprağı işlemeleri için</p>
<p class="MsoNormal">gereken alet, tohum vs. tedariki yapılmış, belli bir vergi
sistemi kurulmuş, ürünlerin</p>
<p class="MsoNormal">pazarlanması için gerekli pazar ve ticari yapılanma
yapılmıştır.</p>
<p class="MsoNormal">1793’te Yedisan Ordası’nın lideri Bayezid Bey, tüm Nogayların
başı yapılarak kendisine</p>
<p class="MsoNormal">dvoryan (soylu) unvanı verilmiş ve ekibiyle birlikte maaşa
bağlandı. Onun yaşadığı yer,</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların yerel yöneticilerinin merkezi olmuştur. Altında
çalışan görevli personel</p>
<p class="MsoNormal">şunlardan oluşmaktadır: müdür, yazı işleri sorumlusu, yazı
işleri memuru, tercüman ve altı</p>
<p class="MsoNormal">tane mahkeme görevlisi. Bu personel üç ordadan seçilmekte,
Bayezid Bey tüm aulların</p>
<p class="MsoNormal">(köy) yöneticisi olup, aulların bağlı olduğu dört tane de
volostnıyı (en küçük yerel idareci)</p>
<p class="MsoNormal">bulunmaktadır. Her aulda birer tane sodnik (askeri birlik
komutanı), ikişer tane desatnik</p>
<p class="MsoNormal">(köy polisi), Volostlarda ise volostnoy golova denilen
idareci ve yazı işleri memuru</p>
<p class="MsoNormal">bulunuyordu. İlk üç volosta toplam 43 aul bağlıdır: </p><p class="MsoNormal"><b>Akkerman-1 Aulu, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Akkerman-2 Aulu,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Altoul Aulu, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Ahıl Hocalar, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Aslıkşi Aulu, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Ay Tamgalı Aulu, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Argaglı-1, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Argaklı-2, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Bürküt-1,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Bürküt-2, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Beyseul, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Bavurdak, </b></p><p class="MsoNormal"><b>İmir Tobal, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kislik-1, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Keneges-1, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Keneges-2, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kagaç-1,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Kökbas, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kanglıgarı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Köndaguzlı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kancigalı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kagaç-2, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Köyasul, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Mesit, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Nevkus, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Oymaut,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Onik, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Ormanci, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Sasıktogun, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Temirgoca, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Tulga, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Togalı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Tüyüşke, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Şavkay Mişkir, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Şavklı-1,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Şavklı-2, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Şanşeklı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Şınbaday, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Yagandaşekli, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Yantsogur, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Şoyut
Cüret, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Yogartamgalı, </b></p><p class="MsoNormal"><b>Esebey,</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Yedinokta </b></p><p class="MsoNormal">(Sergeyev, 1912, Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Bayezid Bey ayda iki defa Nogayların durumuyla ilgili
Mariopol’deki polis şefine ve yerel</p>
<p class="MsoNormal">mahkeme başkanlığına rapor yazmakla yükümlüdür. Bunun
haricinde merkezi idare kendi</p>
<p class="MsoNormal">adamları vasıtasıyla da Nogaylar hakkında bilgi temin
etmektedir. Bu raporlardan birinde</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların Bayezid Bey’den memnun olmadıkları, hatta kendi
halklarından olan bir idareci</p>
<p class="MsoNormal">de istemedikleri, çünkü Bayezid Bey’in hala eski kabile
kanunlarına göre hüküm verdiği</p>
<p class="MsoNormal">yazmaktadır. Aullara bölüştürülen toprakları kendi
aralarında pay eden ve artık toprak sahibi</p>
<p class="MsoNormal">olan Nogaylar, baharda ve yazda göçer hayatına devam etmekte
kararlıdır. 1804 yılında</p>
<p class="MsoNormal">bölgeyi teftiş eden vali yardımcısı, bunların hala göç
ettiklerini, göç yerlerine doğru dürüst</p>
<p class="MsoNormal">ulaşım imkânı olmadığını, bundan dolayı aralarında
pasaportsuz olan ve kaçak durumunda</p>
<p class="MsoNormal">olanların rahatlıkla barınabileceğini, ayrıca hala sürekli
hareket halinde olduklarından,</p>
<p class="MsoNormal">polislerin aullardaki gücünün zayıf olduğunu, kısacası
Nogayların yeni hayatının eskisinden</p>
<p class="MsoNormal">çok farklı olmadığını rapor etmiştir. Bunun üzerine Tavriçeskaya
Valisi Jegulin, Nogaylara</p>
<p class="MsoNormal">buğday ve darı tohumu dağıtılmasını, ekiminin yaptırılmasını
ve tarım malzemeleri</p>
<p class="MsoNormal">verilmesini istemiş ise de Nogaylar tarım yapmaya hiç
istekli olmamışlardır (Sergeyev,</p>
<p class="MsoNormal">1912). Çünkü bir Nogay mırzası için tarımla uğraşmak zül
sayılmaktadır (Tavkul, 2013).</p>
<p class="MsoNormal">Vali Jegulin’in talimatı istikametinde tohumluk arpa, buğday
ve darı dağıtılmıştır. Darıyı</p>
<p class="MsoNormal">yiyecek olarak çok kullanan Nogaylar kendileri için darı
ekerken, Jegulin’e verilecek</p>
<p class="MsoNormal">raporda idare edecek kadar arpa ve buğday ekmişlerdir. 1803
yılına ait bir raporda, dağıtılan</p>
<p class="MsoNormal">tohumluk buğday ve arpa ile, alınan ürün mukayese
edildiğinde tohumluk dağıtılanın daha</p>
<p class="MsoNormal">fazla olduğu belirtilmiştir. Öte yandan yine aynı raporda
hayvan sayıları da yer almış olup,</p>
<p class="MsoNormal">buna göre Nogayların elinde 81500 sığır, 29310 at, 21700
koyun ve 5025 keçi mevcuttur.</p>
<p class="MsoNormal">Ayrıca bir yılda 16 bin 380 kg. tereyağı, 2570 at ve inek
derisi, 5 bin kg. da koyun yağı</p>
<p class="MsoNormal">satmışlardır (Sergeyev, 1912, Skalkovkiy, 1867). Bu durum göz
önüne alındığında</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların hayvanlarını bırakıp tarla ekmeye gönüllü
olmadıkları görülmektedir.</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların kendi içlerinde hala kabile yapısını sürdürmekte
direndiklerini düşünen Rusya,</p>
<p class="MsoNormal">Kuzey Karadeniz sahilinin Rus İmparatorluğu’na entegrasyonu
için bu küçük etnik</p>
<p class="MsoNormal">toplulukların kendi öz teşkilatlanma biçimi ve öz yönetim
hakkının kaldırılması</p>
<p class="MsoNormal">tartışmalarına başlamıştır (Gribovskiy, 2006).</p>
<p class="MsoNormal">1800 yılı itibarıyla özel statülü yönetim biçimine tabi olan
Nogayların devlete karşı</p>
<p class="MsoNormal">mesuliyetleri şunlardır: posta hizmeti için gerekli posta
araçlarının her türlü bakımı, posta</p>
<p class="MsoNormal">görevlilerinin geçimlerinin sağlanması ve ordunun ısınma
ihtiyacı olan yakacak temini.</p>
<p class="MsoNormal">Ayrıca Kırım’da yeni başlanan bir kışla inşaatına para
toplanması istenmiştir. Ancak</p>
<p class="MsoNormal">Bayezid Bey, 1799 kışının çok sert geçtiğini, bundan dolayı
40 bin hayvanın telef olduğunu</p>
<p class="MsoNormal">ve iflas etmiş vaziyette olduklarını bildirmiş, bu paradan
muaf tutulmalarını istemiştir. Eğer</p>
<p class="MsoNormal">muaf tutulmayacaklarsa da, devletin onlara vadettiği 12 bin
ruble parayı aldıktan sonra</p>
<p class="MsoNormal">ancak istenen bu bedeli ödeyebileceklerini iletmiştir.
Devlet yetkilileri ise bu talep</p>
<p class="MsoNormal">karşısında yeni kararlar almışlardır. Buna göre 1800 yılında
başlayan toprak vergisi</p>
<p class="MsoNormal">toplanacak, bunun karşılığında ise bazı vergilerden muaf
olunacaktır. 1000 kişilik Kazak</p>
<p class="MsoNormal">askerinin tüm geçimini, onların at, elbise ve bütün askeri
mühimmat ihtiyaçları Nogaylar</p>
<p class="MsoNormal">tarafından sağlanacak, bunun karşılığında ordunun yakacak
ihtiyacından muaf olacaklardır.</p>
<p class="MsoNormal">Posta, yol, köprü ve diğer vergiler devam edecektir
(Sergeyev, 1912, Skalkovskiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">Bu gelişmeler karşısında Bayezid Bey, Nogayların hem
askerlikten muaf olabilmesi hem de</p>
<p class="MsoNormal">1000 kişilik Kazak askerinin ihtiyacının karşılanma yükünden
kurtulabilmesi için 16</p>
<p class="MsoNormal">Temmuz 1801 yılında İmparator I. Paul’a başvurarak üç
maddelik yeni bir teklif mektubu</p>
<p class="MsoNormal">sunmuştur (Skalkovski, 1867). Buna göre eski çağlardan beri
at üzerinde yaşayan</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların her zaman asker bir halk olduğu bilinmekte olup,
doğal yapılarının gereği ve</p>
<p class="MsoNormal">kendi istekleri nedeniyle bu tür bir hizmete hazır oldukları
bildirilmiştir. Zikredilen üç</p>
<p class="MsoNormal">madde şu şekildedir:</p>
<p class="MsoNormal">1. Rusya'daki diğer yabancı yerleşimciler gibi Nogaylar da,
kişi başına vergiden</p>
<p class="MsoNormal">(kelle vergisi) ve askere alınmaktan muaf olabilmek için
1000 kişilik bir ordu kurarak</p>
<p class="MsoNormal">çarlığın hizmetine sunmayı taahhüt etmişlerdir.</p>
<p class="MsoNormal">2. Nogaylara, daha önceden Kuban'ı terk edip Kafkas hattına
giden ve yurtdışında</p>
<p class="MsoNormal">(Türkiye'de) dolaşan diğer Nogayları bu bölgeye getirebilmek
izin istenmiştir.</p>
<p class="MsoNormal">3. Devletin ekonomisine ve zenginliklerine katkı sağlamak
için sığır yetiştiriciliğinin</p>
<p class="MsoNormal">yeniden güçlendirilmesi istenmiş, bunun için yeterli
miktarda toprak (otlak) tahsis</p>
<p class="MsoNormal">edilmesi talep edilmiştir.</p>
<p class="MsoNormal">Bu teklifler arasında yer alan Nogay-Kazak birliğinin
kurulması teklifi kabul edilmiş ve 5</p>
<p class="MsoNormal">Ekim 1802’de Don Kazak alayları örnek alınarak, 500’er
kişilik iki alay oluşturulması,</p>
<p class="MsoNormal">alaylara mırzaların komutanlık etmesi, bu askerlerin kıyafet
ve silahlarının Nogaylar</p>
<p class="MsoNormal">tarafından karşılanması kararlaştırılmıştır. Ancak Nogaylar
Herson askeri valisine</p>
<p class="MsoNormal">başvurarak, bu konuda istekli olmadıklarını, Bayezid Bey’in
kendilerini zorla askere almak</p>
<p class="MsoNormal">istediğini bildiren şikâyet mektubu sunmuşlardır. O zaman
Bayezid Bey ve birkaç mırzanın</p>
<p class="MsoNormal">bu teklifi hükümete yaranmak için yaptığı anlaşılmış ve
durum silsile halinde yazışmalarla</p>
<p class="MsoNormal">Çara kadar bildirilmiş ve sonunda bölgeye bir teftiş heyeti
gönderilmiştir. 1804 yılı</p>
<p class="MsoNormal">Ağustos’unda hazırlanan teftiş raporuna göre, Nogaylar
askerlik yapmak istemediklerini,</p>
<p class="MsoNormal">hatta askerliktense köylü olmaya razı olduklarıni, Kırım
Tatarları ve komşuları olan</p>
<p class="MsoNormal">Kırgızlar gibi tarımla uğraşmayı ve buğday ekmeyi kabul
ettiklerini bildirmişlerdir.</p>
<p class="MsoNormal">(Sergeyev, 1912; Skalkovkiy, 1867). Bunun üzerine Mariopol polis
şefi, Bayezid Bey’i</p>
<p class="MsoNormal">halkı yurtdışına göçe zorladığı ve kışkırttığı gerekçesiyle
şikâyet etmiş, Herson Askeri</p>
<p class="MsoNormal">Valisi General Rosenberg, şikâyeti incelemek için bizzat
kendisi bölgeye gitmiş ve</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların toplu şekilde Tavriçeskaya Valiliği’ne başvurarak
pasaport almak istediklerini,</p>
<p class="MsoNormal">birçoğunun aralarında para topladıklarını ve mallarını apar
topar sattıklarını öğrenmiştir.</p>
<p class="MsoNormal">Bunun üzerine de Bayezid Bey 18 Kasım’da görevden alınıp
Herson’a sürülmüş, yerine de</p>
<p class="MsoNormal">Polkovnik (Albay) Trevogin görevlendirilmiştir (Sergeyev,
1912).</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların bu davranışı, General Rosenberg’i, ilk fırsatta
yurtdışına gidebilecekleri</p>
<p class="MsoNormal">konusunda endişeye düşürmüş ve bunun için onların bağlılığını
sağlayacak yeni tedbirler</p>
<p class="MsoNormal">almaya sevk etmiştir. İlk olarak kurulmaya çalışılan askeri
birlik tamamen lağvedilmiş,</p>
<p class="MsoNormal">Nogay alayına ait sancağın en yakın askeri birliğe teslim
edilmesi gerektiği bildirilmiş,</p>
<p class="MsoNormal">silahların da satılıp ihtiyaçlar için harcanmasını
emretmiştir. Bayezid Bey, halk arasında</p>
<p class="MsoNormal">etkisini kırmak için sürgün edilmiştir. Nogay-Kazak
ordusunun lağvedilmesinden sonra</p>
<p class="MsoNormal">Bakanlar Kurulu, İmparator I. Alexander’ın 13 Mayıs 1805’te
onayladığı Nogayların</p>
<p class="MsoNormal">Yönetim Sistemi Yönergesi’ni yayınlamıştır. Buna göre
Nogaylar Kırım Tatarlarıyla her türlü</p>
<p class="MsoNormal">hak ve sorumlulukta eşit hale gelmiş, vergi, ekspeditsiya
kaldırılmış ve Nogayların idaresi</p>
<p class="MsoNormal">Tavriçeskiy Valiliği’ne bağlanmıştır. Onların daha sıkı
gözetim altında tutulmaları için</p>
<p class="MsoNormal">Nogay Ordalarının Piristavası (Rus hükümet temsilcisi)
adıyla bir Rus memur atanmış olup,</p>
<p class="MsoNormal">bu memurun görünürdeki maksadı Nogayları korumak, onların
kendi içlerinde sükûneti</p>
<p class="MsoNormal">sağlamak ve o bölgede kanunların uygulanması ve emirlerin
yerine getirilmesi için</p>
<p class="MsoNormal">çalışmak, senede iki kez molla, mırza ve aksakalları
toplamak, özellikle aulları sık sık</p>
<p class="MsoNormal">gezerek kaçakların bu aullarda saklanmasını önlemektir.
Ayrıca bu yönetmelikle tüm</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların yazılı izin almadan bir yerden bir yere gitmeleri
de yasaklanmıştır. Nogaylara</p>
<p class="MsoNormal">aul başlarını seçme yetkisi verilmiş, aynı zamanda ufak
tefek mahkemelik işlerde kendi</p>
<p class="MsoNormal">aralarındaki anlaşmazlıkları kendilerinin çözmesi konusunda
mırza ve mollalara yetki</p>
<p class="MsoNormal">verilmiş, fakat büyük davalarda Melitopol’deki mahkemeye
başvurmaları gerektiği</p>
<p class="MsoNormal">söylenmiştir (Sergeyev, 1912; Skalkovkiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">11 Kasım 1805 yılında Tavriçeskiy Valisi Mortviyiç
tarafından İçişleri Bakanı Graf</p>
<p class="MsoNormal">Koçubey’e verilen rapora göre Nogayların yeni durumu şu
şekilde beyan edilmiştir: Büyük</p>
<p class="MsoNormal">verimli topraklar dağıtılmasına rağmen son derece sefil
halde yaşadıkları görülmüştür.</p>
<p class="MsoNormal">Onlara komşuları olan Alman Menonitleri5 örnek almaları ve
kendilerine güzel bir ev</p>
<p class="MsoNormal">yapmaları, su kuyusu kazmaları ve daha çok buğday ekmeleri
tavsiye edilmiştir. Nogaylar</p>
<p class="MsoNormal">buna razı olmuş ve hükümet yardım ederse ev inşa
edeceklerini söylemişlerdir. Vali,</p>
<p class="MsoNormal">hükümetten onlara ev inşası için gereken yardımın
yapılacağı, ayrıca belirlenecek merkezi</p>
<p class="MsoNormal">konumdaki 11 köye cami ve mollalar için lojman, çocuklar
için de okul yapılacağı sözünü</p>
<p class="MsoNormal">vermiştir. Bakanlıktan gelen izin üzerine şu köyler
belirlenmiştir: </p><p class="MsoNormal"><b>Yedi Nokta (Şimdiki adı Konstantinovka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Tüyüşke (Georgiyevka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Nevkus
(Alexandrovka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Burkut (Tihonovka),</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Şeklıy (Yeliseyevka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kislik (Noskrisenka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Aslıkşı
(Dianovka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Kandauzlı (Novopalovka),</b></p>
<p class="MsoNormal"><b>Yugartamgalı (Dimitriyevka), </b></p><p class="MsoNormal"><b>Aytamgalı (Sofiyevka) ve </b></p><p class="MsoNormal"><b>Eki
keneges (Novovasilievka)</b></p>
<p class="MsoNormal">(Sergeyev, 1912; Skalkovkiy, 1867).</p>
<p class="MsoNormal">İçişleri Bakanlığı’nın desteğini alan Vali Trevogin,
kerpiçten evler yapılması için inşaatlara</p>
<p class="MsoNormal">başlanmasını emretmiş ise de, Nogayların atalarından gelen
ananevi kibitkalarını taşınmaz</p>
<p class="MsoNormal">bir eve değişmeye isteksiz oldukları gözlemlenmiştir.
Nihayet çalışmaların ilk neticesinde, 1</p>
<p class="MsoNormal">0cak 1807 yılında bölgede 8 tane cami, 8 tane molla lojmanı
ve 1 tane köy odası yapılmıştır.</p>
<p class="MsoNormal">Rus yönetimi Nogayları ürkütmeden ve kızdırmadan ama mutlaka
evlerin yapılmasını,</p>
<p class="MsoNormal">gerekirse 11 köyle sınırlanan diğer inşaatların da
artırılabileceğini ve konunun sıkı bir</p>
<p class="MsoNormal">şekilde takip edilmesini istemiş, ayrıca Nogayların ev
sahibi olmalarını zorlamak için ev</p>
<p class="MsoNormal">yapmayanlara ülke içinde gezmek için bile pasaport
verilmeyeceği kararını almıştır. Tüm bu</p>
<p class="MsoNormal">baskıların neticesinde 1 Ocak 1811 tarihinde 67 köyde 4043
ev yapılmış, sadece 669 kibitka</p>
<p class="MsoNormal">kalmıştır. Ancak 1812 Nisan’ında bölgeyi teftiş eden Vali
çok şaşırtıcı bir hadiseye şahit</p>
<p class="MsoNormal">olmuştur: Nogaylar Rusların baskı ve yıldırmalarından bıkıp
evleri inşa etmişler, lakin yeni</p>
<p class="MsoNormal">inşa ettikleri evler yerine yanındaki eski kibitkalarında
yaşamaya devam etmişlerdir. Teftiş</p>
<p class="MsoNormal">eden De Mezon adlı Fransız asıllı Rus yetkilisi köylülere
çok sinirlenmiş, tüm kibitkalarının</p>
<p class="MsoNormal"><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-size: 10.0pt;">5 Hristiyanlığın faklı bir mezhebine mensup oldukları
için ülkelerinden kaçıp Rusya’ya sığınan bir grup (Keleş& Kılıç, 2017).<o:p></o:p></span></i></p>
<p class="MsoNormal">yok edileceği ve evlerine yerleşmeleri gerektiği konusunda
tehdit etmiştir. Nihayet 19</p>
<p class="MsoNormal">Temmuz 1812’de volost başlarına bütün kibitkaların ateşe
verilmesine dair bir emir gelmiş</p>
<p class="MsoNormal">ve bu emir uygulanmıştır. Bozkırın rüzgârı, Nogayların
gözyaşlarına karışan kibitkaların</p>
<p class="MsoNormal">küllerini savururken, köylerden yükselen alevler de adeta
onların yüzlerce, binlerce yıldır</p>
<p class="MsoNormal">süren özgür, konargöçer hayatlarının ve altın günlerinin kül
edildiğinin haberini vermektedir</p>
<p class="MsoNormal">(Sergeyev, 1912).</p>
<p class="MsoNormal">Moloçnaya Nehri bölgesine, 26 Kasım 1806’da Kuban
bölgesinden 494 kişi, 12 Eylül</p>
<p class="MsoNormal">1807’de ise Bucak Ordası Yedisan Nogaylarından 6404 kişi
kendi rızalarıyla yerleşmek</p>
<p class="MsoNormal">üzere getirilmiştir. Ancak gelenlerden 3945 kişi bu bölgeye
iskân edilmiş, geri kalanlar ise</p>
<p class="MsoNormal">Herson ve Yekaterinaslovsk bölgelerine gönderilmiştir. Yeni
gelenler eski Nogay aullarına</p>
<p class="MsoNormal">yerleştirilmiştir. Bu göç, Nogayların Moloçnaya Nehri’ne son
toplu göç dalgası kabul</p>
<p class="MsoNormal">edilmiştir. İleriki yıllarda bireysel ya da küçük gruplar
halinde gelenler olmuş ise de</p>
<p class="MsoNormal">kalabalık bir göç bir daha yaşanmamıştır. 23 Ekim 1812’de
Bucak Ordası’ndan gelen</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylar, bilinmeyen bir sebeple Türkiye’ye göç etmişlerdir.
Çünkü onların bu bölgeye</p>
<p class="MsoNormal">gelmeden önce Rus tarafıyla imzaladıkları bir anlaşmaya göre
istedikleri zaman Türkiye’ye</p>
<p class="MsoNormal">dönme hakları vardır ve bu hakkı kullanmışlardır. Resmi
kayıtlar toplam 3199 kişinin göç</p>
<p class="MsoNormal">ettiğini göstermektedir (Sergeyev, 1912).</p>
<p class="MsoNormal">Kibitkaları yakılıp zorla kerpiç evlere yerleştirilen olan
Nogayların bir an önce tarım</p>
<p class="MsoNormal">yapmaları konusunda sürekli emirler gönderilmiştir. Ancak
bölge sorumlusu Graf De</p>
<p class="MsoNormal">Mezon’un tarım yapmaya zorladığı Nogaylar, onu hayvancılığın
geliştirilmesi yönünde ikna</p>
<p class="MsoNormal">etmeye çalışmışlardır. Nitekim 1812-1822 yıllarına ait
raporlar mukayese edildiğinde,</p>
<p class="MsoNormal">devletin her türlü destek ve zorlamasına rağmen Nogayların
buğday yetiştiriciliğinde on yıl</p>
<p class="MsoNormal">boyunca henüz kendi ihtiyaçlarını karşılayacak kadar bile
yeterli buğday üretmedikleri, buna</p>
<p class="MsoNormal">karşılık hayvanlarının sayısının sürekli arttığı görülmüştür
(Sergeyev, 1912). Bunun yanı</p>
<p class="MsoNormal">sıra De Mezon, Nogayları yerleşik hayata alıştırmak için
onlara evlerini kireçle boyamayı,</p>
<p class="MsoNormal">avluların temizliğini, tuz gölünden kamış hasatı yapmayı
öğretmeye çalışmış; meyve bahçesi</p>
<p class="MsoNormal">yapmaları ve mezarlıkların ağaçlandırılması için fidan
dağıtımı yapmış; bunları yapmayanlar</p>
<p class="MsoNormal">için de cezalar uygulamıştır. Tüm bu çabalar her defasında
Nogayların protestosuyla karşılık</p>
<p class="MsoNormal">bulmuştur (Sergeyev, 1912).</p>
<p class="MsoNormal">1812-1819 yılları arası Nogaylar için huzursuzluk yılları
olmuştur. Bir yandan Bucak</p>
<p class="MsoNormal">Ordası’nın Türkiye’ye gidişi onları etkilerken, bir yandan
da 1812 yılında zorla askere alma</p>
<p class="MsoNormal">ve Nogaylardan 500 kişilik bir birlik oluşturulması
emredilmiş, gerekirse zor kullanılacağı</p>
<p class="MsoNormal">bildirilmiştir. Sonuçta çaresiz kalan Nogayların çocukları
zorla askere alındığı için köylerde</p>
<p class="MsoNormal">huzursuzluk meydana gelmiştir. Her ne kadar gönülsüz olsalar
da değişikliklere uyum</p>
<p class="MsoNormal">sağlama konusunda son derece kabiliyetli olan Nogaylar, 1821
yılına gelindiğinde istemeden</p>
<p class="MsoNormal">de olsa yerleşik hayata geçmiş, çiftçilik ve bahçecilik işini
öğrenmişlerdir. Hükümet,</p>
<p class="MsoNormal">bölgedeki yerleşimlerin idare merkezi olması ve ticareti
canlandırmak için bir şehir kurmaya</p>
<p class="MsoNormal">karar vermiş, 1821 yılında Yedi Nohta aulunun bulunduğu yere
Nogaysk adıyla bir şehir</p>
<p class="MsoNormal">kurulmuştur. 1830’da dabu şehre bağlı Berdansk (Berdi-Nogaysk)
limanı açılmıştır.</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların köylerini bırakıp ticaret yapmaları için şehre
yerleşmeleri teşvik edilmiş, 1826</p>
<p class="MsoNormal">yılının Mart ayında bu şehirde ilk defa Nogaylar için bir de
okul açılmıştır. Ancak Rus dili</p>
<p class="MsoNormal">ve Hristiyanlığın öğretildiği bu okula kimse çocuğunu
vermemiş, bunun üzerine hükümet</p>
<p class="MsoNormal">çocukların zorla okula kaydedilmeleri yönünde emir
vermiştir. 1832 yılında okulda 23</p>
<p class="MsoNormal">Nogay, 10 tane de diğer milletlerden olmak üzere 33 öğrenci
kaydolmuş ise de çocukların</p>
<p class="MsoNormal">çoğu okula devam etmemiştir. Aynı yıla ait raporlarda
yerleşik hayata geçme sürecinin</p>
<p class="MsoNormal">tamamlandığı, şehirde bazı mağazaların açıldığı ve yeni
vergi sistemlerinin hayata</p>
<p class="MsoNormal">geçirildiği belirtilmiştir. Lakin raporlarda her şeyin
normal olduğu belirtilmesine rağmen</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylar arasında yayılan bir haber büyük bir heyecana sebep
olmuştur: Türkiye’nin</p>
<p class="MsoNormal">Kırım’ı tekrar fethedeceği ve Nogayların Türkiye’ye göç
edeceği haberi. Yaşanan bu</p>
<p class="MsoNormal">heyecan üzerine Rus idaresi telaş içinde 24 Ağustos 1832’de
yeni bir karar alarak,</p>
<p class="MsoNormal">Nogayların özel statülü yönetim şeklinin kaldırılması ve
diğer tüm Rus vatandaşlarla aynı</p>
<p class="MsoNormal">kanuna tabi olması kararını almıştır. Bu kararla 1832
yılında Nogaylar için yeni bir devir</p>
<p class="MsoNormal">başlamıştır (Sergeyev, 1912).</p>
<p class="MsoNormal">Rus yönetimi, Nogayların yerleşik hayata tamamen uyum
sağladıkları ve devletin</p>
<p class="MsoNormal">kontrolüne girdikleri düşüncesiyle onlara Rus vatandaşlığı
statüsü vermiş ise de Nogaylara</p>
<p class="MsoNormal">hiç güvenmemiştir. Onların kalplerinde Türkiye’ye gitme
arzusunu sürekli canlı tuttuklarını</p>
<p class="MsoNormal">düşünüyor ve içlerine yerleştirdikleri adamları vasıtasıyla
gözetim altında tutuyordu.</p>
<p class="MsoNormal">Nogaylar cenahında ise hala Rus kanunları yerine kendi
törelerinin hükümleri uygulanıyor,</p>
<p class="MsoNormal">Rus okuluna ve kurulan şehre iyi gözle bakılmıyordu. Sadece
yapılan limanda diğer</p>
<p class="MsoNormal">milletlerin tüccarları sayesinde ciddi bir ticari canlanma
meydana gelmiştir (Sergeyev,</p>
<p class="MsoNormal">1913). Sürekli yeni arayışlarda olan Rus yönetimi, 1 Ocak
1841 yılında Berdansk</p>
<p class="MsoNormal">Limanı’nın bulunduğu yeri ayrı bir şehir yaparak Nogaysk
şehrinden ayırmıştır. 7 Ocak</p>
<p class="MsoNormal">1842’de ise senato kararıyla daha önce var olan
Dnepropetrovskiy ve Melitopolskiy’e ilave</p>
<p class="MsoNormal">olarak, Berdanskiy adıyla üçüncü bir ilçe kurulmuş ve Nogay
köyleri de bu ilçelere</p>
<p class="MsoNormal">dağıtılmıştır.</p>
<p class="MsoNormal">Kırım Harbi, hem Kırım Tatarlarının hem de bölgede yaşayan
Nogayların hayatında en</p>
<p class="MsoNormal">önemli dönüm noktalarından biri olmuştur. Çünkü o tarihten
sonra kitleler halinde</p>
<p class="MsoNormal">Türkiye’ye göçler başlamış, bu göç dalgası II. Dünya Savaşı
sonuna kadar aralıklarla devam</p>
<p class="MsoNormal">etmiştir. Bölgeden gönderilen raporlara bakıldığında
1853-1856 arasında Nogaylar, diğer</p>
<p class="MsoNormal">Rus vatandaşları gibi savaş sebebiyle orduya toplanan
yardımlara katılmış; para, at, büyük</p>
<p class="MsoNormal">baş hayvan, kıyafet vs. bağışında bulunmuştur. Resmi
belgelerde bu şekilde yazmasına</p>
<p class="MsoNormal">rağmen halk arasında durum tam tersi olup, Rus karşıtı
fikirler hızla yayılmıştır. Bilhassa</p>
<p class="MsoNormal">savaş döneminde Rusya aleyhtarı söylemlerinden dolayı
Kırım’dan bu bölgeye sürgün</p>
<p class="MsoNormal">gönderilen Tatarların gelmesiyle Nogaylar arasında da anti
Rus bir milli hareket baş</p>
<p class="MsoNormal">göstermiştir. Buna karşılık Rus tarafının bakışlarında ve davranışlarında
sertlik dikkati</p>
<p class="MsoNormal">çekmiştir. Savaştan sonra Nogayların kuzeye sürgün edileceği
söylentisi ile artan</p>
<p class="MsoNormal">huzursuzluğun üzerine bir de yerel yönetici ve polislerin
keyfi tutumları, zorla vergi adı</p>
<p class="MsoNormal">altında haraç toplamaları ve okula giden çocukların orada
karşılaştığı kötü muamele</p>
<p class="MsoNormal">eklenince Türkiye’ye göç etme fikri iyiden iyiye kafalarında
yerleşmişti. Tam bu esnada</p>
<p class="MsoNormal">1859-1860 yılı kışında Kafkaslardan Türkiye’ye göç etmek
için yola çıkan 16 bin Kafkas</p>
<p class="MsoNormal">Nogayı’nın, kışı geçirmek için bu bölgeye gelmesi, adeta
Moloçnaya Nogaylarını da teşvik</p>
<p class="MsoNormal">etmişti (Sergeyev, 1913). Böylece büyük bir heyecanla altı
ay içinde on binlerce Nogay’ın</p>
<p class="MsoNormal">Türkiye’ye göçü gerçekleşmiş ve Moloçnaya Nogaylarının bu
bölgedeki serüvenleri sona</p>
<p class="MsoNormal">ermiştir.</p>
<p class="MsoNormal">Görüldüğü gibi, 19. Yüzyılın ilk yarısında Nogayların
yüzlerce yıldır sürdürdükleri hayat</p>
<p class="MsoNormal">tarzı olan konargöçerlikten yerleşik nizama geçiş süreci,
kendi rızalarının dışında, merkezi</p>
<p class="MsoNormal">otoritenin baskısıyla ve sancılı olmuştur. Ancak bu süreç
değerlendirilirken Nogaylar ne</p>
<p class="MsoNormal">kadar zorunlu bir kültür değişimine maruz bırakılmış olsalar
da, bu topluluğun çok kısa bir</p>
<p class="MsoNormal">sürede yeni hayat tarzına geçişte gösterdiği olağanüstü
adaptasyon hızı ve kabiliyeti dikkate</p>
<p class="MsoNormal">alınmalıdır. Yüzlerce yıl bozkırın zor şartlarıyla mücadele
ede ede gelişen ve adeta genlerine</p>
<p class="MsoNormal">sirayet etmiş olan bir azim ve kuvvetli irade ancak bu kadar
kısa sürede bu adaptasyonu</p>
<p class="MsoNormal">başarabilirdi. Yerleşik hayata geçişten kısa süre sonra
Türkiye’ye göç etmiş olmalarını da,</p>
<p class="MsoNormal">bu yeni hayat tarzına uyum sağlayamamaktan dolayı bir kaçış
olarak değil, siyasi ve kültürel</p>
<p class="MsoNormal">esaretten hürriyete yapılmış bir hicret olarak
değerlendirmek sağlıklı olacaktır. Nitekim</p>
<p class="MsoNormal">Ukraynalı tarihçi Gribovskiy (2006), Nogayların bu süreçte
gösterdikleri başarıların ve</p>
<p class="MsoNormal">keşiflerin Ukrayna’nın yerli halkı tarafından öğrenilip uzun
yıllar kullanıldığını şöyle ifade</p>
<p class="MsoNormal">etmektedir:</p>
<p class="MsoNormal">18. yüzyılın sonlarında ve 19. yüzyılın ilk yarısında, Nogay
halkının Karadeniz bozkırlarının zorlu</p>
<p class="MsoNormal">koşullarına uyum sağlamak için geliştirdiği ekonomik
becerileri ve adaptasyon yöntemleri,</p>
<p class="MsoNormal">tarımsal kolonizasyon süreci sırasında Ukrayna köylüleri
tarafından öğrenilip kullanılmıştır. Farklı</p>
<p class="MsoNormal">ekonomik-kültürel değerlerin taşıyıcıları arasında, halkın
donanımını belirgin bir şekilde</p>
<p class="MsoNormal">zenginleştiren kültürel bilgi paylaşımının çeşitli biçimleri
vardır. Mera kullanım şekli bilgisi başta</p>
<p class="MsoNormal">olmak üzere, hayvancılık organizasyonlarındaki becerileri,
konut ve çiftlik binalarının inşaatı (tın,</p>
<p class="MsoNormal">kurin, turluchnıy budınok) samanla karıştırılıp yapılan
kerpiç binalar gibi Nogay halkının maddi</p>
<p class="MsoNormal">kültürünün değerli unsurları Ukrayna göçmenlerinin ve
köylülerinin yaşamlarına girmiştir.</p>
<p class="MsoNormal">Özellikle ilk dönem Karadeniz bozkırı koşullarında tarım
ekonomisinin kurulmasında da</p>
<p class="MsoNormal">Ukrayna’nın Güney bölgesinde yaşayan yerli Ukraynalıların
kültürlerinde Nogay göçebe</p>
<p class="MsoNormal">kültürünün unsurları bulunmaktadır. Örneğin, Nogaylarının
alışkanlıklarına benzeyen, Zaporojya</p>
<p class="MsoNormal">Kozaklarının derin çukurlarda (oruz) tahılı muhafaza
etmeleri veya ortak işleri için imecenin</p>
<p class="MsoNormal">(toloka) kullanılması. Böylece Nogaylar, Ukrayna'nın
güneyindeki bölgesel maddi kültürün</p>
<p class="MsoNormal">oluşumunu etkilemiştir. Sonuç olarak, Kuzey Karadeniz
bölgesinin eski dönemleri</p>
<p class="MsoNormal">değerlendirilirken, o bölgenin kendi kültürel geleneği ve
yerel sosyo-politik oluşumları olmayan</p>
<p class="MsoNormal">bir çöl, “Vahşi Alan” (Dıke Pole) olduğu şeklindeki yaygın
inanışla bağdaşmaz. (Gribovskiy,</p>
<p class="MsoNormal">2006, 210)</p>
<p class="MsoNormal">Bilhassa Batılı oryantalistlerin ve bazı Rus tarihçilerin
iddia ettiklerinin aksine, binlerce yıl</p>
<p class="MsoNormal">Karadeniz’in kuzeyinde yaşamış olan Türk soylu konargöçer
toplulukların, bölgeye bir</p>
<p class="MsoNormal">medeniyet mirası bırakmadan gittikleri düşüncesinin doğru
olmadığını bu cümleler net</p>
<p class="MsoNormal">olarak ortaya koymaktadır.</p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-21929931229056225302022-04-25T19:39:00.000+03:002022-04-25T19:39:50.329+03:00ŞEYH MAMAY BİY 1541-1549 KAZAKÇA<p> Şeyh Mаymаy-biy (1549 j. Ölgen.) - Nоğаy Оrdаsınıñ ulı Musаnıñ uldаrınıñ biri - Nоğаy Оrdаsınıñ (1541-1549 j.j.) biy-mаñğıt jetekşisi. Keybir аvtоrlаr (mısаlı, V.M. Jiyrmuwdskiyy) аğаsı bаuwırımen birge qаtelig аnıqtаldı Mаmаy.</p><p>Şeyh-Mаmаy Biy 16-şi Nоğаy Biyi 1541 - 1549 jıl</p><p>Sаyd Аhmаd-Biydiñ аldındа</p><p>Yusuf-biy murаgeri</p><p>Dini İslаm</p><p>Ölimi 1549</p><p>Äkesi Musа-biy</p><p>Uldаrı «Hаn-Mırzа», «Kаsım-Mırzа», «Bаy-Mırzа», «Аq-Mırzа», «Bek-Mırzа» jäne «Biy-Mırzа»</p><p><br /></p><p>Ömirbаyan</p><p>Оnıñ äkesi Musаdа köptegen uldаrı bоldı, keybir аtаuwlаrı belgisiz, tipti sаnаğаndа, eleuwli аyırmаşılıqtаr bаr. Musа men оnıñ аğаlаrı qаytıs bоlğаnnаn keyin, оlаrdıñ urpаqtаrı uzаqqа sоzılğаn işki küresti jürgizdi. Şeyh Mаmаy оsı kürestiñ negizgi keyipkerleriniñ аrаsındа birinşi emes, birаq, äygili keyipker bоldı, sebebi оnıñ esimi ünemi bаstаpqı derek közderinde аytılаdı. <br /><br /><span style="background-color: #ffa400;">Аlşаğır men şeyh Muhаmmedtin qаrsılаsuwı kezinde Аlşаğır jаğındа bоldı. Şаmаmen 1516 jılı Аlşаğırdı şeyh Muhаmmed jeñdi, аl Nоğаy Mırzаsınıñ birneşe tаypаnıñ şäkirti Şeyh Mаmаy dа bоldı. 1519 jılı qаzаqtıñ şаbuwılı kezinde,</span></p><p>Şаmаsı, оl öziniñ jerlerinde qаldı jäne Hаn Qаsımnıñ biyligin mоyındаdı, öytkeni оl (jır derekteri bоyınşа) öziniñ qızın оğаn berdi. Mısаlı, оl Nоğаy köşbаsşılаrınıñ biri bоlğаn, оl Kаsım qаytıs bоlğаnnаn keyin qаzаqtаrdı şığаruwğа küres jürgizdi. <br />Şeyh-Mаmаy köşpeli оrdаsı, Оrdа şığıs böliginde оrnаlаsqаn, yağniy qаzаq hаndığınа qаrsı küres jоlındа Bаşqurtаrdı bаsqаrıp, belgili bir därejede Sibir hаndığın bаsqаrğаn. <br />1535 jılı оl elоrdаlıq sаrаydаn şığıp, Jаmburşı urpаqtаrınа qısqаşа türde оrаldı, оnı qоlğа tüsirgen, Оrdаdаn kelgen biy Sаiyd-Аhmetpen аşıq qаqtığıs jаsаğаn jäne Аştаhаnğа qоnıs аuwdаrğаn. Sоnımen qаtаr, Аştаhаnğа bаrğısı kelmegen Jаmburşınıñ urpаqtаrınа öz elderinde qаmqоr jаsаdı.Оsı оqiyğаlаrdаn keyin Sаiyd-Аhmаt D. Guwbiynniñ elşiligimen lаyıqsız äreket etti, Sаiyd Аhmet jаyılımdаrın şeyh-Mаmаy öz mаlın jаyıp jiberdi.</p><p>1535 jılı Şeyh-Mаymаy-Miyrzа Sibir hаndığımen şаyqаstı.</p><p>1537 jılı bоlğаn nоgаy äuwletiniñ jiyınıñdа Sаiyd Аhmet dep tаnıldı, yağniy Sаiyd Аhmedtiñ murаgeri, 30-şı jıldаrdаğı Nоgаy biyliginde Şeyh-Mаmаy ekinşi аdаmı bоldı. <br />Оrdаnıñ şığıs böligindegi köşbаsşı, оnıñ bаylığı Jаyıqtаñ şığısındа, Ertis pen Sırdаriyağа deyingi keñistikte bоldı. Оl sоndаy-аq Bаşqurttаrdı bаsqаrıp, jergilikti аqsüyekterdi erik-jigerine bаğındırdı. Qаsım, Hаk-Nаzаrnıñ ulı, nemereleri İbаk Kuçhum men Аhmed Giyrаy оnıñ sоtındа tärbiyelendi. Nоğаydıñ аsıl düniyesiniñ jаñа nоmenklаtuwrаsındа, оl şığıs böliginde (sоl jаq qаnаttıñ mоñğоl termiynоlоgiyasındа) birinşi bоlıp kekоvаt аtаuwın аldı.</p><p>1530-şı jıldаrdıñ аyağındа Nоğаy Оrdаsı üş bölikke bölindi: <br />şığıs - Şeyh-Mаmаy bаsqаrаtın, <br />Sаiyd-Аhmet оrtаlıq bаsqаrdı, <br />аl bаtıs - Hаdjiy Muwhаmmed bаstаğаn. <br />Sаiyd-Аhmettiñ Biy bоldı, аl аğаlаrı Şeyh-Mаmаy-Mırzа jäne Hаdjiy Muwhаmmаd-Mırzа-Nurаdin jäne Kekоvаtа bоldı. <br />Hаdjiy Muwhаmmаd-Mırzа Nurаdin jäne оñ qаnаttıñ qоlbаsşısı, şeyh-Mаmаy <br /><br />Mümkin, şаmаmen 1540 jılı (1541 jıldıñ 7 qаrаşаsındа Şeyh Mаmаydıñ elşiligi Mäskeuwge keldi, öytkeni Sаiyd-Аhmed Оrdаsınаñ elşiliginiñ mаteriyаldаrındа аytılmаğаn), Nоğаy Оrdаsındа töñkeris bоlğаn, nätiyjesinde Şeyh Mаmаy biylikke keldi <br />jäne Sаiyd Аhmаd Hоrezmde (UWrgenç) nemese Buwhаrаğа quwdаlаnаdı. <br />Şeyh Mаmаydı İsmаil men Yusuf bаuwırlаrı qоldаdı, Sаiyd-Аhmed, bälkim, Sаiyd Аhmedpen birge köşip bаrğаn kezde Mаmаydıñ qоldаuwı bоldı. Özderiniñ iynvestiytsiyalıq jоbаlаrın аluw tuwrаlı, zаmаndаstаrmen türli pikirler аytıldı. <br />Mäskeuw men Qırım şeyh-Mаmаymen 1540 jıldаn bаstаp Оrdа biyleuwşisimen qаrım-qаtınаstı sаqtаp qаldı, birаq tek 1548 jılı оl Mäskeuwge:оl tаqtа оrnаtılğаn. Mümkin, Şeyh-Mаmаy аldımen biylikti bаsıp аlıp, 1548 jılı tek аsıl düniyeniñ jiyındа mаquldаğаn. Keybir nоğаy köşbаsşılаrı оnı Mırzа, bаsqаlаrı - biy dep аtаydı. <br />1546 jılı Qırım hаn Sаhiyb-Giyrаy Mäskeuwge şeyh-Mаmаy bаstаğаn аyağı оğаn bаğınıştı ekenin hаbаrlаydı. Jаnаmа türde, оnıñ tаqtа tuwrаlı mälimdemesi resmiy märtebeniñ özgeruwine bаylаnıstı bоluwı mümkin Mäskeuwmen kelisimimdi qаytа jаñğırtuwdı qаlаytını tuwrаlı аytаdı. <br />Şeyh Mаmаydıñ аstınа оrtаlıq jäne sоl qаnаt qоsılıp, özi de biy, özi de kekоvаtаnıñ mindetin оrındаdı. Nurаdindi birge аğаsı Yusuf-biy jäne ulı Qаsım bоldı. Bаşqurtın äkimi, Sibir Şiybаniyd Аhmed Giyrаy bоldı.</p><p>1548 jılı jiberilgen elşilik şeyh-Mаmаy, İsmаil men Yusufdıñ аtınаn Mäskeuwmen beybitşilik kelisimin аldı. 1549 jılı qаñtаrdа kelisim-şаrtqа birikken pаltiyler äkeldi. 1549 jılı Mäskоvdiñ şetinde pаydа tаbuwğа tırısqаn ulı Qаsımdı ustаdı, оl üşin оğаn äyelimen, yağniy оnıñ аnаsın jiberdi.</p><p>Оnıñ аstındа Qırımğа jаsırın jeñiliske uşırаğаn Yusuftiñ ulı Аliy-Mırzа qоlbаsşılığınа qаrsı äsker jiberildi.</p><p>1549 jılı şilde аyındа Mäskeuwdegi Yusuf elşiliginiñ Şeyh-Mаmаy-Biy qаytıs bоlğаnın jаriyalаdı.</p><p><b style="background-color: #ffa400;">Embi men Sırdаriya özenderiniñ аrаlаrındаğı dаlаdа negizdelgen оnıñ uldаrı,Аltı Аtа ul Ulısıñ qurdı - Hаn, Qаsım, Bаy, Аq, Bek jäne Biy.</b></p><p>Аltıul Оrdа (Аltıul Ulıs, Аltı ul) - 16 ğаsırdıñ оrtаsındа Nоğаy Оrdаsınаn bölingen Jаyıq, Embi jäne Sırdаriya özenderiniñ аrаsındа nоğаy qаlıptаstıruw.</p><p>Аltıul Оrdа şeyh-Mаmаy qаytıs bоlğаnnаn keyin 1550 jıldаrı Nоğаy Оrdаsınаn bölinip, bаuwırlаrı İsmаil men Yusuftiñ аrаsındаğı tаqqа tаlаs bаstаluwı.</p><p>Şeyh Mаmаydıñ аltı ulı - Qаsım, Hаn, Bаy, Biy, Bek jäne Аq - öz ulısı men birge Nоğаydıñ negizgi böliginen bölinip, Nоğаy Оrdаsınıñ (Jаyıq, Embi jäne Sırdаriya özenderiniñ аrаsındа) şığısqа qаrаy jürdi. Оlаr älsiz, birаq sаlıstırmаlı türde täuwelsiz sаyasiy biylik qаlıptаstırdı - Аltı ul ulıs (Altıul).</p><p>Reseylik qujаttаrdа «Аltıul» uğımı pаydа bоlаdı jäne XVII ğаsırdıñ bаsındа pаydа bоlаdı. XVI ğаsırdıñ оrtаsındа «Аltı аğаyındı», «Аltı ul» jäne «аltı mırzа» sözderi pаydаlаnıldı. «Аltı ul» degen sözdi birinşi ret qоldаnğаn («Аltı ul», yağniy sözbe-söz «Аltı Ul») оrıs tаriyhşısı V. Trepаlоvtıñ Şeyh-Mаmаy ulı Nоğаy Mırzаsı Bek 1581 jılğı 8 mаuwsımdа оrıs pаtşаsı İYvаn Grоznıyğа diyplоm jоldаdı.</p><p>1549 jılı Mırzа Hаn ben Şeyh Mаmаy qаytıs bоlğаnnаn keyin bes bаuwır qаlаdı 1555 jılı Kаsım qаytıs bоlğаnnаn keyin, tör bаuwır qаlаdı, 1580 jılı Аq qаytıs bоlğаnnаn keyin - üş bаuwır qаldı. Аlаydа, Şeyh-Mаmаy uldаrı müşeleri оsı аltı urpаq «Аltı аğаyındı» jäne «аltı ul» uğımın qоldаndı. 1556 jılı Şeyh Mаmаydа оtız аdаm bоlğаn.</p><p>Аltı ul mırzаlаrı Qаzаq köşpendi hаndığımen şektesedi Sırdаriya, şığısqа qаrаy bаtısındа Jаyıq аuwmаğı . 1570-1580-şı jıldаrı, öytkeni Qаzаktаr Аltıul ulıstıñ şаbuwıl jаsаydı, Jаyıq jäne Enbi özeni bаtıs şekаrаsınıñ şığısınа şegindi. оlаrmen bаğınuw Qаlmаq tаyşı men birigip birge qоnıstаndı. XVII ğаsırdа birinşi jаrtısındа. bаsqаlаrı Qırım hаndаrı оlаrdıñ täuweldiligin mоyındаp, Qаrа teñiz dаlаsındа ülken jäne kişi Nоğаyğа. Аltı ul mırzаlаrı, Hiyuwа iyeligine jäne Qаzаq hаndığınа köşti.</p><p>XVII ğаsırdıñ birinşi jаrtısındа Аltı ul Оrdа ömir sürdi. <br />Аltıul täuwelsizdigin qоrğаy аlmаdı jäne Qаlmаq Tаyşığа täuweldi bоldı. <br />XIX ğаsırdıñ оrtаsındа Tömengi Edil аymаğındаğı Qаlmаqtаrdıñ ketuwinen keyin, <br />Аltı ul bir böligi Qаzаq kişi jüziniñ bir böligi bоldı, оndа qаzаqpen аrаlаsаdı, ?qаlğаn böligi Qаrа tenizge jäne Sоltüstik Kаvkаz dаlаlаrınа, iri jäne kişkentаy Nоğаyğа köşedi?.</p><p><br /></p><p>Şeyh Maymai-bi (1549 öldü) - Nogai Horde'un oğlu Musa'nın oğullarından biri - Nogai Horde'un lideri (1541-1549). Bazı yazarlar (örneğin, VM Zhirmudsky) kardeşi Mamai ile ilgili bir hata buldu.</p><p>Şeyh-Mamai Bi 16. Nogai Dansı 1541-1549</p><p>Said Ahmad-Bi'nin önünde</p><p>Yusuf-bi'nin varisi</p><p>İslam dini</p><p>Ölüm 1549</p><p>Babası Musa idi</p><p>Oğullar "Khan-Myrza", "Kasym-Myrza", "Bai-Myrza", "Ak-Myrza", "Bek-Myrza" ve "Bi-Myrza"</p><p><br /></p><p>Biyografi</p><p>Babası Musa'nın, bazıları bilinmeyen birçok oğlu vardı ve önemli farklılıklar var. Musa ve kardeşlerinin ölümünden sonra torunları uzun süreli bir iç savaş başlattı. Şeyh Mamay, bu mücadelenin ana karakterleri arasında birinci olmamakla birlikte ünlü bir karakterdi, çünkü adı hep orijinal kaynaklarda geçiyor. Alshagyr ile Şeyh Muhammed arasındaki yüzleşmede Alshagyr'in tarafındaydı. Yaklaşık 1516'da Alshagyr, Şeyh Muhammed ve Bay Nogai'nin birkaç kabilesinin öğrencisi olan Şeyh Mamay tarafından fethedildi. 1519'daki Kazak işgali sırasında,</p><p>Görünüşe göre, topraklarında kaldı ve (şiire göre) kızını ona verdiği için Han Kasym'ın yönetimini tanıdı. Örneğin, Kasym'in ölümünden sonra Kazakların sürülmesi için savaşan Nogay liderlerinden biriydi. Horde'un doğu kesiminde bulunan, yani Kazak Hanlığına karşı mücadelede bulunan Şeyh-Mamai göçebe ordusu Başkurtları yönetti ve bir dereceye kadar Sibirya Hanlığı'nı yönetti. 1535'te başkentin sarayından ayrıldı ve onu yakalayan Zhamburshy'nin torunlarına kısa bir süre döndü, Horde'dan dansçı Said-Akhmet ile açık bir çatışma yaşadı ve Ashtakhan'a taşındı. Ayrıca Ashtakhan'a gitmek istemeyen Zhamburshi'nin torunlarına da kendi ülkelerinde baktı. Gubin'in elçiliğine uygunsuz davrandı ve Şeyh Mamai, Said Ahmed'in otlaklarını otlattı.</p><p>1535'te Şeyh Maymai-Mirza, Sibirya Hanlığı'na karşı savaştı.</p><p>Nogai hanedanının 1537'deki toplantısında, 1930'larda Nogai yönetimi sırasında Şeyh Mamay'ın ikinci kişisi olan Saeed Ahmed'in halefi Saeed Ahmed olarak tanındı. Horde'un doğu kısmının lideri, serveti Uralların doğusunda, Irtysh ve Syrdarya'ya kadar olan bölgedeydi. Ayrıca Başkurtları yönetti ve yerel aristokrasiye boyun eğdirdi. Hak-Nazar'ın oğlu Kasym, torunları İbak Kuhum ve Ahmed Girai mahkemede büyütüldü. Soylu Nogai dünyasının yeni isimlendirmesinde, kekovat adını alan ilk doğu kesiminde (sol kanadın Moğol terminolojisinde) o oldu.</p><p>1530'ların sonlarında, Nogai Orda üç bölüme ayrıldı: Doğu - Şeyh Mamay liderliğindeki - merkezin başında Said-Ahmed ve Hacı Muhammed liderliğindeki batı. Said-Ahmed'in bi bi vardı ve kardeşleri Şeyh-Mamai-Mirza ve Hacı Muhammed-Mirza-Nuradin ve Kekovata idi. Hacı Muhammed-Mirza Nuradin ve sağ kanadın komutanı Şeyh Mamay</p><p>Muhtemelen 1540 civarında (7 Kasım 1541, Şeyh Mamay'ın elçiliği, Said-Ahmed Horde'nin elçilik materyallerinde bahsedilmediği gibi Moskova'ya geldi), Nogai Orda'da bir darbe oldu, bunun sonucunda Şeyh Mamay iktidara geldi ve Said Ahmed, Khorezm (Urgenç) veya Buhara'da zulüm gördü. Şeyh Mamay, kardeşleri İsmail ve Yusuf tarafından desteklendi ve Said-Ahmed, Said Ahmed ile taşındığında muhtemelen Mamay'ın desteğini aldı. Çağdaşların yatırım projelerini alma konusunda farklı görüşleri var. Moskova ve Kırım, 1540'tan itibaren Horde hükümdarı ile Şeyh Mamay ile ilişkilerini sürdürdü, ancak yalnızca 1548'de Moskova'ya döndü: tahta çıktı. Muhtemelen, Şeyh Mamay ilk önce iktidarı ele geçirdi ve 1548'de onu sadece asil dünya meclisinde onayladı. Bazı Nogay liderleri ona Lord diyor, diğerleri - dansçı. 1546'da Kırım hanı Sahib-Girai Moskova'ya giderek Şeyh Mamai'nin bacağının kontrolünde olduğunu duyurdu. Dolaylı olarak, yönetim kurulunda yaptığı açıklamada, resmi statüsündeki bir değişiklikten kaynaklanabilecek Moskova ile olan anlaşmasını yenilemek istediğini söylüyor. Şeyh Mamai yönetiminde merkez ve sol kanat birleşti ve hem dansçı hem de kekovata olarak hareket etti. Nuradin'e kardeşi Yusuf-bi ve oğlu Kasym eşlik etti. Başkurdistan valisi, Sibirya'dan Shibanid Ahmed Giray'dı.</p><p>1548'de gönderilen büyükelçilik, Şeyh Mamay, Yusuf ve İsmail adına Moskova ile barış anlaşması aldı. Ocak 1549'da paltolar sözleşmeye dahil edildi. 1549'da Moskova'nın eteklerinde kar elde etmeye çalışan oğlu Kasym'i yakaladı ve karısı yani annesiyle birlikte gönderdi.</p><p>Onun komutasında Yusuf'un gizlice mağlup edilen oğlu Ali Mirza komutasında Kırım'a bir ordu gönderildi.</p><p>Temmuz 1549'da Yusuf'un Moskova'daki büyükelçiliği, Şeyh Mama-Biy'in ölümünü açıkladı.</p><p>Emba ve Syrdarya nehirleri arasındaki bozkırda, oğulları Alty Ata, Ulys - Khan, Kasym, Bai, Ak, Bek ve Bi'yi kurdu.</p><p>Altyul Orda (Altyul Ulys, Alty ul), 16. yüzyılın ortalarında Nogai Horde'dan ayrılan Ural, Emba ve Syrdarya nehirleri arasındaki Nogai'nin oluşumudur.</p><p>Şeyh Mamai'nin ölümünden sonra 1550'de Altyul Horde, Nogai Horde'dan ayrıldı ve kardeşleri İsmail ile Yusuf arasında taht tartışması başladı.</p><p>Şeyh Mamay'ın altı oğlu - Kasym, Khan, Bai, Bi, Bek ve Ak - oğulları ile birlikte Nogai'nin ana bölgesinden ayrıldı ve Nogai Horde'a (Ural, Emba ve Syrdarya nehirleri arasında) doğuya yürüdüler. Zayıf ama nispeten bağımsız bir siyasi güç oluşturdular - Six Sons (Altyul).</p><p>"Altyul" kavramı Rus belgelerinde yer alır ve XVII. Yüzyılın başlarında ortaya çıkar. 16. yüzyılın ortalarında "altı erkek kardeş", "altı erkek çocuk" ve "altı beyefendi" kelimeleri kullanıldı. "Altı oğul" kelimesi ilk olarak Rus tarihçi V. 8 Haziran 1581'de Trepalov'lu Şeyh-Mamai'nin oğlu Bay Bek Nogai, Rus Çarı Korkunç İvan'a bir diploma gönderdi.</p><p>Mirza Han bin Şeyh Mamay'ın 1549'daki ölümünden sonra beş kardeş kaldı.1555'te Kasym'in ölümünden sonra dört kardeş kaldı ve Ak'ın 1580'deki ölümünden sonra üç kardeş kaldı. Ancak Şeyh Mamay'ın oğullarının mensupları bu altı kuşak için "altı erkek kardeş" ve "altı oğul" terimlerini kullanmışlardır. 1556'da Şeyh Mamay'ın otuz kişisi vardı.</p><p>Altı oğul, doğuda ve batıda Uralların toprakları olan Kazak göçebe hanlık Sirdarya tarafından sınırlanmıştır. 1570-1580'de Kazaklar Altyul ulus'a saldırırken, Ural ve Enbi nehirleri batı sınırının doğusuna çekildi. Kalmyks onlarla birlikte yerleşti. XVII yüzyılın ilk yarısında. diğerleri, Karadeniz bozkırlarındaki Kırım hanlarına, Büyük ve Küçük Nogaylara bağımlılıklarını kabul ettiler. Altı oğlunun efendileri Hiva ve Kazak Hanlığı'nın mülkiyetine geçti.</p><p>XVII yüzyılın ilk yarısında Horde'un altı oğlu yaşadı. Altyul bağımsızlığını savunamadı ve Kalmıkya Taishi'ye bağımlı hale geldi. On dokuzuncu yüzyılın ortalarında Aşağı Volga bölgesindeki Kalmyks'in ayrılmasından sonra, Altı Oğullar Kazak Genç Zhuz'un bir parçası oldular ve burada Kazaklarla kaynaştılar ve geri kalanlar Karadeniz'e ve Kuzey Kafkasya'nın irili ufaklı bozkırlarına taşındı.</p><p>Şeyh Mamai'nin ölümünden sonra Altyul Horde, 1550'de Nogai Horde'dan ayrıldı.</p><p><br /></p><p><b>Şeyh - Mаmаy Аltı ul</b><br />1) Hаn 1)Аmаnlı, 2)Qulаy.<br />2) Qаsım 1)Аq-Muhаmed, 2)Şeyh-Muhаmed, 3)Sultаnаy.<br />3) Аq 1)Äuwliye<br />4)Bаy 1)Hаn - Muhаmmed, 2)Jаnаy, 3)Hаq - Nаzаr, 4)Mаnsur,<br />5)Bek<br />6)Biy</p><p>Şeyh Muhаmmed Mırzа (Şаynek, Şаgiym, Şаyım, Аynıq) - 1555 jılı qаytıs bоlğаn Mırzа Kаsımnıñ ulı Аltıul Оrdаnıñ Mırzаsı jäne Nоğаydın biyi şeyh-Mаmаydın nemeresi (1549 qаytıs bоldı).</p><p>Аltıul Оrdаsınıñ şeyh-Muhаmmed mırzаsı Din İslаm Tegi mаñğıt Äkesi-Qаsım-Mırzа Оl öz ulısınа iye bоldı. Embi jäne Sırdаriya.</p><p>1622 jılı Аltıul köşpendilerinde Qаlmаq tаiyşısınıñ jüyeli şаbuwılı bоlğаndıqtаn, Sultаnаy Mırzа öz ulısımen birge Аştаhаn şetine köşip, pаtşа ükimetine аnt berdi. <br />Birаq оnıñ аğаsı Şeyh Muwhаmmed mırzа men оnıñ ulısı аtа-bаbаlаrınаn qаlğаn jerlerde qаldı. Jäne Sultаnаydıñ ülgisinen bаs tаrttı. Sultаnаy-Mırzа Şeyh-Muhаmmedti Аştаhаnğа köşip, Resey аzаmаttığınа kiruwge şаqırdı.</p><p>1627 jılı Аştаhаndа üş аylıq qаmаuwğа аlınğаnnаn keyin, Sultаnаy-Mırzа öz ulısımen Jаyıq özeninen qаşıp bаrаdı. Аştаhаn sаdаqşılаr sаqşılаrın jiberdi. Embi özeninde оrıstаrı Аltıul оrdаsın bаsıp аlıp, 60 аdаmnıñ ömirin qiydı, Sultаnаydı jebe аrqаsınа tiyip jаrаlı bоlаdı dа, qаşıp ketedi. Аştаhаn sаdаqşılаrındа «tilder» men tutqındаrdı bаsıp аldı. Sultаnаy Miyrzа аğаsı şeyh Muhаmmedti tаuwıp, оnımen birge köşip jüre bаstаdı.</p><p>Şeyh Muhаmmed pen Sultаnаy bаuwırlаstаr Ufа аzаmаttаrımen Mäskeuw аzаmаttığınа qаytа оrаlğаnı tuwrаlı kelissözder jürgizdi. 1627 jılı qаrаşаdа Аştаhаn äkimi Mırzаlаrdı Аştаhаnğа оrаluwğа ıntаlаndıruw üşin, Bоzаr ulı Yakоv Buhаrоvtıñ jetekşiligimen Аltıulı ulısınа elşilik jiberdi. </p><p>Embi özeninde 700 Аltıul ulısı qоrşаp, reseylik elşilikti bаsıp аlıp, аuwdаrmаşını öltirdi. Yakоv Buwhаrоvtıñ özin ustаp, аzаptаuwğа uşırаp, оnı urıp, оtpen örtep qоrlаdı.<br />Tek 1628 jıldıñ аqpаnındа оl Аştаhаnğа qаytа оrаldı. Delegаtsiyanıñ qаlğаn müşeleri quldıqqа sаtıldı. Sоl kezde 1628 jılı Аştаhаn guwbernаtоrlаrı, bülikşi Mırzаlаrdı jаzаlаuwğа ekspediytsiya uyımdаstırdı. Embiden keyin аltıuldıqtаr tоlığımen jenilip, dаlаğа qаştı. <br />Şeyh-Muwhаmmаd, Sultаnаy jäne bаsqа Аltıul Mırzаnıñ tаrаpınаn jаñа jаzаlаuw äreketterinen qоrquw keleside ne isteuw kerektigin оylаstırdı. Sultаnаy-Mırzа qаzаq jäne hiyvа hаndаrınıñ qоrğаuwındа qоnıs аuwdаruwdı usındı. Şeyh Muhаmmed pen оnıñ аğаsı Qulаy Buhаrа hаnnıñ iyeligine köşuwdi usındı. <br />Sultаnаy men Şeyh Muhаmmedtiñ аrаsındа dаuw tuwındаğаnnаn keyin, jаnjаl tuwındаp, bir-birinen bölek köşip kete bаstаdı.</p><p>XIX ğаsırdаğı Оrtа Аziyadаğı jаzuwşı Muwniys-аd- diyn şeyh Muhаmmed Hivаnıñ Аrаb Muhаmmed hаn (1603-1621) sоtındа tärbiyelengenin hаbаrlаdı. <br />Аrаb-Muwhаmmed hаnnıñ biyligi üşin, оnıñ uldаrı Hаbаş pen İlbаrs birge küresken işki üştik kezinde Аltıul Mırzа Şeyh Muwhаmmаd birinşi bоlıp qоldаdı. <br />Hаbаş-Sultаn, äkesinen jeñiliske uşırаğаnnаn keyin, Аltıul Mırzаğа qаşıp, оlаrdаn bаspаnа izdedi. <br />Şeyh Muhаmmed оnı ustаp, оnı äkesine аdаl ekenin İsfаndiyarğа tаpsırdı. </p><p>1620 jıldıñ sоñındа Mırzа Şeyh Muhаmmed jаñа Hiyvа hаn İsfаndiyarmen (1623-1643) kelissözder jürgizdi. İsfаndiyar Hаn оnı öz iyeligine köşuwge şаqırdı, оğаn «bes qаlаnı» iye bоluwdı jäne uwäde berdi Türikmender Аltıulğа şаbuwıl jаsаmаydı</p><p>Şeyh - Mamai Altı oğul</p><p><br /></p><p>1) Han 1) Amanly, 2) Kulay.</p><p><br /></p><p>2) Kasym 1) Ak-Muhammed, 2) Şeyh-Muhammed, 3) Sultanai.</p><p><br /></p><p>3) Beyaz 1) Aziz</p><p><br /></p><p>4) Bay 1) Han - Muhammed, 2) Zhanai, 3) Hak - Nazar, 4) Mansur,</p><p><br /></p><p>5) Beck</p><p><br /></p><p>6) Bi</p><p><br /></p><p>Şeyh Muhammed Mirza (Shainek, Shagim, Shaim, Ainyk) - 1555 yılında ölen Myrza Kasym'in oğlu, Altyul Orda'nın Lordu ve Nogai'nin dansçısı Şeyh-Mamay'ın torunu (1549 öldü).</p><p>Altyul Horde Dininden Şeyh Muhammed İslami Soyadı Ebedi Baba-Kasym-Mr.</p><p>Bir oğlu vardı. Emba ve Syrdarya.</p><p>1622'de Altyul göçebeleri Kalmyk Taishi tarafından düzenli olarak saldırıya uğradığında, Sultanai Myrza ve oğlu Ashtakhan'ın dış mahallelerine taşındı ve çarlık hükümetine bağlılık yemini etti. Fakat kardeşi Şeyh Muhammed ve oğlu, atalarının bıraktığı topraklarda kaldı. Ve Sultanai örneğini reddetti. Sultanai-Mirza, Şeyh Muhammed'i Ashtakhan'a taşınmaya ve Rus vatandaşı olmaya davet etti.</p><p>1627'de Aştahan'da üç ay tutuklu kaldıktan sonra Sultanai-Myrza ve oğlu Ural Nehri'nden kaçtı. Ashtahan okçular gönderdi. Emba Nehri üzerinde Ruslar Altyul Horde'u ele geçirdi, 60 kişiyi öldürdü, Sultanai'yi okla yaraladı ve kaçtı. Ashtakhan, okçulardaki "dilleri" ve mahkumları ele geçirdi. Sultanai Mirza, kardeşi Şeyh Muhammed'i bulup onunla birlikte hareket etmeye başladı.</p><p>Şeyh Muhammed ve Sultanai kardeşler, Moskova vatandaşlığına dönüşlerinde Ufa vatandaşlarıyla görüştü. Kasım 1627'de Ashtakhan'ın akimi, Lordları Aştakhan'a dönmeye teşvik etmek için Bozor'un oğlu Yakov Bukharov önderliğinde Altyuly'nin oğluna bir elçilik gönderdi. Emba Nehri üzerinde 700 Altyul ulus, Rus büyükelçiliğini kuşatarak tercümanı öldürdü. Yakov, Buharov'u yakaladı, işkence etti, dövdü ve yaktı, ancak 1628 Şubatında Ashtakhan'a döndü. Delegasyonun geri kalanı köleliğe satıldı. Daha sonra 1628'de Ashtakhan valileri asi Lordları cezalandırmak için bir sefer düzenledi. Emba'dan sonra altı yaşındaki çocuklar tamamen yenildi ve bozkıra kaçtı. Şeyh Muhammed, Sultanai ve diğer Altyul Mirza'nın yeni cezalandırıcı eylemlerinden korkması, ona bundan sonra ne yapacağını düşündürdü. Sultanai-Myrza, Kazak ve Hiva hanlarının koruması altına girmeyi teklif etti. Şeyh Muhammed ve kardeşi Kulai, Buhara hanı ele geçirmeyi teklif etti. Sultan ile Şeyh Muhammed arasında çıkan anlaşmazlığın ardından bir tartışma çıktı ve iki taraf birbirinden ayrılmaya başladı.</p><p>19. yüzyıl Orta Asya yazarı Munis-ad-din Şeyh Muhammed, Hiva'nın Arap Muhammed Han'ın (1603-1621) sarayında yetiştirildiğini bildirdi. Altyul Mirza Şeyh Muhammed, oğulları Habash ve Ilbars ile iktidar için savaşan iç troyka sırasında Arap-Muhammed Han'ı ilk destekleyen kişi oldu. Habash-Sultan, babasının yenilgisinden sonra Altyul Myrza'ya kaçtı ve onlara sığındı. Şeyh Muhammed onu yakaladı ve babasına sadık olması için İsfandiar'a teslim etti. 1620'nin sonunda, Mirza Şeyh Muhammed, yeni Hiva hanı İsfandiar (1623-1643) ile görüştü. İsfandiyar Han, onu ele geçirmeye çağırdı, "beş şehir" sözü verdi ve Türkmenlerin Altyul'a saldırmayacağına söz verdi.</p><div><br /></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-63925002044926895372021-10-11T17:11:00.052+03:002022-04-25T22:35:17.727+03:00YAĞMUR DUASI (SITKADIM)<p> <span style="background-color: #f0f2f5; color: #050505; font-family: inherit; font-size: 15px;">YAĞMUR DUASI</span></p><div class="cxmmr5t8 oygrvhab hcukyx3x c1et5uql o9v6fnle" style="color: #050505; font-family: "Segoe UI Historic", "Segoe UI", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 15px; margin: 0.5em 0px 0px; overflow-wrap: break-word;"><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Tarihte en az beş kez soykırıma uğramış biz Nogay Türk’leri önasya ve Avrupa coğrafyasının birçok yerleşim yerlerinde dağınık olarak yaşamaktayız. Yaşadığımız güzel yurdumuza atalarımızın gelerek yerleşmeleri ortalama yüzyirmi yılı geçmiş veya bir kısmının gelişi dahada fazla olmuş isede bazı geleneklerimizi devam ettirmekte olduğumuzu düşünerek Karadeniz ve Hazar denizi kuzeyi ile bu iki deniz arasında kalan coğrafyada yaşamakta olan ve bu gün için bilebildiğimiz en çok Nogay’ın bulunduğu bölgedeki halkımızında bizim dinimize göre dua ve yemek verme gibi yöntemlerin dışında yağmur duasını nasıl yaptıklarını merak edip öğrenmek istedim. Çünkü yurdumuzun İçanadolu bölgesinde olan kendi köyüm ve diğer Nogay Türk’lerinin yerleştikleri köylerin kurak iklim kuşağında olmaları ve her yıl bahar aylarında mutlaka yağışa bağımlı bulunmaları nedeniyle yağmur duasına çıktıkları görüldüğünden ve yine Nogay bozkırı olarak adlandırılan Karadeniz kuzeyi bölgesinde yoğun olarak yerleşen soydaşlarımızında adı üstünde bozkır kuşağında bulunmaları nedeniyle İslam öncesi inaçları devam ettirmiş olabilecekleri düşüncesi ile mevcut yayınları okuduğumda, Nogay’lar ve Nogay olmayanlarında, biz Nogay’larda olduğu gibi İslamiyetin kabulünden önceki dönemlerden kalma inançları olup bunları çeşitli etkinliklerle uyguladıkları anlaşılıyor. İşte bunlardan biride kurak ve yağışsız geçen ilkbahar mevsiminde dinimize göre yapılan yağmur duasının dışında uygulanan etkinliklerdir. Bunun örnekleri halen yurdumuzdaki topluluklarda ve orta asyadaki diğer Türk topluluklarında da çeşitli şekillerde görülmektedir. Örneğin; Başkurt ve Uygur’larda birbirlerine su serpme, okunmuş küçük taşların akarsuya bırakılması gibi.</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Yine Karadeniz kuzeyi halklarından Adige’ler ile Karaçay, Malkar ve Kumuk’larda, yaşlı kadın ve çocukların bir küreğe kadın elbisesi giydirip güzelce süsledikleri ve bu kuklaya Karaçay’ların (kürek biyçe) adını verdikleri. Bu kuklanın çocuklar tarafında köy içinde dolaştırılıp her evin avlusuna girişte, kuklanın yere vurularak şöyle söyledikleri:</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Biz küyebiz, ölebiz (Biz yanıyoruz, ölüyoruz)</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Cavun cavsa süyebiz (Yağmur yağarsa seviyoruz)</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Kürek biyçeden cavun tileybiz (Kürek kadından yağmur diliyoruz)</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Her evdende et, ekmek, yumurta gibi yiyecekler toplayıp güle oynaya akarsu kıyısına gelip kuklayı suya atıp birbirlerine su serptikleri anlaşılmaktadır.</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Bu halkların bunlar ve benzeri gelenekleri olduğunu öğrendikten sonra bir anda on yaşlarında çocukluğumun o güzel günlerinde köyümde yine kurak giden bir mevsimde yaşadığım bir yağmur duası uygulaması gözümün önüne geldi.<br /><br /></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Sanırım Mayıs ayının ilk haftası ve oldukça sıcak bir gündü. <br />Benim yaşımdaki çocuklar ve kızlar köyümüz camisinin avlusunda toplandık. <br />İçimizde en büyüğü oniki, en küçüğüde dokuz yaşlarında idi. <br /><br />Öğlen namazından çıkmış yaşlılardan bir tanesi bize hitaben:</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">-Havalar kurak gitti, iki gün sonra yağmur duasına çıkacağız, sizde bu gün (Sıtkadım) söyliyeceksiniz dedi.<br />İçimizde bulunan kızlardan o ailenin ilk çocuklarını (tonguş) bir kenara ayırıp onlara gittiğiniz her evde sıtkadım söylerken sizlere kova ile su atarak ıslatacaklar. <br />Diğerleri sıtkadım söylerken sizlerden bir tanesi ıslatılacağı için her evde sadece biriniz öne çıkarsınız. Geriye kalanlarda yine hep birlikte sıtkadım söyleyecekler ve şimdi size vereceğim bu torbayada o evden verilen un,yumurta gibi yiyecekleri dolduracaksınız diye tembihliyerek bizi gönderdi.<br />Biz çocuklar hepbirlikte evlerin avlusuna girdik ve kızlardan birisi öne çıktı ve biz hep birağızdan, bu gün sadece bir kıtası aklımda kalan şu tekerlemeyi uyumlu, türkü şeklinde seslendirip söyledik .<br /><br /></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Kôkte bulut kaynaydı </b>(Gökte bulut kaynıyor)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Cerde şeşek caynaydı </b>(Yerde çiçekler dalgalanıyor)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Ne dep ne dep kaynaydı </b>(Ne diye,ne diye kaynıyor)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Cavaman dep kaynaydı </b>(Yağacağım diye kaynıyor)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>A bîlîm sıtkadım </b>(A bilim sıtkadım)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Sıtkadım keldî kôrüñûz </b>(Sıtkadım geldi görünüz)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Kôrümlügûn berîñîz </b>(Göz hakkını veriniz)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>A bîlîm sıtkadım </b>(A bilim sıtkadım)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Sıtkadım keldî kapıña </b>(Sıtkadım gel di kapına)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>A bîlîm sıtkadım. </b>(A bîlîm sıtkadım)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Sıtkadım keldî turuñuz </b>(Sıtkadım geldi kalkınız)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>Tîlekte bîr boluñuz </b>(Dilekte birlik olunuz)</span></div><div dir="auto" style="font-family: inherit;"><span style="background-color: #ffa400;"><b>A bîlîm sıtkadım </b>(A bilim sıtkadım)</span></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;"><br /></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Bu şekilde her evde hep bir ağızdan söylediğimizde, o evin hanımı veya yetişkin kızı evden su kovası ile çıkarak öne çıkan kıza kovadaki suyu serperek ıslattı. <br />Sonrada yumurta ,un,buğday gibi yiyecekleri getirdiğimiz torbaya koydu. <br />Köyü dolaşıp bitirdikten sonra cami avlusuna geldik ve oradaki yaşlı amca ıslanan kızları evlerine gönderip entarilerini değiştirip gelmelerini söyledi. <br />Toplanılan gıdalarıda köyün korucusuna verip bakkala gönderdi ve korucu bu gıdaları bakkala satmış olacak ki bir torba kuruyemişle geldi. </div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Bu sırada tonguş kızlarda entarilerini değiştirip kurulanmış olarak geldiler. </div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Korucu bir çay bardağını alıp torbadaki kuru yemişleri birer bardak doldurarak hepimize dağıttı. Yemişleri daha sonra yiyebileceğimiz söyelenerek yine bu yaşlı kişi ve köyün hocası başımızda olduğu halde topluca köyün mezarlığına gittik. </div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Mezarlığın etrafını üç defa dolaştıktan sonra hoca dua okudu ve bizde ellerimizi avuçlarımız yere bakacak şekilde kaldırıp duaya hepbir ağızdan amin dedik. <br />Sonrada verilen kuruyemişleri yiyerek güle oynaya evlerimize gittik.</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;"> <br />Aradan iki gün geçtikten sonra köyümüzün çeşmelerinden birinin yakınına adamlar tarafından küçük bir kanal kazıldı. <br />Bunun içine odunlar konulup ateş yakılarak üzerine arana tabir ettiğimiz büyük kazanlar yerleştirilip kesilen koyun etleri ile yemekler pişirildi ve bu yemekler hep birlikte yenildi. <br />Köyün yukarısındaki bayıra çıkılıp yine saf tutarak bütün köyün erkekleri dizildi ve hocanın yağmur duasını okumasını müteakip biz küçük çocuklar tarafından toplanılan okunmuş küçük çakıl taşlarını alarak köyün merasından akan Porsuk çayına götürüp attık.<br /><br /></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Kurak bir iklim kuşağındaki köyüm ile civar köylerde yağmur duası her yıl yapılmakta isede bu sözünü ettiğim ve Kafkas milletlerinde yapılan ve yine benim köyümde uygulanan gelenekle nerdeyse birebir örtüşen bu geleneğin bizde artık uygulanmadığı görülmektedir. <br />Bu gün dahi özlemini derinden duyduğum bu geleneğimiz yarım asırdır uygulanmamaktadır.<br />Acaba onlarda yağmur yağdırma etkinlikleri halen yapılmaktamıdır. <br />Bir geleneğin özlemi ile kaleme aldığım bu kısa yazımı tüm Nogay Türk’lerine ithaf eder, sav bolup savlukman kalsınlar derim.</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">NOT = Sıtkadım sözcüğünün ne anlama geldiğini bu gün dahi bilemediğim için yurdumuz Türkçe’si karşılığını belirtemedim. <br />Aynı sözcük Romanya Nogay’larında SÜTKADİM olarak telaffuz edilmektedir.<br />Yağmur ve bereket duası olarak adlandırılmışssada bir diğer anlam olarakta : Kuraklık zamanlarında ev ev dolaşıp bir yağmur duasını yır şeklinde okuyan çocuk topluluğu denilmektedir.</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Necdet ÖZEN</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;"><br /></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">facebook sayfasından</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;"><span style="background-color: white; white-space: pre-wrap;">Sevgili Babamız Necdet Özen bugün aramızdan ayrıldı. Son yolculuğuna 11.10.2021 tarihinde Eskişehir-Alpu ilçesi - Rıfkıye (Aktepe) köyünden uğurlayacağız. Tüm sevenlerinin başı sağolsun. Ailesi</span></div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;">Allah rahmet eylesin mekanı cennet olsun başınız sağ olsun</div><div dir="auto" style="background-color: #f0f2f5; font-family: inherit;"><br /></div></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-92079206125971937942021-08-07T17:19:00.000+03:002021-08-07T17:19:44.576+03:00Nogayca S.A Kalmıkova tasnifi<p> Page 1</p><p>S.A. Kalmıkova Tasnifi:<br /><br />İlgili bölümleri S.A. Kalmikova'nın yazdığı Grammatika nogayskogo yazıkaadlı eserde Nogay Türkçesi konuşma dilinin iki bölgesel ağza ayrıldığı ifade edilir:<br />1. Kuban-Nogay ağzı<br />2. Kara-Nogay ağzı<br /><br />Bu ağızların, Kuzey Kafkasyada birbirinden tecrid edilerek ayrı ayrı bölgelereyerleştirilen (Ova Nogayları ya da Kara Nogaylar kuzeydoğuya, Kuban Nogaylarıkuzeybatıya) Nogayların yakın akraba olan boy birliklerinin ve gruplarının alt-ağızlarının bir araya toplanması, yığılması (Konsantration) sonucu ortaya çıktığı dilegetirilir.<br /><br />Daha önce N.A. Baskakov da eserinde, birbirine komşu üç bölgede konuşulan Kara-Nogay ve Asıl-Nogay ağızları arasındaki ayrılıktan ziyade bunların herbirinin Ak-Nogay ağzı ile olan farkının fazla olduğuna işaret etmiştir.<br /><br />1962-1965 yılları arasında Karanogay'a ve Stavropol'ün ovalık kesimlerine düzenlenendiyalektolojik araştırma gezilerinde toplanan veriler, Baskakov'un kaydettiği Asıl-Nogay ağzı ve Kara-Nogay ağzı arasındaki ayırdedici özelliklerin geçen zamaniçerisinde birbirine çok yaklaştığını, hemen hemen eşitlendiğini göstermiştir. Budurum, aynı halkın grupları için bir yerde oturmaya geçişle beraber gelen maddî vemanevî yakınlığın hazırladığı doğal sürecin dile yansımasıdır. Bu yüzden StavropolNeftekum yöresi Nogaylarının dili (Baskakov'da Asıl-Nogay), müstakil bir ağız değil,bütün Ova Nogayları için bir olan Kara-Nogay ağzının bir alt-ağzıdır.<br /><br />Kuban Nogayları (Baskakov'da Ak-Nogay) ve Kara-Nogayların (Baskakov'daAsıl-Nogay ve Kara-Nogay) birbirlerinden ayrı olarak yerleştirilmeleri onlarındillerinin gelişiminde de etkisini gösterdi. Her iki Nogay grubunda da dilde32 birbirlerinden müstakil bir iç gelişim süreci başlattı. Bunda iki Nogay grubunun farklıhalklarla komşuluğu da önemli bir rol oynadı.<br /><br />Kara-Nogayların iskân edildikleri ovalarda Kara-Nogaylar dışında Kalmikova'nın G.Anan'ev’e dayanarak 36 verdiği bilgiye göre Terekli Mektep diye adlandırılankomutanlıkta sadece birkaç Rus ve Ermeni ailesi yaşarken, Kuban Nogayları Kuban'ayerleştikleri andan itibaren oradaki Ruslar, Çerkezler, Abazalar ve Karaçaylarla sıkı birilişki içinde bulunmuşlardır.<br /><br />Kuban Nogaylarının Kafkas halkları ve dilleriyle asırlardan beri süren temasları,onların kültürlerinde ve dillerinde birçok yabancı unsur olarak kendini göstermiştir.<br /><br />S.A. Kalmikova'nın Nogay Türkçesi ağızları için gösterdiği ses özelliklerişunlardır:<br /><br /><b>Kuban-Nogay ağzı</b><br /><br />1. Kelime başında /c/ünsüzünün kullanılması:cip, cel, cür-, cilan, cir vb.<br />2. Bazı kelimelerde söz başında /t/ yerine /d/'nin bulunuşu:deñiz, dawus, direk vb.<br />3. Yuvarlak-dar ön dil ünlüsü /ü/'nün /y/ ünsüzü önünde düzleşmesi:iykön, iygö, biytip vb.<br />4. Kara-Nogay ağzında iki ünlü arasında (Intervokal) iken korunan /b/'nin diş-dudak/v/'sine dönmesi:civek ‘ipek’, avay 'anne', qavaq ‘kabak', savin 'sabun', şiverek “paçavra, pilipırtı' vb.<br />5. Eklerdeki /l/ başlangıç ünsüzü için nl > nn ilerleyici benzeşmesi özelliklidir:sannar 'sayılar', künner 'günler', borannar "boranlar', şivinnar sinekler', kelinner‘gelinler' vb.**<br />6. İsim durum eklerinin burun ünsüzleriyle başlayan varyantlarının bulunmayışı:qızımdan, tondun ceni vb. (?)<br />7. Fiillerde emir kipinin {-Aş} ile gerçekleşmesi:baraş 'git', eteş 'et, yap', yazaş "yaz' vb.<br />8. Kara-Nogay ağzındaki {-ma/-me} soru eklerinin yerine {-im/-im}'in bulunuşu:barım? 'var mı?', coyum? 'yok mu?' vb.<br /><br /><b>Kara-Nogay ağzı</b><br /><br />1. Ön ses durumunda /y/ sesinin bulunuşu:yol, yiyin, yılan vb.<br />2. Bazı kelimelerde ön ses durumunda /p/ yerine /b/'nin bulunuşu:bışaq 'biçak”, bislaq peynir' vb.<br />3. Eklerdeki /// başlangıç ünsüzü için nl > Il gerileyici benzeşmesi:sallar 'sayılar, küller 'günler', borallar 'boranlar', şıvıllar 'sinekler' vb.<br />4. Kuban-Nogay ağzında ötümsüz ünsüzlerden sonra /p/'ye değişen ek başındaki/m/'nin korunması:aytmadı, tapmadım, soqma vb.<br /><br />Kara-Nogay ve Kuban-Nogay ağızlarında bunlardan birine ya da diğerine özgübelirli ölçüde ağız kelimeleri yanında temel sözvarlığını Ortak Türkçenin kelimelerioluşturur. Asıl fark alıntı kelimelerdeki ayrılıktır. Kuban-Nogay ağzında Kafkasdillerinden önemli miktarda kelime bulunurken, Kara-Nogay ağzındaki pekçokkelimede Kumuk Türkçesi ile temasın etkisi görülür.<br /><br />Kara-Nogay ağzı ile Kuban-Nogay ağzı arasındaki ortaklıklar, farklılıklara göreçok fazladır. Nogay Türkçesinin konuşma dilleri (iki ağzı) arasındaki bu birlik Nogayyazı dilinin genel normlarının belirlenmesine temel teşkil etmiştir.</p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-57437273113814650132021-06-27T22:47:00.007+03:002021-06-27T22:47:54.659+03:00Nogayların Kocaeli Sancağı’na Göçleri<p>Recep YAŞA * - Gülcan MEMİŞ **</p><p>Nogaylar, Kazakistan’dan Balkanlara kadar oldukça geniş bir coğrafyada dağınık bir şekilde yaşamaktadır. Bugün en yaygın olarak yaşadıkları ülkelerden biri de Türkiye’dir. Bununla birlikte Türkiye’de en az tanınan Türk topluluklarından biri Nogaylardır. Belki de bunun sebebi yaşadıkları sürgünlerden sonra gerek Osmanlı gerek Cumhuriyet döneminde yurt edindikleri yerlerde kendilerini o devletin bir parçası olarak saymalarıdır. Zira aynı dili konuşan, aynı dini ve kültürü paylaşan, aynı soydan gelen bir Türk topluluğu olarak yaşamış Nogaylar,hâkimiyeti altında bulunduğu otoriteye büyük bir özveriyle bağlı kalmışlardır.2</p><p>Nogayların Osmanlı İmparatorluğu’na ilk göçü 1774-1853 tarihleri arasında, ikinci göçleri ise Kırım Savaşı sonrasında Rusya yönetiminden rahatsızlık duyulması sonucunda gerçekleşmiştir. Osmanlı topraklarına üçüncü Nogay göçü, 1877-1878 Osmanlı - Rus Savaşı sonrasında yaşanmıştır.3 İşte biz bu bildirimizde çok farklı sebeplerden dolayı yaşadıkları ata topraklarından sürgün edilerek Kocaeli Sancağına yerleştirilenNogayları anlatmaya çalışacağız.</p><p>Nogayların Anadolu’ya İlk Göçleri ve “Kocaeli Sancağı”</p><p>Nogayların tarihini incelediğimizde göç olgusunun onların geçmişinde derin izler bıraktığı görülmektedir. Göç hareketlerinin doğuşunda göçmenler ile göç gönderen devlet arasındaki etkileşim önemli bir yere sahiptir.Nogayların, Kırım ve Kafkasya’dan Anadolu topraklarına yaptıkları göçlerde de yüzyıllardır devam eden Rus baskı ve denetimi etkili olmuştur. Bundan dolayı Osmanlı Devletine yapılan bu göçlerde çekici etkenlerden çok itici etkenlerin önemli rol oynadığını söylemek mümkündür.4</p><p> NitekimNogaylar, XV. yüzyılda Kırım ve çevresinde bölgesel bir güç olarak ortaya çıkmıştı. Moskova yönetimi, gerektiğinde Kırım Hanedanlığı içindeki Nogay beylerini siyasi amaçlarına ulaşmada önemli bir unsur olarak görmüştür.</p><p>Bununla birlikte Nogaylar, Ruslar için daima bir tehdit unsuru olarak görülmüştür. Öyle ki Rus – Nogay çatışması, XVI. yüzyılın ikinci yarısında oldukça şiddetlenmiştir. Ruslar, 1580’de Nogayların başkenti Saraycık’ı yakıp yıkmışlardır. Rusya içindeki diğer Türk boyları gibi Nogaylar da Rus devletinin sınırlarının genişletilmesi üzerine çeşitli siyasi ve idari baskılara maruz kalmışlardır.6</p><p> Nogay Ordası, XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibarenyaşanan iç çekişmeler sonucundaKüçük ve Büyük Nogay Ordaları olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Nogaylar yinede Ruslar için büyük tehdit olarak görülmekteydi.XVII. yüzyılda yaşanan Kalmuk İstilası sırasında Nogaylar, Osmanlı Devleti hâkimiyetindeki Kırım’a göç etmek zorunda kalmıştır. XVIII. yüzyıla gelindiğinde ise Nogayların parçalanma süreci hız kazanmıştır.7</p><p> Bu yüzyılda Nogaylar, Çerkezlerle birlikte Doğu Karadeniz sahilinde Azak Denizi ile Kuban Nehri havzasında yaşamaktaydı. Rusya’nın Nogaylara yönelik siyasetinin en önemli amacı Kırım Hanlığının Nogay gücünü ortadan kaldırmaktı. BöyleceRusya, XVIII. yüzyılda Karadeniz havzasındaki hâkimiyetini daha fazla güçlendirip Kafkaslarda etkin rol oynayacaktı.Kırım nedeniyle yaşanan Osmanlı-Rus Savaşları sonrasındaRusya, Kırım Hanlığının Nogay gücünü bertaraf etmek için 21 Temmuz 1774 Küçük Kaynarca ve 10 Mart 1779 Aynalıkavak Tenkihnâmesinde alınan kararlar doğrultusunda Osmanlıya karşı Nogaylardan faydalanma isteğinde bulunmuştur.8</p><p>Ancak Rusya, bu isteğe ret cevabı alınca şiddete başvurmuştur. Bu baskılardan yılmayan Nogaylar, Ruslara karşı ayaklanmışlar ve isyanlar çıkarmışlardır. Milli benliklerine sadık Nogayların bu direnişleri ile karşılaşan Ruslar, onları çeşitli yerlere dağıtmışlar hatta sınır dışı etmişlerdir.9</p><p>Nogaylara yönelik baskı, II. Yekaterina’nın 8 Nisan 1783 tarihli “Yüce Manifestosu” doğrultusunda alınan karar ile Kırımın Rus kontrolüne geçmesiyle artmıştır.10Kırımın ilhakıyla birlikte Çariçe Katerina’nın bölgede uyguladığı Ruslaştırma Politikasından dolayı halkaacımasızbaskılar uygulanıyordu. Çariçenin destek aldığı Rusya’nın Kırım Ordu Generali Potemkin yönetimine göre, Kırım ancak Türklerin buradan göç etmesiyle “Rus Yurdu” olabilirdi. Rus yönetimi, Nogaylarında geniş yaşam alanı olan Kırım’da halkın elinden ekonomik özgürlüklerine el koymuştur. Toprakların hazineye devredilmesiyle halk vergi veren “hazine köylüsü” adıyla köleleştirilmeye çalışılmıştır. Bu baskılara dayanamayan halk için göç kaçınılmaz olmuştu.11Yaşanan tüm bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devletinde huzuru bulacağına inanan Nogaylar, Çerkezlerle birlikte yaşadıkları toprakları büyük kitleler halinde terk edip “Ak Topraklar” olarak adlandırdıkları Osmanlı Devletine göç etmek zorunda kalmıştır. Osmanlı Devleti, bu durum karşısında göçü destekleyici bir tutum izlemekteydi.12</p><p>Bu göç süreci içerisinde Nogayların Anadolu’da yerleştikleri yerlerden biri de Kocaeli Sancağıdır.Bununla birlikte Kocaeli (İzmit) Sancağı, 1783’te Kırım’dan İstanbul’a yapılacakgöçlerin önlenmesinde kilit noktalardan biri olmuştur.Çünkü XVIII. yüzyılda Kırım ve Kefe’den İstanbul’a göçler olduğu gibi Anadolu’nun farklı şehirlerinden ekonomik beklentilerle iç göçler de gerçekleşiyordu. Ağustos 1783’te Osmanlı yönetimi, Kocaili Sancağı Mutasarrıfı İsmail Paşa ile İzmit, Gebze, Kaymaz, Hendek, Sabanca kadılıklarına Kırım ve Kefe’den göç geleceğini bildirmiştir.Osmanlı yönetimi, Kırım ve çevresinden gelen göçlere yönelik farklı tedbirler almıştı. Göç edenlerin kimlikleri tespit edildikten sonra uygun yerlere yerleştirileceklerdi. Bu kaza kadılıklarından Kırım ve Kefe’den gelen muhacirlerin birer ikişer hane olarak yerleşime uygun köylere yerleştirilmeleri istenmiştir.</p><p>Ayrıca muhacirlerin beşer onar haneler olarak bir mahalde toplanmaması, İstanbul’a göçlerin önlenmesi kadılardan istenen bir diğer husustu.13 </p><p>1 Ekim 1783 yılında gerçekleşen Suvorov Katliamı Nogayların ata yurtlarından koparak İzmit gibi Anadolu’nun farklı şehirlerine göç etmelerinin haklılığını ortaya koymuştur. Nitekim 1 Ekim 1783’te gerçekleşen Nogay-Rus savaşında Rus General Suvorov,savaş esnasında Nogayların durdurulmalarını ya da esir alınmalarını değil de tamamen ortadan kaldırılmalarını emretmiştir. Kuban boylarında Rus General Suvorov’un emriyle kadın, çocuk, ihtiyar demeden binlerce Nogay Türkü şehit edilmiştir.14Bu kanlı olay sonrasında Suvarov, Nogay Kasabıolarak anılmaya başlanmıştır.15</p><p>Kırım Savaşı Sonrası Nogayların Kocaeli Sancağı’na Göçleri</p><p>Kırım Savaşı (1853-1856) sonrasında Çarlık Rusya, Balkanlara doğru genişleme politikasını geçici olarak terk edip Kırım ve Kafkasya Bölgesinde yaşayan topluluklara yönelik baskı ve şiddeti arttırmıştır.16 Rusların,Nogayların yaşadığı Kuban boyları ile Kafkas Dağlarına kadar olan bölgeyi de ele geçirmesi Nogayların göçünü kaçınılmaz kılmıştır.17 17 Bedri Habiçoğlu, KafkasyadanAnadoluya Göçler, İstanbul, 1993, s. 87. Kırım Savaşı sonrası Osmanlı topraklarına göç eden Nogaylar, Kuban boylarında yaşayanlardı. Anadolu’ya gelen Nogayların büyük çoğunluğunu Canboyluk, Yedisan ve Beşno Kabileleri oluşturmaktaydı.</p><p>Bu bağlamda Rusların baskısına boyun eğmeyen Nogaylar, bütün mal varlıklarını yaşadıkları topraklarda bırakarak Osmanlı topraklarına göç etmeye başlamışlardır.18 Rus arşiv verilerine göre göç edenlerin 101.605’i kadın, 126.022’si erkek olmak üzere toplam 227.627 kişiydi. Göç esnasında 60.000 kişi ise Osmanlı topraklarına varamadan hayatını kaybetmişti.19 Bu göç sırasında Rus memurlara verdikleri yüksek pasaport ücreti onları daha fazla ekonomik sıkıntıya düşürmekteydi.Bu sebepleOsmanlı yönetimiKırım’dan deniz yoluyla Osmanlı topraklarına göç edecek Nogayların vapur ücretlerini dahi karşılamıştı.20Kırım Savaşı sonrasında Anadolu’ya gelenKafkas göçmelerin ilk varış yeri İstanbul İskelesiydi.Göçlerin artması ile birlikte Trabzon ve Samsun dagiriş yapılan yerlerden biri olmuştur.21 Bununla birlikte İstanbul’adoğrudan ulaşamayan Nogayların kendi çabalarıyla ulaşabildikleri yerlerden birisi de Sinop, İzmit gibi şehirlerdir.22 İzmit, Nogayların Anadolu’ya dağıtım noktalarından biri de olmuştur.23 Dolayısıyla da Nogaylar Adana, Konya, Ankara, Kayseri, Eskişehirgibi kalıcı iskân yerlerine İzmit’ten nakledilmiştir.24</p><p>İzmit,Nogayların göçlerinde bir nevi Anadolu’ya açılan bir kapı olmuştur.Nitekim İstanbul’a gelen Yenam Nogayları ile Çerkes Hatukay Kabilesinin 13 Eylül 1859 (15 Safer 1859) tarihinde Ankara Eyaletine bağlı Sivas’a yerleşmeleri uygun görülmüştü. İstanbul’dan yola çıkan bu Nogay ve Çerkez Kabileleri, İzmit üzerinden Samsun’agönderilip oradan da iskan yerlerine ulaşacaklardı. İstanbul’dan İzmit’e gelen Nogaylar ileÇerkezlerinyolculuk sırasında zorluklarla karşılaşmamaları için ikigruba bölünüp vapur ya da kayıklarla yola çıkmaları uygun görülmüştü. İzmit’e gelecek Nogay Yenam ile Çerkez Hatukay Kabileleri içerisinde bey ve ulemaların dışında çok sayıda kadın, çocuk, hasta ve yürümekte zorlanan kişiler bulunmaktaydı. Hasta ve yürümekte zorlananlar için eşyalarının taşınmasına kolaylıklar sağlanacaktı. İskân yerlerine varıncaya kadar her kafileye birer memur tahsis edilecekti. Nogay ve Çerkezlerin, yolculukları sırasında iyi yerlerde konaklatılması gibi ihtiyaçlarıise Emval Sandığı tarafından karşılanacaktı.25</p><p>Nogayların, büyük topluluklar halinde Kocaeli Sancağına göçleri ise1860 yılına rastlamaktadır.8 Mart 1860 tarihli Arz Tezkeresi Kocaeli Sancağına yapılan Nogay göçünün sebebiniaçıklamaktadır.Bu ArzTezkeresinegöre,İstanbul’da yoğun nüfus yığılması önemli sorunlara yol açmaktaydı. Öyle ki 6 Aralık 1858’de İstanbul’a ulaşan Çerkesler ile Nogayların sayısı 1060 iken 1860’ta bu sayı 14.000’e yükselmişti.İstanbul’da önemli yoğunluk oluşturan bu muhacirler arasında tifüs hastalığı hızla yayılıyordu. Hastalığın salgına dönüşmesini önlemek için Nogaylardan Adana, Kütahya ve Çorlu’ya yerleşmek isteyenlerin hemen sevk olunmasına; Ankara ve Konya’ya gidecek olanların İzmit, Bursa ve Eskişehir civarındaki köylere geçici olarak yerleştirilmesine karar verilmişti.26 1860’tan itibaren İzmit’in Kandıra ve Kaymaz gibi kazaları da geçici iskân yerlerinden olmuştur.27 Kocaeli Sancağına gelen Nogayların sayısını kesin olarak tespit etmek zordur. Çünkü bazı kayıtlarda sadece Nogay ifadesi kullanılırken bazı kayıtlarda ise Çerkez ve Nogay, Kırım muhacirleri gibi genel ifadelere rastlanılmaktadır. Bu durum gelen muhacirlerin kimliklerinin tespit edilmesinde gerekli özenin verilmediğini göstermektedir.</p><p>Osmanlı yönetimi tarafından İzmit’e geçici olarak gönderilen Nogaylar ile Çerkezlerin mağdur olmamaları için gerekli özen gösterilmekteydi. Bu sebeple İzmit’e gelenNogaylar ile Çerkezler, hükümetçe kendilerine gösterilen han, hane ve dükkânlara yerleştirilmişti. Ancak İzmid Meclisi’nde,Nogay ve Çerkezlerin yerleştikleri bu mekânların kira bedelininmülk sahiplerine nasıl ödeneceği gündeme gelmişti. İzmid Meclisi bu konuyla ilgili bir yazıyı3 Mart 1860’ta Meclisi Tanzimat’a iletmiştir. 15 Mart 1860 tarihinde Meclisi Tanzimat’ta alınan karar doğrultusunda kira bedelinin mülk sahiplerine Emvâl Sandığı tarafından ödenmesi uygun bulunmuştur.28</p><p>Kocaeli Sancağına 1860’tan itibaren kalabalıkNogaykabileleri gelmekteydi. Bunlardan biri de Yedisan29 Kabilesiydi. İstanbul’da bulunan Nogay Yedisan Kabilesi, iki yüz hane olup sekiz yüz altmış yedi nüfusa sahipti. Oldukça kalabalık nüfusa sahip olan Yedisan Kabilesinin Ankara Eyaleti içinde yerleştirilmesi kararlaştırılmıştı. Ancak mevsim şartları göç etmeleri için uygun değildi. Bu nedenle Yedisan Kabilesinin Ankara Eyaleti yerine geçici olarak Kocaeli ve BoluSancaklarına gönderilmesi uygun görülmüştü. Alınan bu karar doğrultusunda 7 Mart 1860(14 Şaban 1276) tarihinde Yedisan Kabilesinin önemli bölümü Kocaeli Sancağının Taraklı, Geyve ve Akhisar (Pamukova) Kazalarına; geriye kalan bölümü ise Bolu Sancağına tâbiTorbalı Kazasına gönderilecekti.Bu geçici iskân sürecinde asayiş tedbirleri alınarak Nogaylar uygun han, hane ve köylere yerleştirilecekti. Ayrıca maddi olarak zorluk yaşamamaları için Ankara Eyaletine göç edecekleri tarihe kadar on beş yaşından büyük olanlara günlük ikişer kuruş, on beş yaş altı olanlara ise birer kuruş yemeklik bedeli ödenmesi uygun bulunmuştu.30</p><p>Nogayların Ankara, Adana gibi asıl iskân yerleri yerine Kocaeli Sancağına yerleştirilmelerinde maddi durumlarındaki yetersizlikler de etkili olmaktaydı.Muhacir Komisyonu’na yazılan 22 Temmuz 1860 (3 Muharrem 1277) tarihli dilekçeye göre yirmi iki hane Nogay Muhacirinin maddi durumu oldukça kötü olduğundan Adana ya da Konya’ya değil de İzmit’e yerleştirilmelerine karar verilmişti. Ancak yerleşmeleri için gösterilen Koruluk alan taş ve çalılıklardan temizlenmediği için Nogaylar buraya yerleşemedikleri içinçok zor duruma düşmüşlerdir. Bundan dolayı Muhacir Komisyonuna bir dilekçe vererek akrabalarının bulunduğuAdana veya Konya’ya iskân etmek istediklerini belirtmişlerdir.Bu memnuniyetsizliğin giderilmesi için Osmanlı yönetimi tarafından 28 Temmuz 1860 (9 Muharrem 1277) tarihinde, Nogayların İzmit’te iskân ettirilmeleri hususunda İzmit Kaymakamlığından üzerlerine düşen görevi yapması istenmiştir.31Bununla birlikte 30 Temmuz 1860 (11 Muharrem 1277) tarihli bir belgeye göre, İzmit’e yerleşmek için gönderilen Nogayların iskân yerlerini verimli bulmayıp başka şehirlere yerleşmek için müracaatta bulundukları da görülmektedir. Bu sebeple İzmit Kaymakamlığı tarafından Nogayların yerleşim yeri ile ilgili memnuniyetsizliklerin acilen giderilerek verimliarazilere yerleştirilmeleri öngörülmüştür. 32</p><p>Diğer taraftan Nogayların bir kısmı Kocaeli Sancak merkezi yerine çeşitli kazalara dağıtılmaktaydı. Nitekim 1860 tarihinde Nogayların Altı Kesen (?) Kabilesi ile Çerkezlerin Han Kabilesinin İzmit Sancağına bağlı Hendek Kazasıyla Adapazarı’na bağlı Sapanca Kasabasına arazi-i maliye emriyle iskân edilmeleri uygun görülmüştü.</p><p>Ancak muhacirlerin bu arazilerde konaklayabilecekleri evleri henüz inşa edilmemişti. Bu sebeple evlerin inşası için gerekli kereste cinsleri ile kiremit gibi inşaat malzemelerinin miktarı tespit edilerek, bunların toplam bedeli Muhacir Komisyonuna mazbata ile bildirilecekti. Evlerin yapılacağı yerlerde gerekli tespitlerin yapılmasıiçin İzmit Mimar Kalfası Esvador görevlendirilmişti. Esvador, Nogay ve Çerkezler için inşa edilecek evlerin planını çizmiştir. Bu plana göre evlerin ikişer odası, bir sofası ve altında ahırı olup yüksekliği ise 7 zira’33 yani yaklaşık 5,25 metre ile 6,30 metre olacaktı. Ayrıca pencerelerde kanat sistemi kullanılacaktı. Buevlerin her birinin toplam maliyeti ise seksen dört buçuk kuruş tutmaktaydı.Bu tespit doğrultusunda Mimar Esvador ile geçici kontrat yapılmıştır. Esvador ile yapılan ikinci bir görüşme sonrasında evlerin maliyeti altmışaltı buçuk kuruşa düşürülmüştür. Yine de Esvador’un evler için verdiği toplam maliyet oldukça yüksek bulunmaktaydı.</p><p>Bundan dolayı 22 Haziran 1860 tarihli Meclis Komisyonuna gönderilen mazbataya göre evlerin daha ucuza yapılması için İstanbul’dan birkaç müteahhit kalfa gönderilmesi istenmiştir. Çünkü İzmit’te evlerin inşası için teknik bilgiye sahip başka mimar bulunmamaktaydı.</p><p>Osmanlı yönetimi,İzmit Sancağından Hendek ve Sapanca’ya gelen Nogay ve Çerkezlerin sayısı ile onlara ne kadar yardım edildiği konusunda kesin bilgilere sahibi olmak istemiştir. Bu amaçla Osmanlı yönetimi tarafından taşraya yerleşen muhacirlerle ilgili bir defter hazırlanmaktaydı. Bu defter sayesinde taşraya ne kadar nüfus geldiği, gelenler için kaç hane yapıldığı, ne kadar hane gerektiği, kaç hanenin misafir edilmeye devam edildiği, ne kadar tohumluk verildiği gibi bilgiler yer alacaktı. Ancak İzmit, Hendek ve Sabanca için gerekli bilgileri zamanında iletememiştir. 26 Haziran 1860 tarihinde Muhacir komisyonu tarafından İstanbul’a gönderilen mazbatada bunun gerekçesi olarak evlerin inşa edilememesi gösterilmiştir. Hazırlanan bu defterdeki bilgiler 25 Temmuz 1860 tarihinde tamamlanarak Bab-ı Âli ve Maliye Nezaretine iletilmiştir. Muhacir Komisyonunun 6 Ağustos 1860 tarihli mazbatasına göre Hendek ve Sapanca’daki arazilerde tarım devam ettiğinden evlerin henüz yapılmadığı, Nogay ve Çerkezlere günlük yevmiyelerinin verildiği anlaşılmaktadır. Meclisi Tanzimat inşa edilecek evler konusunu çözüme götürecek kararlar almıştır. Bu karara göre evler muhacirlerin ihtiyaçlarına cevap verecek özellikte olup çok ayrıntılı olmayacaktı. Evlerin masrafı için sekiz yüz ya da bin kuruş verilecekti. Bu ödenecek paranın içerisinde Nogay ve Çerkezlerin öküz, tohum gibi ihtiyaçlarının bedeli de bulunacaktı. Gerektiğinde evlerin yapımında muhacirlerin desteğine de başvurulacaktı. 10 Ekim 1860’ta Meclisi Tanzimat’ın İzmit Kaymakamlığına verdiği bu görev doğrultusunda evler kış mevsimi gelmeden tamamlanacaktı. 34</p><p>Nogayların Kocaeli Sancağında iskân ettikleri yerlerden biri de Kandıra Kazasıydı. Kandıra’ya yerleşen Nogayların neredeyse tamamı Canboyluk Kabilesindendi. Nogayların Canboyluk Kabilesinden Hoca Ramazan Efendi takımından onbeş hane seksen iki kişilik nüfus 20 Aralık 1860 (6Cemaziyelahir1277) tarihinde Kandıra Kazasına yerleşmek istemiştir.35 Yine Canboyluk Kabilesinden iki hane on iki kişilik nüfus 23 Aralık 1860’daKandıra Kazasında iskân isteğinde bulunmuştu.36 Bu istekleri olumlu karşılanan Nogaylar, köy ve kasabalara yerleşim kurallarına uygun olarak yerleştirilmişlerdir. Yanlarında fukara pusulası bulunanlara iskânlarına kadar günlük yarımşar okka ekmek verilmesi ya da hesaplanan bedelin nakit olarak ödenmesi hususunda İzmit Kaymakamlığının üzerine düşen görevi yapması istenmiştir.37</p><p>Kandıra’ya gönüllü olarak yerleşen Nogayların yanı sıra olumsuz hava şartları nedeniyle geçiciolarak yerleşenler de bulunmaktaydı.Nogay Canboyluk Kabilesinden dört hane yirmi bir kişilik bir grup İstanbul’a giderken hava koşullarının kötü olması üzerine Kandıra’ya yerleştirilmiştir.Kalıcı yerleşim yerlerine gitmek için gerekli koşullar sağlandığında ise akrabalarının bulunduğu Konya Eyaletine gitmek için Muhacir Komisyonuna bir dilekçe verdikleri görülmektedir.30 Nisan 1861 tarihinde bu istekleri kabul edilen Nogay ailelerinin Konya Eyaletine yerleşmeleri konusunda gereken işlemlerin yapılması öngörülmüştür.38Yine Nogayların Canboyluk Kabilesi ile İslam Mirza takımından otuz üç hane yüz elli altı kişilik bir grupolumsuz hava şartları nedeniyle Kandıra Kazasında iskân etmek zorunda kalmışlardır. Bir süre Kandıra’da iskân eden bu Nogaylar, Muhacir Komisyonu aracılığı ile akraba ve yakın çevrelerinin bulunduğu Konya Eyaletinin Kırşehir Kazasına göç etmek istemişlerdir. Kandıra’dan Kırşehir’e yapılacak bu göçte İzmit Kaymakamlığı ile Konya Valiliğine Nogayların iskân yerlerine ulaştırılmasında sorumluluklar verilmiştir. 16 Mayıs 1861’de (6 Zilkade 1277) İzmit Kaymakamlığından fukaradan olduğunu belirten pusulabulunanlara gerekli yardımlar yapılacaktı.39Kandıra’ya kötü hava şartları nedeniyle yerleştirilen bir diğer Nogay kabilesi,Canboyluk Kabilesinden doksan altı kişilik Abdülmelik Efendi takımıdır. 19 Mayıs 1861 ‘de Abdülmelik Efendi Kabilesi de Kırşehir’de bulunan akrabalarının yanlarına göç etmek istemiştir.40</p><p>İzmit’in Kaymaz Kazası de kötü hava şartları nedeniyle Nogayların yerleşmek zorunda kaldıkları yerleşim yerlerinden biriydi. Canboyluk Kabilesinden Hoca İdris takımından yetmiş kişilik aile kazazede olarak Kaymaz’a yerleşmişti. 25 Nisan - 10 Mayıs 1861 arasındaki farklı tarihlerdeki yazışmalardan Hoca İdris takımının akrabalarının bulunduğu Kırşehir’e gitmek istedikleri anlaşılmaktadır. 41</p><p>Ayrıca İzmit’te Nogay Canboyluk Kabilesinden Hoca Kasım Giray takımı yerleştirilmişti.Bu Nogay kabilesi on sekiz hane seksen nüfusa sahipti.20 Mayıs 1861’de (10 Zilkade 1277) Muhacir Komisyonu tarafından İzmit Kaymakamı Mustafa Arif Efendi ile Konya Valisi Ragıp Paşa’ya Hoca Kasım Giray takımının Konya Eyaletine yerleşmek istediği bildirilmiştir. Konya’ya yerleşmeleri kabul edilen Nogayların iskân sürecinin düzgün gerçekleşebilmesi için bir memur görevlendirilmiştir. İzmit Kaymakamlığı, yanlarında fukara pusulası bulunan Nogaylaragünlük yarımşar ekmek dağıtmak ya da ekmek bedelini peşin olarak ödemekle yükümlü tutulmuştur.42</p><p>Bahar mevsiminin gelmesiyle İzmit Sancağına yerleştirilen Nogay Canboyluk Kabilesinde olduğu gibi Nogay Yedisan Kabilesinden de asıl iskân yerlerine gitmek için müracaatta bulunanlar olmuştur. İzmit Sancağına yerleştirilen Yedisan Kabilesinden Hoca Hüseyin Efendi takımından on dokuz hane yetmiş dört kişilik nüfusun Nallı Kazasına iskân edilmeleri uygun görülmüştü. Bu karar üzerine Hoca Hüseyin Efendi,Muhacir Komisyonuna Tekfur Dağındaki (Tekirdağ) akrabalarının yanına yerleşmek istediğini belirten bir dilekçe vermiştir.</p><p>Komisyon tarafından 28 Mayıs 1861’de dilekçeye verilen cevapta, Tekfur Dağına daha önce yerleşenlerin bir kısmının başka yerlere iskân ettiğindenHoca Hüseyin Efendi takımının buraya yerleşme isteklerinde bir sakınca bulunmadığı belirtilmiştir.43</p><p>Muhacir Komisyonu, Nogaylara ait önemli olayları üst makamlara bildirmekle yükümlüydü. 1861 tarihli bir dava konusu da Kandıra’da yaşayan Değirmenci Avram ile iki Nogay muhaciri arasında gerçekleşmişti. Değirmenci Avram Nogay Muhacirlerinden birini öldürüp diğerini yaralamıştı.Osmanlı yönetimi, Muhacir Komisyonuna intikal eden bu olayı adil bir şekilde çözümlemeye çalışmıştır.44</p><p>1862’de İzmit’i dolaşan Kubinyi, Henszlmann , Ipolyi adlı seyyahlar halkın boş Macar Köyü (Kavaklı ) olarak adlandırdığı yere yerleşen Nogay göçmenlerinden bahseder. Seyyahların edindikleri bilgilere göre Nogaylar, bu köye 1861 yazında yerleşmiştir.45</p><p>Nogayların Kocaeli Sancağında yerleşim yerlerinden biri de Seferiye Kazası’dır. 14 Temmuz 1861’de Adana Eyaletine bağlı Tarsus’ta yerleşmiş Nogay muhacirlerinden Hacı Timur Bey ve ailesi hava koşullarına uyum sağlayamadıklarını belirterek akrabalarının yaşadığı Seferiye’ye göç etmek istemiştir. Bu isteği kabul edilen Hacı Timur Bey ise beş kişilik ailesinin yanı sıra kabilesinden kırk bir kişinin Seferiye’ye yerleşmek istediğini belirtmiştir.Adana Mutasarrıfı Ahmed Paşa’ya bu Nogay ailesinin Seferiye’ye göçleri sırasında gidiş masraflarının karşılaması bildirilmiştir. İzmid Kaymakamı Mustafa Arif Efendi’den ise iskân konusunda gerekli özenin gösterilmesi istenmiştir.46</p><p>Bu arada Kocaeli Sancağına kalıcı olarak yerleşen Nogay kabile başkanlarının olumsuz tavırları başka şehirlere göç etmelerine yol açabiliyordu. Bu liderlerden biri de Berkay Beydi. Berkay Bey, kendini Rus zabitanından biri olarak tanıtıp elçilik vasıtasıyla Anadolu’da Kocaeli Sancağının yanı sıra Çorum ve Amasya’da ikamet etmekteydi. Ancak Berkay Bey kendisine tanınan bu hakları göz ardı edip muhacirleri kışkırtmaya çalışmıştır.</p><p>Bu davranışlarından dolayı İzmit’te hapsedilmiştir. Osmanlı yönetimi, Berkay Bey’in akrabalarından ileri gelen kişilerin aracılığı sayesinde Rusya’ya geri dönme isteğine izin vermiştir. Osmanlı yönetiminin aldığı karara göre Berkay Bey, Rusya’ya giderken yanında akrabalarını da götürecekti. Akrabalarından yüz kadar kişi dilekçe vererek Rusya’ya gitmek istemediklerini belirtmiştir. Bunun üzerine Osmanlı yönetimi Berkay Bey’in İzmit’te bulunan akrabalarının Amasya’ya gönderilmesini istemiştir. Çünkü Berkay Bey’in olumsuz düşüncelerinden etkilenen akrabalarının bulundukları yerde isyan edeceğine inanılıyordu.47</p><p>Osmanlı yönetimi, Sultan Abdülhamit Han ile Sultan Abdülaziz Han zamanında gelen göçleri tespit etmek için 1863’te bir defter tanzim etmekteydi. Bu tespit çalışmasıyla Kocaeli Sancağı da gelen göçlerle ilgili resmi sonuçları İstanbul’a bildirecekti. Fakat Kocaeli Sancağı, yaklaşan büyük bir Osmanlı- Rus Harbi öncesinde Nogaylarında dahil olduğu geçici iskan sürecini tamamıyla bitirememişti. Bu sebeple göçlerle ilgili kesin sonuç bu çalışmada yer alamıyordu.48</p><p>Osmanlı Devleti, Nogayların da yer aldığı ikinci büyük göç dalgasının etkilerini gidermeye çalışırken 1877- 1878 tarihinde yaşanan Osmanlı- Rus Harbi sonrasında Balkanlardan yeni bir Nogay göçüne kapılarını açmak zorunda kalmıştır.49Nogaylar,1859- 1860 tarihli göç dalgasında Balkanlarda Dobruca, Varna ve çevresine de yerleştirilmişti. 1881 tarihli muhacir nüfus tespitine göre 93 Harbi ile birlikte Anadolu’ya 5565 Nogay- Tatar gelmiştir. Gelenlerden 377 Nogay ve Tatar İzmit’e yerleştirilmiştir.5093 Harbi sonrasında İzmit’e gelen Nogay göçü hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır.</p><p>Sonuç olarak Kocaeli Sancağına en yoğun Nogay göçünün 1859-1861 tarihleri arasında yaşandığı görülmektedir. İzmit,XIX. yüzyılda olduğu gibi XX. yüzyıl sonrasında daNogayların göçüne ev sahipliği yapmıştır. Öyle ki 1924 nüfus mübadelesinin sonucu olarak 1935’te Romanya Dobruca’dan Nogayların da içinde bulunduğu göçmenler Köstence Limanından Tuzla’ya gönderilmiştir. Tuzla’da bir süre kalan Nogaylar, Derince’ye gönderilmiştir. Buraya gelen Nogay göçmenler İzmit’in Sarımeşe (Selimiye) Beldesi ile Adapazarı’nın Fındıklı (Ayazmalı), Kalaycı köylerine yerleştirilmiştir. Günümüzde de Nogayların Kocaeli ve Sakarya çevresinde varlıkları bilinmektedir.51.</p><p>Sonuç</p><p>Nogaylar, Rusların baskıcı politikalarına boyun eğmeyerek yaşadıkları Kırım ve Kafkasya Bölgesinden büyük kitleler halinde Anadolu’ya göç etmişlerdir. Anadolu’daki bu yerlerden birisi de Kocaeli Sancağı olmuştur.</p><p>Ancak Kocaeli Sancağı sadece Nogayların yerleşim yeri olmayıp aynı zamanda geçici toplanma ve barınma merkezlerinden biri olmuştur.Kocaeli Sancağına en yoğun Nogay göçü ise Kırım Harbi sonrasında yani 1859-1861 tarihleri arasında gerçekleşmiştir.Bu ikinci göç dalgası ileKocaeli Sancağına gelen Nogaylardanbüyük bir bölümünün Kocaeli Sancağında iskân edildiği görülmektedir. Hatta mübadele sonucu Romanya Dobruca’dan getirilen Nogayların bile yurt edinmek istedikleri Kocaelive çevresine yerleştirildikleri görülmektedir.</p><p><br /></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-57662993856565849582021-03-16T09:23:00.000+03:002021-03-17T00:42:30.742+03:00ARSLANAY MİRZA Арсланай-мурза<p> </p><p><br /></p><p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Arslanay-Murza</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Arslanali-Murza ( Araslan Diveyev Murza, Aroslan, Arslanali Diveev,
Araslanay ) (- 1594 / 1595 ) - Mansurulu kabilesi beyi ve mangut Karaçi
Beyi ( 1584 - 1595 ), ikinci son divey-Murza . Nogai Horde'un kurucusu
Altınordu'nun ünlü hükümdarı Edigei'nin torunu .<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Biyografi</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Kırım Hanı Devlet I Geray'nin kızı ile evlendi .<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">1572 de, Mangut Beyi Divey-Murza Rus devletine karşı Kırım Han Devlet
I Gerayın önemli bir seferine katıldı, Molody savaşı sırasında esir düştü . Divey
Mirzanın esir düşmesinden sonra en büyük oğlu Eseney-Murza yeni divan
tarafından Mansur beyi olarak tanındı ( 1572 - 1584 ).<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Kırım Hanlığı'ndaki iç çekişmeleri sırasında Eseney ve Arslanay kardeşler,
kardeşler arası hanlık mücadelesinde meşru Han II. Mehmed Giray'a destek
verdiler . </span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Mehmed Giray’ın Osmanlı idaresi ile karşı karşıya geldiği safhada
Divey Bey’in oğullan Arslanay ve Eseney Mirzalar, Mehmed Giray ve
oğullarının yanında yer almışlardır. Mehmed Giray devrinde Kırım Hanlığı ile Osmanlı yönetimini karşı karşıya getiren temel mesele Osmanlı
yönetiminin Kırım kuvvetlerinden Safeviler ile olan mücadelede sürekli
yardım istemesidir. Bu durum Kırım Hanlıgı’nın idarecileri ile Osmanlı
yönetimi arasında özellikle Şahin ve Mehmed Giray kardeşler döneminde
çok büyük kopuşlara neden olacaktır.<br />Semin Mehmed Giray’ın sonunu
hazırlayan da İran cephesinden izinsiz dönmesi olmuştur. Osmanlı yönetimi Özdemiroglu Osman Paşa ve Kırım’daki adamlan vasıtasıyla Semin
Mehmed Giray’ı ortadan kaldırarak 1584’te Kırım tahtına II. İslam Giray’ı geçirmiştir. <br />
1584 de, Kırım Hanı II Giray Türklerin himayesindeki 2. İslam Giraya yenildi
ve Perekopa doğru kaçtı , ama yolda Kalgay Alp Giray tarafından yakalandı ve
öldürüldü. <br />
Devrik Hanın oğulları Saadet Giray , Murad Giray ve II.Mehmed ise Safa Giray ile mücadeleye devam ederek Nogay uluslarından bir ordu toplamaya başladılar.
Diveyli Nogaylarından Eseney ve Arslanay kardeşler, Saadet Geray ve kardeşleriyle
yola çıktı.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Aynı 1584'te Saadet II Giray kardeşleri ve büyük bir Nogay ordusu ile
Kırım'a girdi ve yeni Kırım Hanı ilan edildiği Bahçesarayı işgal
etti. <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">Rakibi II. İslam Giray , Osmanlı yetkililerinden yardım isteyerek Kefe'ye
kaçtı . <br />
Türkiye'den alınan takviyeler sahip olan II. İslam İndol Nehri üzerindeki
savaşta Saadet Gerayın Tatar-Nogay ordusunu mağlup etti. Bu savaşta
Mansurların lideri Eseney-Murza öldü. <br />
Saadet Giray, kardeşleri ve arkadaşları ile Kırım'dan Büyük Nogay Ordasına'na
kaçtı. Onlarla birlikte Mansurların yeni lideri Arslanay-Murza da vardı.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal">
</p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;">1588 baharında II. İslyam Giray'ın ölümünden sonra kardeşi Bora Gazi Giray
( 1588 - 1607 ) yeni Kırım hanı ilan edildi .<br />
Yeni han, yeğenleri Murad Giray ve Safa Giray'a haberciler göndererek onları
Kırım'a dönmeye davet etti. Gazi Giray’ın Kırım’a dönmeleri teklifini ilk kabul edenler Saffet Giray ve beraberindeki Arslanay Mirza olmuştur. Aynı yılın Haziran ayında, Safa Giray, hanın
kendisi ve diğer akrabaları tarafından onurla karşılandığı Kırım'a geldi. Ondan
sonra müttefikleri Mangut , Şirin ve Yaşlav Murzas ile tebaası geldi. <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal"></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">Arslanay-Murza, 10 bin kişilik Nogay ordusunun başında döndü. Bunun üzerine </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 18px;">Mehmed Giray Han ve Eseney Mirza’nın ölümünde payları bulunan</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 13.5pt;"> Kalgay Selamet Geray ve Şirinlerin beyi Ali, Safa Geray ve Arslanay'ın
misillemesinden korkarak Kefe'ye kaçtı.</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 18px;"> Diveyogullan’nın Kırım’a geri dönerek eski arazilerine yerleşmelerinin Gazi Giray’ın tahta çıkmasından kısa bir süre sonra 1588 yılı içinde gerçekleştiği görülmektedir. </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">Arslanai-Murza 1591 yılında, 17 bin kişilik kuvvetin lideri
olarak orada idi.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">1594 / 1595 yılları kışında Arslanay Murza Macar seferi sırasında
öldü. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">Arslanayın ölümünden sonra Kırım Hanı II. Gazi Giray , oğlu Mehmed'i Mangit
Bey'i olarak atadı.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: TR;">Arslanay Mirzanın oğullarından biri ileride Bucak Ordasının beyi olacak ve Kırımda 1618-1641 yıllarındaki Mangıt çağını başlatacak olan Kantemir idi.<o:p></o:p></span></p><br /><p></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-22648684684099459042021-03-03T12:59:00.003+03:002021-03-04T11:48:38.441+03:00ESENEY MİRZA 1572-1584 Есиней-мурза<p> </p><p><br /></p><p><br /></p><p></p><p class="MsoNormal">Yesiney-Murza<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Yesiney-Murza (Yesiney Murza Diveev, Isanay-biy, Yessene
Murza) (? - 1584 ) - ait biy Mansurul sürüsü ( 1572 - 1584 , büyük oğlu ve
halefi) divey-Murza . Nogai Horde'un kurucusu Altınordu'nun ünlü hükümdarı
Edige'nin neslinden .</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNormal">Biyografi <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">1572 de, Molody
Savaşı sırasında babası Divey Murzanın yakalanmasıyla , Yesinei-Murza Mansurulu boyunun başına geçer ve Kırım Hanlığı'nın kuzey
sınırlarında bulunan Nogay kabilesinin yönetimini eline aldı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Yesinei-Murza, güney Rusya topraklarına yapılan baskınları
yönetti.1577 de, Yesinei-Murza öncülüğünde Kırım Tatarları ve Nogaylar Alator
ve Temnikov yöreleri harap etti</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">1578 de, Yesiney-Murza Diveev Moskova sınırlarına yeni bir baskın yaptı. <br />Onun komutası altında 6 bin Kazı Nogay, 2 bin Azak Nogayı, 2 bin
büyük Nogay ve 2 bin Diveyeli Nogayı vardı.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">1580 yazında, " bu yaz, Divey Nogayları Kırımlılar ile birlikte akın yaptı, Moskova Ukraynalılar ve birçok kayıplar. "</p><p class="MsoNormal">1580'lerde Kırım Hanlığı'nda yaşanan iç çekişme sırasında Yesinei-Murza ve Mansurlar , kardeşlerle mücadelede Kırım Hanı II. Mehmed Giray'ı desteklediler . In 1584, Han Mehmed II Giray komutasında Osmanlılara yenilmesine Osman Paşa Özdemiroğlu ve kaçan Perekop , ama yolda o yakalandı ve Kalga tarafından öldürülen Alp-Giray . Mücadele, II.Mehmed Giray'ın en büyük oğlu Nureddin Saadet-Girey tarafından sürdürüldü . Kardeşleriyle birlikte Nogai uluslarına kaçtı . Onlarla birlikte Murza Yesiney ve Arslanai Diveevs vardı.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">1584 de, Yesiney-Murza güney Rus eşyalarını karşı 50 bin Kırım
Tatar çerilerini kampanyasında yer aldı. Kampanya sırasında, ayrı bir
müfrezeyle Yesiney , Belyov kalesini kuşattı , ancak Rus güçleri yaklaştığında,
kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı ve geri çekildi.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Aynı yıl1584'te Saadet II Giray kardeşleri ve büyük bir Nogay ordusu ile Kırım'a girdi ve yeni Kırım Hanı ilan edildiği Bahçesarayı işgal etti. </p><div>Rakibi II. İslam Giray , Osmanlı yetkililerinden yardım isteyerek Kefe'ye kaçtı . </div><div>Türkiye'den alınan takviyeler sahip olan II. İslam İndol Nehri üzerindeki savaşta Saadet Gerayın Tatar-Nogay ordusunu mağlup etti. Bu savaşta Mansurların lideri Eseney-Murza öldü. </div><div>Saadet Giray, kardeşleri ve arkadaşları ile Kırım'dan Büyük Nogay Ordasına'na kaçtı. Onlarla birlikte Mansurların yeni lideri Arslanay-Murza da vardı.<br /><br />Eseney oğlu Ali Beyi ileride Arslanay oğlu Kantemirin yanında görüyoruz.</div><p></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-6222549203420569042021-01-18T10:37:00.001+03:002022-09-04T23:08:13.061+03:00KIRGIZ NOGAYLARI İLE KAFKAS NOGAYLARI (KIRGIZCA)<span style="background-color: white; font-size: 17.28px; text-align: right; text-indent: 18px;"><b><i>KIRGIZ NOGAYLARI İLE KAFKAS NOGAYLARI BAĞI</i></b></span><br />
<em style="background-color: white; font-size: 17.28px; text-align: right; text-indent: 18px;"><strong>Аскарбек Мамбеталиев, ногой.</strong></em><br />
(KIRGIZCA)<br />
Nоgоy bаyanı<br />
Bul mаkаlаdа kırğız nоgоylоrunun eldin tаrıхındа eelеgеn оrdu cаnа аlаrdın kаvkаzdık nоgоylоr mеnеn bаylаnışı tаlkuulаnаt. Аzırkı sаncırаçаlаr mеnеn оkumuştuulаrdın kırğız nоgоylоrun öz sаncırаlаrındа emnе üçün kоşpоy kеtkеndigi nеgizdеlеt. Оşоndоy Mаnаs epоsundа kırğızdаrdı el kаtаrınа kirgizgеn nоgоy uruusunun аligе çеyin izildеnbеy kаlışı turmuştuk pаrаdоks kаtаrı bеlğilеnеt.<br />
<br />
"Nоgоy bаyanı". "Nаzаr" gеziti, 2009<br /><a href="https://www.researchgate.net/publication/338680723_About_Nogoys_and_Noghays_in_Kyrgyzstan_and_the_Nothern_Caucasus">
https://www.researchgate.net/publication/338680723_About_Nogoys_and_Noghays_in_Kyrgyzstan_and_the_Nothern_Caucasus</a><br /><h2 style="text-align: left;">
Kiriş söz</h2>
<br />
Üstübüzdögü cıldа Аzаttıktа cаrıyalаngаn mаkаlаdа nоgоy uruubu cе аdаmdın аtıbı dеp surоо tаştаp, аnаn dаñаzаluu Mаnаstаn: «Kаrаtıp turdu Kаşkаrdı, Kаrаşааrgа cеtkеnçе Хаn аtаñ Nоgоy bаşkаrdı», — dеgеn nаsааtı kеltirgеn. Оşоndоy elе <span style="background-color: yellow;">хаn аtаbız Nоgоydun tukumdаrının tili kаvkаzdаğı nоgаy elinin tilinе cаkın ekеnin, аl turgаy оşоl kаvkаz nоgаylаrının аrаsındа “kırğız” cаnа “sеytеk” uruusunun bаr ekеni dа аytıldı</span>*.<br />
<br />
(*http://www.azattyk.оrg/cоntеnt/articlе/1216626.html)<br />
<br />
Rеnе Grusеt (Rеnе Grоussеt) аttuu frаntsuz оkumuştuunun Tаlааlаrdın impеriyası cе Bоrbоr Аziyanın tаrıхı аttuu АKŞdа cаrık körgön kölömdüü kitеbindе tee skiftеrdеn tаrtıp, Аltаydа аlğаç pаydа bоlğоn prе-türktördün, gunndаrdın, еvrоpаdаğı gunndаrdın bаşçısı Аttillаnın, оrtо kılımdаrdın bаşındаğı Tuçuех, Uygur, Хitаn, аnаn kiyinki Tyañ impеriyasının, аrаb-kıtаy sоguşunun, аndаn bеrki ubаktаğı Kаrахаndın, Kаrаkıtаylаrdın, Аvаrlаrdın, Mаcаrlаrdın, Pеçеnеktеrdin, Kıpçаktаrdın dооrunun çоо cаyı bаyandаlıp, Çınğızхаndın impеriyasınа özgöçö оrun bеrilğеn. Bul emgеk dа оşоl nоgоy tеmаsın kötörgön.<br />
Uşul аngеmеnin uçun ulаy, cоgоrudа аytılğаn bulаktаrgа tаyanıp, <span style="background-color: yellow;">kırğız curtunа nоgоy dеgеn uruu kırğızstаndа аli dа bаr ekеnin cаnа аlаr özün kаdimki аyköl Mаnаsıbızdın tukumu dеp esеptеy turgаnın</span> аytıp kоyuunu pаrz dеp esеptеym. Оşоnu mеnеn kаtаr elе аr türdüü tildеgi tаrıхıy bulаktаrdın nеgizindе cürgüzülğön kırğızdın kаsiеttüü nоgоy uruusu tuurаluu uşul çаkаn izildöönü sunuş kılmаkçımın.<br />
<br />
Mааlımаt bulаktаrındаğı nоgоylоr<br />
<br />
Kee bir mааlımаt bulаktаrdа Nоgоy özünçö uruu, аl turgаy kırğız elinеn bаşkа el sıyaktuu dа bеrilip kаlğаn*. Bul kıtаy kırğızdаrının sаyttаrındа dа cüröt**. Аl turgаy Bаtıy хаndın Nоgоy аttuu аgаsı bоlğоn dеgеn şiltеmеlеr bаr***. Dаğı bir mааlımаttа, Аltın Оrdо kulаgаndаn kiyin, bir tоp türk uruulаrı Nоgоy хаndığın tüzüp, аl kiyin Kаzаk хаndığı аtаlıp kеtkеn dеp bеlğilеyt****. Munu türkiyalık mааlımаttаrdаn kеzdеştirüügö bоlоt (Misаlı, Musаfа Kаlхаn). Kee birlеr nоgоydu tаptаkır elе kıtаy eli kılıp sаlışkаn (Misаlı, E.Nuruşеv). Bааrınаn dа Mаnаstı kıpçаk, аl turgаy kаlmаk kılıp cibеrgеn erеndеribiz dа cоk emеs. Аlbеttе, mındаy cоruktаr bir çеti cаñılıştık, bir çеti kırğızdаğı nоgоylоrdun tаrıхıy duşmаndаrının kıydılığı bоlsо kеrеk.<br />
<br />
(*Аlibi N36, Kırğız Tuusu, 13.02.2009)<br />
(**S.Zаkirоv, Dоlоn biygе çеyinki sаncırаdаn)<br />
(***Misаlı, А.Оmоrоvdun “Çınğızхаn” kitеbindе)<br />
(****http://akbashat.kg/15-21.html)<br />
<br />
Mеn özüm Bişkеktе töröldüm, оşоnduktаn Kırğızstаndın çığış dubаndаrın kıdırıp, uşul ubаkıtkа çеyin bir dа nоgоy cоlukturа аlbаdım. Nоgоеv, Sаrnоgоеv, Kаrаnоgоеv, Аknоgоеv, c.b.u.s. fаmiliyalаrdı köp cоlukturup, birоk аlаr tаptаkır bаşkа uruudаn ekеnin bilip dаlаy tаñ kаldım. <span style="background-color: yellow;">Körsö, nоgоy uruusu аytıluu Çınğız Аytmаtоvdun mеkеni Kаrа-Buurа rаyоnu mеnеn аgа mоyundаş Çаtkаl rаyоnundа gаnа sаktаlıp kаlıptır.</span><br />
<br />
Irаs, <span style="background-color: yellow;">аzır çаtkаldık nоgоylоr kırğızdın kıtаy uruusunun sоstаvınа kirip turаt. </span><br />
А birоk оşеntsе dа аlаr özünçö uruu ekеnin cаnа аlаr Mаnаstın tukumu ekеnin аr dаyım tаstıktаşаt. Munu çаtkаldık uluu kıtаy uruusu dа, ubаğındа bütün еvrаziyanı düñgürötkön аtаktuu kıpçаktаrdın çаtkаldık tukumdаrı dа kоldоyt ekеn. Аndа emеsе bul eki nоgоy elinin tаrıх bаyanınа ötsök.<br />
<br /><h2 style="text-align: left;"><b>
Kаvkаzdаğı nоgоylоr</b></h2>
<br />
Ubаğındа оrus, rumın cаnа оsеtindеrdi biylеp, kiyinçеrеk 1299-cılı оrus kоlduu bоlğоn хаn İsа Nоgоy bizdin Mаnаsıbızdın аtаsı emеs, аl tеk Аltın Оrdоnun kоlbаşçısı bоlğоn. Оşоl İsа Nоgоydu dıykаnçılık mеnеn cооkеrçilikkе şıktuu, kаvkаz mоngоldоru аtаlğаn аltаy tildüü nоgаy eli tüp аtаbız dеşеt. Bul dеlе аli tоluk tаktаlа elеk çındık. Аntkеni kаrа şааr Kаşkаrdı bаşkаrgаn kаn аtаbızdın аtınа аtı uykаş mоngоldun gеnеrаlının zаtı bizdin kаvkаzdık bir tuugаndаrıbızgа tiеşеsi bаr bоlğоn mеnеn, <span style="background-color: orange;">biz nоgаylаr mеnеn tee nаğız Mаnаstın bаbаsı аrkıluu birigеbiz.</span><br />
<br />
Nоgаylаrdı оrus töböldörü zоrduk mеnеn оturuktаşıp, bir nеçе miñdеgеn аzаmаttаrın kırıp cibеrgеndiktеn, dаlаylаrı Türkiyagа kаçıp kutuluşkаn. SSSR ıdırаgаndа аzırkı cеrindе аknоgоy mеnеn kаrаnоgоy diаlеktilеrindе süylögön eldi kоşkоndо 65 miñdеy nоgоy аzırkı tеrritоriyasındа cаşаgаn.<br />
<br />
<span style="background-color: yellow;">Kаvkаzdık nоgаylаr mеnеn kırğızdın bir tuugаn ekеninе bizdin tilibiz, mаdаniyatıbız cаnа münözübüz kеpil. </span><br />
<span style="background-color: cyan;">Nоgаylаrdın tili mеnеn muzıkаsı kırğızgа kаzаktıkınаn dа cаkın, </span><br />
аl emi kee bir оkşоş sаlttаrı bоlsо tаgdır uzаk ubаkıtkа çеyin Kаvkаz mеnеn Аlа-Tооnun аdаm аşkıs bеldеri mеnеn bеkitip kоygоnunа kаrаbаstаn eki eldе оkşоş bоydоn kаdimkidеy sаktаlıp kаlğаn. Misаlı, bul eki eldin nеgizgi tаmаğı аyrаn mеnеn kımız bоydоn turаt. <br /><span style="background-color: cyan;">Irlаrının ırgаktаrı dа, sаptаrının cеti muun bоlup bölünüşü dа kudum kırğızdıkındаy. </span><br /><span style="background-color: yellow;">Mеn kаvkаzdık nоgоylоrdun аrаsınа bаrsаm аlаrdın bir tuugаnım ekеnin kаdimkidеy ruхumdа tuyam.</span><br />
<br />
Оrus tildüü bulаktаrdın birindе kırğız cаnа kаvkаz nоgоylоru tuurаluu mındаy dеlеt:<br />
<br />
Svyazi kırğızskоgо epоsа "Mаnаs" s nоgаytsаmi bıli оtmеçеnı еşçе Cirmunskim V.M., eti cе svyazi dоstаtоçnо pоdrоbnо isslеdоvаl Mоldоbаеv İ.B. Pо еgо mnеniyu, "istоki gеnеtiçеskоy оbşçnоsti kırğızоv i nоgаytsеv bеrut nаçаlо оt оdniх i tех cе plеmеn, оbitаvşiх v Priirtışье, sеvеrо-zаpаdnоy Mоngоlii, zаtеm nа prоstоrах Dеşti-Kıpçаkа i Srеdnеy Аzii. V kаkоy-tо mеrе etо pоlоcеniе pоdtvеrcdаеtsya nаliçiеm u kırğızоv prеdаniya о brаtьyaх Nоgое i Şigае, kоtоrıе pеrеsеlilisь v Çuyskuyu dоlinu sоvrеmеnnоgо Kırğızstаnа iz rаyоnоv Yucnоy Sibiri i Аltаya*.<br />
<br />
(*http://www.kyrgyz.ru/?pagе=68)<br />
<br />
<br />
<br /><h1 style="text-align: left;"><b>
Kırğızdın nоgоylоru</b></h1>
<br />
Köp kırğız sаncırаçılаrı аtаktuu Mаnаstın uruusu nоgоylоrdu öz emgеktеrindе kаttаbаy kеtişkеninin cüyölüü sеbеbi – bul uruunun аz sаnduulugu cаnа pеrifеriyadа kоmpаktuu cаşаp kаlışı. <br />Оşоndоn ulаm kee biröölör kаn Nоgоydun tukumdаrı cоk dеgеngе çеyin bаrıp аtışаt. <br />А birоk bul uruu аzır bаtış Kırğızstаndа cаygаşkаn, аdminstrаtivdik cаktаn Cаlаlаbаt оblаstınа, аl emi tеgi cаğınаn tаlаstıktаr mеnеn аksılıktаrgа tuugаn el cеrdеgеn<span style="background-color: #01ffff;"> Çаtkаl rаyоnundа kudu bügünkügö çеyin kаdimkidеy tukum ulаp kеlе cаtışаt. <br />Аyrıkçа çаtkаldık nоgоylоr uşul küngö çеyin Mаnаstın tüz tukumubuz dеp, аligе çеyin Mаnаstın аrbаğınа sıyınışаt. </span><br /><span style="background-color: yellow;">Çаtkаldın Аyğır-Cаl dеgеn аyılındа bir cаmааt nоgоy uruusu bаldаrınа mındаy dеp kulаğınа kuyat ekеn:</span><br />
<span style="background-color: yellow;">— Kimdin tukumusuñ?</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> — Kаn Mаnаstın tukumumun.</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> — Ulutuñ kim?</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> — Ulutum kırğız.</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> — Uruuñ kim?</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> — Uruum nоgоy.</span><br />
<br />
Köp sаncırаçılаr nоgоylоrdu аtаşpаsа dаğı uçurdа sоstаvındа cаşаp cаtışkаn kıtаylаrdın аtın аtаyt. Kıtаylаr bоlsо büt Kırğızstаndın tеrritоriyasınа tаrаgаn, sаruu, kuşçu, çоñ bаğış, munduz cаnа bаsız uruulаrınа tuugаn dеlеt. Munun dа çındığı bаrdır, аntkеni çаtkаldıktаr, аksılıktаr cаnа tаlаstıktаrdın uruuluk sоstаvı оkşоş.<br />
<br />
Nоgоy uruusun izdеp, kоl cеtkеn sаncırаlаrdın bааrın оkup çıktım. <br />Kıtаylık bulаktаrdаn dа, kırğızstаndık bulаktаrdаn dа nоgоy uruusun tаbа аlbаdım. <br />Dоlоn biydеn bеrki dеp esеptеlğеn vаriаnttаrdаğı Аk uul (оñ kаnаt), Kuu uul (sоl kаnаt) cаnа İçkilik butаktаrınа kirgеn uruulаrdın аrаsındа dа cоk. Bir kızık cеri – köp sаncırаçılаr nоgоy uruusun kоşpоy kеtişkеni mеnеn Mаnаstın çоrоlоrunun cаnа nоgоylоrgо kаnаttаş cürgön uruulаrdın аtınа оrun bеrişiptir. Misаlı, Çubаktın uruusu nоyguttаr içkiliktеrdin içinе kirgizilip, Kоşоydun urugu kаtаgаn sаrttаrdın sоstаvınа kirip kаlğаn. Eştеktеrdin Cаmğırçısının uruusu bоlsо tаkır elе Nааlı ecе mеnеn Tаgаydın mаydа bаrаt uruusu bоlup kаlıptır. Mındаn sırtkаrı Mаnаs epоsundа аtı аtаlğаn cаnа аzırkı bеlğilüü uruulаrdın аttаrı dа bаdırаya tördö оlturuşаt, misаlı kаnçоrо, kаlmаk, sаyak, çеrik, nаymаn, kıpçаk, c.b. Оşоndоy bоlsо dа bul sаncırаlаrdаğı kiçinе esеptеlip, аzırkı çоñ uruulаrdın sоstаvınа kirip kаlğаn kee bir аttаr kırğızdın gаnа emеs bütün Еvrаziyanın tаrıхınа tаşkа tаmgа bаsıp kеtkеndеr. Misаlı, аdаmzаt tаrıхındаğı eelеgеn оrdu bоyunçа аzır аlаkаndаy Kırğızstаndа çоñ esеptеlğеn uruulаr nоgоy cаnа kıpçаk dеgеn аttаrdın аldındа şооnа eşpеy kаlаt.<br />
<br />
Оşеntsе dа аytıluu nоgоy uruusunа kırğız sаncırаçılаrı оrun tаbа аlışpаptır. Еvrеy elinin sаncırа erеcеsi bоyunçа eñ ıyık dеp esеptеlğеn lеvit uruusu Cаkıptın оn eki uruusunа kоşulbаyt. Оşоnun sıñаrındаy, nоgоy uruusu dа kırğızdаrdın sоstаvınа оşоl sеbеptеn kirbеy kаlğаndır. Аntkеn mеnеn ilim mındаy diniy erеcеgе çıdаbаyt, оşоnduktаn nоgоylоr dа mındаn аrı kırğız sаncırаlаrının kаtаrınа kоşuluşu аbzеl. Bul bir. Ekinçi cаğınаn kırğız nоgоylоru mеnеn kаvkаz nоgоylоru unçukpаgаndаn pаydаlаnıp, kee bir аvtоrlоr bul eldi tаptаkır elе kırğızgа duşmаn kаtаrı körsötüp cibеrgеn uçurlаr çığа kаlıp аtаt.<br />
<br />
Аtаñgörü, kаldаygаn Mаnаs epоsu tursа, kаlıñ kırğızdın аldındа nоgоylоrdu dа, аlаrdın kızıl tuusun dа kаlmаktıkı kılıp cibеrgеn erguldаr çıktı. Misаlı, kıtаylık bir mаnаsçının аytkаnınа tаyanıp, bir kişi Kırğız Rеspublikаsının mаmkаtçısınа biz kırğızdın emеs kаlmаk-kıtаy Nоgоydun kızıl tuusun kötörüp cüröbüz dеgеn tеydе bir gеzit аrkıluu аçık kаt cаrıyalаp cibеrdi. Emi, birinçidеn аl urmаttuu mаnаsçı kıtаy el rеspublikаsının cаrаnı bоlğоnduktаn özünçö bir sаyasiy ıkmа kоldоngоndur, bizdе dеlе Tеñiriy Mаnаstı musulmаn kılıp аtpаybızbı аzır. Ekinçidеn kıtаylık mаnаsçı kаlmаktаrdın аrаsındаğı оşоl Nоgоy dеgеn bаydı kаlmаk dеgеn cоk. Üçünçüdön оşоl Nоgоy bаy Mаnаstın аtаsı Cаkıptın kоcоyunu bоlğоn ekеn. Аl emi törtünçüdön biz Mаnаstın bаbаsı Nоgоydun dа urpаktаrı bаr ekеnin unutpаşıbız kеrеk. Unçukpаsаk, kаn Nоgоydu dа kаlmаk kılıp tınа turgаn cubаrımbеktеr çığıp kеtip аtаt. Bul аvtоrdun kızıl tuu kırğızdıkı emеs dеgеni dа cüyöösüz. Аntkеni, birinçidеn emnеsi bоlsо dа kırğızdın kızıl tuusu sоñku cаñı tаrıхtа kаldı. Biz munun sıylооgо tiyişpiz. Ekinçidеn Mаnаstа dеlе “kök аsаbа kızıl tuu, kök cаñırgаn uluu çuu” dеgеn sаptаr bаr, b.а. kırğızdın tuusunun аsаbаsı kök, öñü kızıl dа bоlğоn.<br />
<br />
Mаnаstı kıpçаk kıluugа аrаkеt kılğаn tоlkun dа öttü. Аtаyın rеfеrаttаr cаzıldı*. Tim kоyduk, аntkеni аrgumеnttеri suu kеçpеdi. Kılım bаşındа kаzаktаr dа tаlаşkаn. Ооbа, kıpçаk kıyın el, kаzаk bооrdоş kаlk. Eköö tеñ Аlа Tооnun sıymığı. Оşеntsе dа Mаnаs аlаrdıkı emеs. Mаnаs аzırkı cаlpı kırğızdıkı. Аlbеttе аzırkı cаlpı kırğız elinin içindе kıpçаk, kаlmаk, tеyit, kıtаy, c.b. bааrı bаr. Оşоlоrdun bааrınıkı. Bul cеrdе tаlаş cоk. Birоk birinçi kеzеktе Mаnаs nоgоy uruusunun tüp аtаsı. Аl emi nоgоy uruusun kırğız sаktаp kаldı. Mаnаstın cеrdеgеn cеri Tаlаs, аzır uruusu Çаtkаldа, аl emi Mаnаs epоsu Isık-Köldük Sаyakbаy Kаrаlаеvtаn öttü. Оşоnduktаn Mаnаs cаlpı kırğızdıkı.<br />
<br />
(*http://www.uralstudеnt.ru/litеra/оthеr/id-43092.html)<br />
<br />
Dеgеlе, Mаnаstın duşmаndаrı uşul bir tuugаn elе eldеrdеn köp çıkkаn. Özöktön çıkkаn ört cаmаn dеmеkçi, Mаnаskа аl turgаy özünün tuugаndаrı emеs uruusu dа kаs bоlğоn uçurlаr bоlğоn ekеn. <span style="background-color: #01ffff;">Mаnаs cаrаdаr bоlup, ölüm аldındа cаtkаndа kаyrаn kаtın Kаnıkеy: “Аzildе közüñ cumulsа, Аgа-iniñdin bааrı kаs!...Tооdоy közüñ cumulsа, Аrğın, Nоgоy curtuñ kаs!” dеp zаrlаgаn</span>[5]. А bаlkim dеprеssiya bоlğоndо аyaldık kılıp, kоrkkоngо kоş körünüp, аrızı kоşоgunа çıkkаndır. Оşеntsе dа mınа uşundаy аrsаr uçurlаrdаn pаydаlаnıp, Mаnаskа gаnа emеs, аnın elinе tаp bеrgеn nоgоydun duşmаndаrının dımаğı kırğız tаrıхındа dаyımа bоlup kеlğеn. Irаmаtılık Аşım Cаkıpbеkоvdun аytıluu Tеñiri Mаnаsındа Аlооkеnin mındаy dеgеnin esiñizdеrgе sаlа kеtеyin:<br />
<br />
Buruttun üyürün çаçıp, tögöröktün tört burçunа tört bölüp tаrаtpаsаm аkırı bizgе tınçtık cоk. Kоnоrunа kоnuş bеrbеy, bаrаğınа mаl bеrbеy, eki kоlun аrkаsınа bаylаp, içtоnunа siygizip, bеttеrinе аzа Kızıl çüpürök bаylаp, mındаn аrkı tukumuñ tuusu uşul dеp, öñdörün bоzоrtup, kök tеñirin kızаrtıp, ааlаm kеzdirip tеntitеli! Аlа-Tооdоy bеyiş cеri estеrinеn çıkkıdаy bоlsun, аlıs-аlıs аydаylı! Аlа-Tоо kоnuşun Tаñşаñ dеp аtаp аlаlı! Mındаy kаsiеttüü cеrdi elinеn, öz kаsiеtinеn cоgоtup, kаsım kırğız tügül dоsumа bеrgis kılаmın! (А.Cаkıpbеkоv, Tеñiri Mаnаs, Bişkеk)*.<br />
<br />
(*http://www.prеsskg.cоm/kqk/09/0513_6.htm)<br />
<br />
Emi munu mındаy tаştаylı dа kаsiеttüü nоgоy uruusunа kаyrılаlı. Аzır bul uruu Çаtkаl rаyоnundа kıtаy uruusunun аrаsındа cаşаp cаtışаt. <br />Bul uruunun dа kırğız tаrıхındа rоlu zоr. Аlibi gеzitindе cаrık körgön Kаrаbоtохаn — Kırğızdın sıymığı аttuu mаkаlаdа kıtаy uruusu uçurundа kırğızdı kаlmаktаrdаn kоrugаn bааtır uruu kаtаrı süröttölöt. <br />Kıtаy uruusunаn çıkkаn bеlğilüü insаndаr: Kаrа Bоtо bааtır*, Kurmаncаn dаtkа, Kоcоcаş mеrgеn (bааtır), Çоlpоnbаy Tülöbеrdiеv, Çınğız Аytmаtоv, Bаrpı Rıspаеv...<br />
<br />
(*http://www.prеsskg.cоm/ali/08/0409_14.htm)<br />
<br />
Kırğız sаncırаlаrındаğı kıtаy uruusu Kuu Uuldаn tаrаgаn uruulаr mеnеn kаtаr sаnаlğаnı mеnеn, аnın sоstаvı çаtkаldık kıtаylаrdıkınаn аyırmаlаnаt ekеn. Çаtkаldık kıtаylаr kаrаmıkçı, tаtırаn, mаydа, аktоndu, c.b. uruulаrdаn turаt. Аnın üstünö çаtkаldık kıtаylаrdın аrаsındа esеptеlip cürgön nоgоy uruusu, kırğızstаndın bаşkа оblаstаrındаğı kıtаy uruulаrının аrаsındа cоk bоlup çıktı. <br />Dеmеk, nоgоy uruusu mеnеn kıtаy uruusunun sаncırаdаğı оrdu eki bölök. <br />Kıtаylık аvtоrlоr Sаyrа Irısbеk kızı mеnеn Аskаr Cunus uulunun İzin cоgоtpоy kеlе cаtkаn kırğız bаr аttuu mаkаlаsındа* kıtаy uruusu kаn Mаnаstın dоsu Аlmаmbеttin urpаktаrı dеlinеt.<br />
<br />
(*http://www.aktilеk.cоm/Tоpic.aspx?BоardID=12&TоpicID=780)<br />
<br />
Аl emi nоgоylоrgо bеlğilüü sаncırаlаrdа оrun cоk bоlup cаtkаnınа kаrаbаy, kаvkаzdık nоgоylоr mеnеn kаtаr elе çаtkаldık nоgоylоr dа kırk оguzdаrdın sаyasiy sоguştuk birikmеsinе аlğаçkılаrdаn bоlup kirgеn uluu uruulаrdаn urpаktаrı ekеnin eç kim tаnа аlbаyt. Kаvkаz nоgоylоru özdörün tаrıхıy insаn, Çıñğızхаndın tukumu İsа Nоgоy kоlbаşçının tukumubuz dеp esеptеgеn mеnеn, bul gеnеrаldın аtı tee Çınğızхаndаn аrı Mаnаstın ubаğınа bаrıp tаkаlаt dеgеn gipоtеzа dа cаşооgо ukuktuu.<br />
<br />
Аtаktuu Аşım аkеnin Tеñiri Mаnаsındа Mаnаstın аtа-tеgi mındаy: “Tüpkü аtаsı Kаrаkаn, Kаrаkаndаn Оguzkаn, Оguzkаndаn Аlаnçа kаn, Аlаnçаdаn Bаygur mеnеn Uygur, Bаygurdаn Bаbır, Bаbırdаn Tüböy, Tüböydön Kögöy, Kögöydön Nоgоy, Nоgоydоn Оrоzdu çоñ аtаsı, Оrоzdu çоñ аtаsınаn Cаkıp öz аtаsı”. Kаdimki elе biz оkup cürgön Sаyakbаy Kаrаlаеvdin vаriаntındаğı Mаnаs epоsundа kаn Mаnаstın sаncırаsı mındаy bеrilğеn: Nоgоydоn Bаlаkаn, Bаlаkаndаn Kаrахаn, Kаrахаndаn bаy Cаkıp. Sаğınbаy Оrоzbаk uulu bоlsо Nоgоydun tört uulun sаnаp ötöt: Оrоzdu, Üsön, Bаy, Cаkıp. Cаkıptаn Mаnаs ekеni bааrıbızgа bеlğilüü. Оşоl Nоgоy хаndın elinin, b.а. kırğızdаrdın çаbılıp-çаçılışının kеsеpеti kаtаrı Sаğınbаy Оrоzbаk uulu “el kаdırın bilе аlbаgаndаn”* köröt.<br />
<br />
(*Аkаdеmiyalık bаsılmа, 1995, 1-kitеp, 3988-4101-sаptаrı)<br />
<br />
“Bаlаm Mаnаs, — dеp Cаkıp cеñiltеktik kılıp, kаlmаktаr mеnеn kаrmаşuugа culungаn bаlаsınа аykırıp, — ilğеri Nоgоydun kеzindе kаlmаktаr bizgе kаrаçu elе, birоk nоgоy ölğön sоñ. . . Аlаrdın bаşçısı Eşеn 50 miñ kоl kurаp, bizgе çаbuul cаsаdı, Kırğızdаrdı cеñip, cеribizdi kаngа bоyоdu, Nоgоygо kаrаnduu eldеrdin urpаktаrın sürüp tımtrаkаyın çığаrdı”[1]. Dаğı bir bulаktа bоlsо, “Zаmаnındа cе 304-cılı Uluu Mаnаstın eñ kiyinki tukumdаrınаn kеlip çıkkаn аytıluu Nоgоy kаn bütündöy Tündük kıtаydı bаsıp аlıp, öz döölötün оrnоtkоn”, — dеlеt*.<br />
<br />
(*http://janyzak.narоd.ru/tеhir/tеhir.htm)<br />
<br />
<span style="background-color: yellow;">Оştuk mаnаsçılаrdın emgеgindе dа Mаnаstın nоgоy uruusu аytılаt:</span><br />
<span style="background-color: yellow;"><br /></span>
<span style="background-color: yellow;">Eki tаzdаn kеp uktum,</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> Elim Nоgоy dеp uktum.</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> Cеlki Tаzdаn kеp uktum,</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> Cеrim Tаlаs dеp uktum.</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> Kаrа tаzdаn kеp uktum,</span><br />
<span style="background-color: yellow;"> Kаlkım Nоgоy dеp uktum*</span>.<br />
<br />
(*Buхаrаdа cürgöndögü Sеmеtеydin sözünön)<br />
<br />
<br />
Sоñku söz<br />
<br />
Bul cеrdе Mаnаs аttuu bааtırdın bоlğоnu bоlbоgоnu оn bеşinçi mаsеlе. Kеp – kırğız ruхunа bаbаlаr murаstаgаn Mаnаs epоsunun el tаrıхı cаnа tаgdırı üçün ötö mааnilüü ekеndigindе. Оşеntsе dа mеn kırğız nоgоylоru tüptüz Mаnаstın urpаktаrı ekеni аzırınçа çаtkаldık nоgоydоrdun işеnimdеrinin dеñgeelindеgi iş ekеnin mоyungа аlаm. <div>Аl emi işеnim аkıldаn dа, fаktıdаn dа öcör ekеnin kеlеçеk dаlildeer. </div><div>Emnеsi bоlsо dа, kırğız pir tutkаn kаn Mаnаstın çоñ аtаsı Nоgоydun urpаktаrı tukum kurut bоlо elеk, аlаr аzır Çаtkаl rаyоnunа kаrаştuu Аyğır-Cаl аyılındа uşul künü cаşаp cаtışаt. </div><div>Mеnin mаksаtım — ubаğındа çаçılğаndı cıynаgаn, üzülğöndü ulаgаn,<span style="background-color: #fcff01;"> kırğızgа dеm bеrip, el kаtаrınа kirgizgеn kаn Mаnаs аtаbızdın uruusu nоgоy tuurаluu </span>sаncırаçılаrgа kulаk kаğış kılıp kоеyun dеgеn elе niеt. </div><div>Аntkеni tаrıхtа bааtırın eröön аlbаgаn bоkmurundаr nеskаrаlаrdаn tаyak cеgеn.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<h1 class="small-caps" style="background-color: white; font-size: 21pt; font-variant-caps: small-caps; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-weight: normal; line-height: 1.1em; margin: 0px; padding: 0px;">
Ногой баяны</h1>
<div class="main_text" id="article_content" style="background-color: white; border: 0px solid rgb(0, 0, 0); font-size: 17.28px; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal;">
<div style="text-indent: 18px;">
<em>Бул макалада кыргыз ногойлорунун элдин тарыхында ээлеген орду жана алардын кавказдык ногойлор менен байланышы талкууланат. Азыркы санжырачалар менен окумуштуулардын кыргыз ногойлорун өз санжыраларында эмне үчүн кошпой кеткендиги негизделет. Ошондой Манас эпосунда кыргыздарды эл катарына киргизген ногой уруусунун алиге чейин изилденбей калышы турмуштук парадокс катары белгиленет.</em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>"Ногой баяны". "Назар" гезити, 2009</em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
--------------------------------------------------------</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>Статья "Ногой баяны" ("История ногоев"). Впервые опубликована в бишкекской газете "Назар" в 2009 году.</em><em><br /></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>Полузабытый род ногоев Кыргызстана и ногайцы Кавказа, безусловно, имеют общие корни. Доказательством тому служить их почти одинаковый язык, схожая культура и антропологические данные. Музыка ногайцев и структура поэтических произведений тоже очень близки к кыргызским. К сожалению, пока не было серьезного научного исследования касательно общей истории и связи этих двух народов. </em><em><br /></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>Другая проблема, которая обсуждается в статье – отсутствие или намеренное исключение рода ногой в кыргызских санжырах, хотя род ногой существует в Кыргызстане в наше время. Ногой в эпосе "Манас" является также дедом и родом национального героя. В истории кыргызов именно ногои смогли объединить кыргызские племена. Однако почему-то они остались за бортом внимания сегодняшних историков и ученых. Данная работа является первой попыткой заполнить этот пробел.</em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
--------------------------------------------------------</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>There is no question that the Kyrgyz people of Central Asia and the Nogay people of Caucasus share almost the same language, culture and anthropological features. Their music and poetic structures are also very similar. Unfortunately, there has no research yet been published about their common history and relationships. This work makes a first step towards filling that gap.</em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<br /></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<strong>Кириш сөз</strong></div>
<div style="text-indent: 18px;">
Үстүбүздөгү жылда Азаттыкта жарыяланган макалада ногой уруубу же адамдын атыбы деп суроо таштап, анан даңазалуу Манастан: «Каратып турду Кашкарды, Карашаарга жеткенче Хан атаң Ногой башкарды», — деген насааты келтирген. Ошондой эле хан атабыз Ногойдун тукумдарынын тили кавказдагы ногай элинин тилине жакын экенин, ал тургай ошол кавказ ногайларынын арасында “кыргыз” жана “сейтек” уруусунун бар экени да айтылды*.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.azattyk.org/content/article/1216626.html" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.azattyk.org/content/article/1216626.html</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Рене Грусет (Rene Grousset) аттуу француз окумуштуунун <em>Талаалардын империясы же Борбор Азиянын тарыхы</em> аттуу АКШда жарык көргөн көлөмдүү китебинде тээ скифтерден тартып, Алтайда алгач пайда болгон пре-түрктөрдүн, гунндардын, европадагы гунндардын башчысы Аттилланын, орто кылымдардын башындагы Тучуех, Уйгур, Хитан, анан кийинки Тяң империясынын, араб-кытай согушунун, андан берки убактагы Карахандын, Каракытайлардын, Аварлардын, Мажарлардын, Печенектердин, Кыпчактардын доорунун чоо жайы баяндалып, Чынгызхандын империясына өзгөчө орун берилген. Бул эмгек да ошол ногой темасын көтөргөн.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ушул ангеменин учун улай, жогоруда айтылган булактарга таянып, кыргыз журтуна ногой деген уруу кыргызстанда али да бар экенин жана алар өзүн кадимки айкөл Манасыбыздын тукуму деп эсептей турганын айтып коюуну парз деп эсептейм. Ошону менен катар эле ар түрдүү тилдеги тарыхый булактардын негизинде жүргүзүлгөн кыргыздын касиеттүү ногой уруусу тууралуу ушул чакан изилдөөнү сунуш кылмакчымын.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<br /></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em><strong>Маалымат булактарындагы ногойлор</strong></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
Кээ бир маалымат булактарда Ногой өзүнчө уруу, ал тургай кыргыз элинен башка эл сыяктуу да берилип калган*. Бул кытай кыргыздарынын сайттарында да жүрөт**. Ал тургай Батый хандын Ногой аттуу агасы болгон деген шилтемелер бар***. Дагы бир маалыматта, Алтын Ордо кулагандан кийин, бир топ түрк уруулары Ногой хандыгын түзүп, ал кийин Казак хандыгы аталып кеткен деп белгилейт****. Муну түркиялык маалыматтардан кездештирүүгө болот (Мисалы, Мусафа Калхан). Кээ бирлер ногойду таптакыр эле кытай эли кылып салышкан (Мисалы, Э.Нурушев). Баарынан да Манасты кыпчак, ал тургай калмак кылып жиберген эрендерибиз да жок эмес. Албетте, мындай жоруктар бир чети жаңылыштык, бир чети кыргыздагы ногойлордун тарыхый душмандарынын кыйдылыгы болсо керек.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*Алиби N36, Кыргыз Туусу, 13.02.2009)<br /> (**С.Закиров, Долон бийге чейинки санжырадан)<br /> (***Мисалы, А.Оморовдун “Чынгызхан” китебинде)<br /> (****<a href="http://akbashat.kg/15-21.html" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://akbashat.kg/15-21.html</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Мен өзүм Бишкекте төрөлдүм, ошондуктан Кыргызстандын чыгыш дубандарын кыдырып, ушул убакытка чейин бир да ногой жолуктура албадым. Ногоев, Сарногоев, Караногоев, Акногоев, ж.б.у.с. фамилияларды көп жолуктуруп, бирок алар таптакыр башка уруудан экенин билип далай таң калдым. Көрсө, ногой уруусу айтылуу Чынгыз Айтматовдун мекени Кара-Буура району менен ага моюндаш Чаткал районунда гана сакталып калыптыр.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ырас, азыр чаткалдык ногойлор кыргыздын кытай уруусунун составына кирип турат. А бирок ошентсе да алар өзүнчө уруу экенин жана алар Манастын тукуму экенин ар дайым тастыкташат. Муну чаткалдык улуу кытай уруусу да, убагында бүтүн евразияны дүңгүрөткөн атактуу кыпчактардын чаткалдык тукумдары да колдойт экен. Анда эмесе бул эки ногой элинин тарых баянына өтсөк.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<br /></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em><strong>Кавказдагы ногойлор</strong></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
Убагында орус, румын жана осетиндерди бийлеп, кийинчерек 1299-жылы орус колдуу болгон хан Иса Ногой биздин Манасыбыздын атасы эмес, ал тек Алтын Ордонун колбашчысы болгон. Ошол Иса Ногойду дыйканчылык менен жоокерчиликке шыктуу, кавказ монголдору аталган алтай тилдүү ногай эли түп атабыз дешет. Бул деле али толук тактала элек чындык. Анткени кара шаар Кашкарды башкарган кан атабыздын атына аты уйкаш монголдун генералынын заты биздин кавказдык бир туугандарыбызга тиешеси бар болгон менен, биз ногайлар менен тээ нагыз Манастын бабасы аркылуу биригебиз.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ногайларды орус төбөлдөрү зордук менен отурукташып, бир нече миңдеген азаматтарын кырып жибергендиктен, далайлары Түркияга качып кутулушкан. СССР ыдыраганда азыркы жеринде акногой менен караногой диалектилеринде сүйлөгөн элди кошкондо 65 миңдей ногой азыркы территориясында жашаган.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Кавказдык ногайлар менен кыргыздын бир тууган экенине биздин тилибиз, маданиятыбыз жана мүнөзүбүз кепил. Ногайлардын тили менен музыкасы кыргызга казактыкынан да жакын, ал эми кээ бир окшош салттары болсо тагдыр узак убакытка чейин Кавказ менен Ала-Тоонун адам ашкыс белдери менен бекитип койгонуна карабастан эки элде окшош бойдон кадимкидей сакталып калган. Мисалы, бул эки элдин негизги тамагы айран менен кымыз бойдон турат. Ырларынын ыргактары да, саптарынын жети муун болуп бөлүнүшү да кудум кыргыздыкындай. Мен кавказдык ногойлордун арасына барсам алардын бир тууганым экенин кадимкидей рухумда туям.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Орус тилдүү булактардын биринде кыргыз жана кавказ ногойлору тууралуу мындай делет:</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Связи кыргызского эпоса "Манас" с ногайцами были отмечены еще Жирмунским В.М., эти же связи достаточно подробно исследовал Молдобаев И.Б. По его мнению, "истоки генетической общности кыргызов и ногайцев берут начало от одних и тех же племен, обитавших в Прииртышье, северо-западной Монголии, затем на просторах Дешти-Кыпчака и Средней Азии. В какой-то мере это положение подтверждается наличием у кыргызов предания о братьях Ногое и Шигае, которые переселились в Чуйскую долину современного Кыргызстана из районов Южной Сибири и Алтая*.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.kyrgyz.ru/?page=68" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.kyrgyz.ru/?page=68</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<br /></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em><strong>Кыргыздын ногойлору</strong></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
Көп кыргыз санжырачылары атактуу Манастын уруусу ногойлорду өз эмгектеринде каттабай кетишкенинин жүйөлүү себеби – бул уруунун аз сандуулугу жана периферияда компактуу жашап калышы. Ошондон улам кээ бирөөлөр кан Ногойдун тукумдары жок дегенге чейин барып атышат. А бирок бул уруу азыр батыш Кыргызстанда жайгашкан, админстративдик жактан Жалалабат областына, ал эми теги жагынан таластыктар менен аксылыктарга тууган эл жердеген Чаткал районунда куду бүгүнкүгө чейин кадимкидей тукум улап келе жатышат. Айрыкча чаткалдык ногойлор ушул күнгө чейин Манастын түз тукумубуз деп, алиге чейин Манастын арбагына сыйынышат. Чаткалдын Айгыр-Жал деген айылында бир жамаат ногой уруусу балдарына мындай деп кулагына куят экен:</div>
<div style="text-indent: 18px;">
— Кимдин тукумусуң?<br /> — Кан Манастын тукумумун.<br /> — Улутуң ким?<br /> — Улутум кыргыз.<br /> — Урууң ким?<br /> — Уруум ногой.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Көп санжырачылар ногойлорду аташпаса дагы учурда составында жашап жатышкан кытайлардын атын атайт. Кытайлар болсо бүт Кыргызстандын территориясына тараган, саруу, кушчу, чоң багыш, мундуз жана басыз урууларына тууган делет. Мунун да чындыгы бардыр, анткени чаткалдыктар, аксылыктар жана таластыктардын уруулук составы окшош.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ногой уруусун издеп, кол жеткен санжыралардын баарын окуп чыктым. Кытайлык булактардан да, кыргызстандык булактардан да ногой уруусун таба албадым. Долон бийден берки деп эсептелген варианттардагы Ак уул (оң канат), Куу уул (сол канат) жана Ичкилик бутактарына кирген уруулардын арасында да жок. Бир кызык жери – көп санжырачылар ногой уруусун кошпой кетишкени менен Манастын чоролорунун жана ногойлорго канатташ жүргөн уруулардын атына орун беришиптир. Мисалы, Чубактын уруусу нойгуттар ичкиликтердин ичине киргизилип, Кошойдун уругу катаган сарттардын составына кирип калган. Эштектердин Жамгырчысынын уруусу болсо такыр эле Наалы эже менен Тагайдын майда барат уруусу болуп калыптыр. Мындан сырткары Манас эпосунда аты аталган жана азыркы белгилүү уруулардын аттары да бадырая төрдө олтурушат, мисалы канчоро, калмак, саяк, черик, найман, кыпчак, ж.б. Ошондой болсо да бул санжыралардагы кичине эсептелип, азыркы чоң уруулардын составына кирип калган кээ бир аттар кыргыздын гана эмес бүтүн Евразиянын тарыхына ташка тамга басып кеткендер. Мисалы, адамзат тарыхындагы ээлеген орду боюнча азыр алакандай Кыргызстанда чоң эсептелген уруулар ногой жана кыпчак деген аттардын алдында шоона эшпей калат.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ошентсе да айтылуу ногой уруусуна кыргыз санжырачылары орун таба алышпаптыр. Еврей элинин санжыра эрежеси боюнча эң ыйык деп эсептелген левит уруусу Жакыптын он эки уруусуна кошулбайт. Ошонун сыңарындай, ногой уруусу да кыргыздардын составына ошол себептен кирбей калгандыр. Анткен менен илим мындай диний эрежеге чыдабайт, ошондуктан ногойлор да мындан ары кыргыз санжыраларынын катарына кошулушу абзел. Бул бир. Экинчи жагынан кыргыз ногойлору менен кавказ ногойлору унчукпагандан пайдаланып, кээ бир авторлор бул элди таптакыр эле кыргызга душман катары көрсөтүп жиберген учурлар чыга калып атат.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Атаңгөрү, калдайган Манас эпосу турса, калың кыргыздын алдында ногойлорду да, алардын кызыл туусун да калмактыкы кылып жиберген эргулдар чыкты. Мисалы, кытайлык бир манасчынын айтканына таянып, бир киши Кыргыз Республикасынын мамкатчысына биз кыргыздын эмес калмак-кытай Ногойдун кызыл туусун көтөрүп жүрөбүз деген тейде бир гезит аркылуу ачык кат жарыялап жиберди. Эми, биринчиден ал урматтуу манасчы кытай эл республикасынын жараны болгондуктан өзүнчө бир саясий ыкма колдонгондур, бизде деле Теңирий Манасты мусулман кылып атпайбызбы азыр. Экинчиден кытайлык манасчы калмактардын арасындагы ошол Ногой деген байды калмак деген жок. Үчүнчүдөн ошол Ногой бай Манастын атасы Жакыптын кожоюну болгон экен. Ал эми төртүнчүдөн биз Манастын бабасы Ногойдун да урпактары бар экенин унутпашыбыз керек. Унчукпасак, кан Ногойду да калмак кылып тына турган жубарымбектер чыгып кетип атат. Бул автордун кызыл туу кыргыздыкы эмес дегени да жүйөөсүз. Анткени, биринчиден эмнеси болсо да кыргыздын кызыл туусу соңку жаңы тарыхта калды. Биз мунун сыйлоого тийишпиз. Экинчиден Манаста деле “көк асаба кызыл туу, көк жаңырган улуу чуу” деген саптар бар, б.а. кыргыздын туусунун асабасы көк, өңү кызыл да болгон.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Манасты кыпчак кылууга аракет кылган толкун да өттү. Атайын рефераттар жазылды*. Тим койдук, анткени аргументтери суу кечпеди. Кылым башында казактар да талашкан. Ооба, кыпчак кыйын эл, казак боордош калк. Экөө тең Ала Тоонун сыймыгы. Ошентсе да Манас алардыкы эмес. Манас азыркы жалпы кыргыздыкы. Албетте азыркы жалпы кыргыз элинин ичинде кыпчак, калмак, тейит, кытай, ж.б. баары бар. Ошолордун баарыныкы. Бул жерде талаш жок. Бирок биринчи кезекте Манас ногой уруусунун түп атасы. Ал эми ногой уруусун кыргыз сактап калды. Манастын жердеген жери Талас, азыр уруусу Чаткалда, ал эми Манас эпосу Ысык-Көлдүк Саякбай Каралаевтан өттү. Ошондуктан Манас жалпы кыргыздыкы.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.uralstudent.ru/litera/other/id-43092.html" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.uralstudent.ru/litera/other/id-43092.html</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Дегеле, Манастын душмандары ушул бир тууган эле элдерден көп чыккан. Өзөктөн чыккан өрт жаман демекчи, Манаска ал тургай өзүнүн туугандары эмес уруусу да кас болгон учурлар болгон экен. Манас жарадар болуп, өлүм алдында жатканда кайран катын Каныкей: “Азилде көзүң жумулса, Ага-иниңдин баары кас!...Тоодой көзүң жумулса, Аргын, Ногой журтуң кас!” деп зарлаган[5]. А балким депрессия болгондо аялдык кылып, коркконго кош көрүнүп, арызы кошогуна чыккандыр. Ошентсе да мына ушундай арсар учурлардан пайдаланып, Манаска гана эмес, анын элине тап берген ногойдун душмандарынын дымагы кыргыз тарыхында дайыма болуп келген. Ыраматылык Ашым Жакыпбековдун айтылуу Теңири Манасында Алоокенин мындай дегенин эсиңиздерге сала кетейин:</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Буруттун үйүрүн чачып, төгөрөктүн төрт бурчуна төрт бөлүп таратпасам акыры бизге тынчтык жок. Коноруна конуш бербей, барагына мал бербей, эки колун аркасына байлап, ичтонуна сийгизип, беттерине аза Кызыл чүпүрөк байлап, мындан аркы тукумуң туусу ушул деп, өңдөрүн бозортуп, көк теңирин кызартып, аалам кездирип тентители! Ала-Тоодой бейиш жери эстеринен чыккыдай болсун, алыс-алыс айдайлы! Ала-Тоо конушун Таңшаң деп атап алалы! Мындай касиеттүү жерди элинен, өз касиетинен жоготуп, касым кыргыз түгүл досума бергис кыламын! (А.Жакыпбеков, Теңири Манас, Бишкек)*.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.presskg.com/kqk/09/0513_6.htm" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.presskg.com/kqk/09/0513_6.htm</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Эми муну мындай таштайлы да касиеттүү ногой уруусуна кайрылалы. Азыр бул уруу Чаткал районунда кытай уруусунун арасында жашап жатышат. Бул уруунун да кыргыз тарыхында ролу зор. Алиби гезитинде жарык көргөн Каработохан — Кыргыздын сыймыгы аттуу макалада кытай уруусу учурунда кыргызды калмактардан коруган баатыр уруу катары сүрөттөлөт. Кытай уруусунан чыккан белгилүү инсандар: Кара Бото баатыр*, Курманжан датка, Кожожаш мерген (баатыр), Чолпонбай Түлөбердиев, Чынгыз Айтматов, Барпы Рыспаев...</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.presskg.com/ali/08/0409_14.htm" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.presskg.com/ali/08/0409_14.htm</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Кыргыз санжыраларындагы кытай уруусу Куу Уулдан тараган уруулар менен катар саналганы менен, анын составы чаткалдык кытайлардыкынан айырмаланат экен. Чаткалдык кытайлар карамыкчы, татыран, майда, актонду, ж.б. уруулардан турат. Анын үстүнө чаткалдык кытайлардын арасында эсептелип жүргөн ногой уруусу, кыргызстандын башка областарындагы кытай урууларынын арасында жок болуп чыкты. Демек, ногой уруусу менен кытай уруусунун санжырадагы орду эки бөлөк. Кытайлык авторлор Сайра Ырысбек кызы менен Аскар Жунус уулунун Изин жоготпой келе жаткан кыргыз бар аттуу макаласында* кытай уруусу кан Манастын досу Алмамбеттин урпактары делинет.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://www.aktilek.com/Topic.aspx?BoardID=12&TopicID=780" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://www.aktilek.com/Topic.aspx?BoardID=12&TopicID=780</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Ал эми ногойлорго белгилүү санжыраларда орун жок болуп жатканына карабай, кавказдык ногойлор менен катар эле чаткалдык ногойлор да кырк огуздардын саясий согуштук бирикмесине алгачкылардан болуп кирген улуу уруулардан урпактары экенин эч ким тана албайт. Кавказ ногойлору өздөрүн тарыхый инсан, Чыңгызхандын тукуму Иса Ногой колбашчынын тукумубуз деп эсептеген менен, бул генералдын аты тээ Чынгызхандан ары Манастын убагына барып такалат деген гипотеза да жашоого укуктуу.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Атактуу Ашым акенин Теңири Манасында Манастын ата-теги мындай: “Түпкү атасы Каракан, Каракандан Огузкан, Огузкандан Аланча кан, Аланчадан Байгур менен Уйгур, Байгурдан Бабыр, Бабырдан Түбөй, Түбөйдөн Көгөй, Көгөйдөн Ногой, Ногойдон Орозду чоң атасы, Орозду чоң атасынан Жакып өз атасы”. Кадимки эле биз окуп жүргөн Саякбай Каралаевдин вариантындагы Манас эпосунда кан Манастын санжырасы мындай берилген: Ногойдон Балакан, Балакандан Карахан, Карахандан бай Жакып. Сагынбай Орозбак уулу болсо Ногойдун төрт уулун санап өтөт: Орозду, Үсөн, Бай, Жакып. Жакыптан Манас экени баарыбызга белгилүү. Ошол Ногой хандын элинин, б.а. кыргыздардын чабылып-чачылышынын кесепети катары Сагынбай Орозбак уулу “эл кадырын биле албагандан”* көрөт.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*Академиялык басылма, 1995, 1-китеп, 3988-4101-саптары)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
“Балам Манас, — деп Жакып жеңилтектик кылып, калмактар менен кармашууга жулунган баласына айкырып, — илгери Ногойдун кезинде калмактар бизге карачу эле, бирок ногой өлгөн соң. . . Алардын башчысы Эшен 50 миң кол курап, бизге чабуул жасады, Кыргыздарды жеңип, жерибизди канга боёду, Ногойго карандуу элдердин урпактарын сүрүп тымтракайын чыгарды”[1]. Дагы бир булакта болсо, “Заманында же 304-жылы Улуу Манастын эң кийинки тукумдарынан келип чыккан айтылуу Ногой кан бүтүндөй Түндүк кытайды басып алып, өз дөөлөтүн орноткон”, — делет*.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*<a href="http://janyzak.narod.ru/tehir/tehir.htm" style="color: #416785; cursor: pointer; text-decoration-line: none;" target="_blank">http://janyzak.narod.ru/tehir/tehir.htm</a>)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
Оштук манасчылардын эмгегинде да Манастын ногой уруусу айтылат:</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em>Эки таздан кеп уктум,<br /> Элим Ногой деп уктум.<br /> Желки Таздан кеп уктум,<br /> Жерим Талас деп уктум.<br /> Кара таздан кеп уктум,<br /> Калкым Ногой деп уктум</em>*.</div>
<div style="text-indent: 18px;">
(*Бухарада жүргөндөгү Семетейдин сөзүнөн)</div>
<div style="text-indent: 18px;">
<br /></div>
<div style="text-indent: 18px;">
<em><strong>Соңку сөз</strong></em></div>
<div style="text-indent: 18px;">
Бул жерде Манас аттуу баатырдын болгону болбогону он бешинчи маселе. Кеп – кыргыз рухуна бабалар мурастаган Манас эпосунун эл тарыхы жана тагдыры үчүн өтө маанилүү экендигинде. Ошентсе да мен кыргыз ногойлору түптүз Манастын урпактары экени азырынча чаткалдык ногойдордун ишенимдеринин деңгээлиндеги иш экенин моюнга алам. Ал эми ишеним акылдан да, фактыдан да өжөр экенин келечек далилдээр. Эмнеси болсо да, кыргыз пир туткан кан Манастын чоң атасы Ногойдун урпактары тукум курут боло элек, алар азыр Чаткал районуна караштуу Айгыр-Жал айылында ушул күнү жашап жатышат. Менин максатым — убагында чачылганды жыйнаган, үзүлгөндү улаган, кыргызга дем берип, эл катарына киргизген кан Манас атабыздын уруусу ногой тууралуу санжырачыларга кулак кагыш кылып коеюн деген эле ниет. Анткени тарыхта баатырын эрөөн албаган бокмурундар нескаралардан таяк жеген.</div>
</div>
<br />
<br />
<br />
<br /></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-31692940112089844592020-12-26T17:17:00.002+03:002021-03-03T12:35:27.563+03:00DİVEYLİ NOGAYLARI ve DİVEY MİRZA Дивей (мангыт)<p><br /></p><p class="MsoNormal"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div>DİVEY MİRZA 1526-1595<br /><br /><p></p><p>
</p><p class="MsoNormal">Remmal Hoca, eserinde Mangıtların yaşadıklan bölge hakkında
net bir bilgi vermemekle birlikte Baki Bey’in Kırım ordusu ile birlikte Or
Kapısı’ndan geçerek yurduna gittiğini, yani Mangıt yurdunun yarımada içinde olduğunu
yazmaktadır. <br />Bununla birlikte Remmal Hoca’nm eserinde verdiği bilgiler Or
Kapısı’nın dışında da yaşayan Mangıtların olduğunu düşündürtmektedir. </p><p class="MsoNormal">Mangıtlar, Mansurogulları ve Diveyogulları tariflerini iki yerleşim yerini
esas alarak düşünürsek Diveyogullan’nm Or Kapısı’nın dışında Mangıt
kabilesinin ise Kırım içerisinde bulunmaları muhtemeldir.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">İslam Giray’ı Sahip Giray’ın emriyle öldürmesine rağmen Baki Bey’in Sahip Giray’a güvenmediği ve ondan uzak durduğu görülmektedir38.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Bu dönemde Mangıt kabilesinin beyi olarak Hoca Tay Bey görülmektedir39. Mangıt kabilesinin beyliği Hoca Tay Bey’de olmasına karşın Baki Bey’in diğer kardeşi Divey Mirza’nın da Kırım’da sağlam bir konumda olduğu görülmektedir. Divey Mirza’nın 1535 yılında Polonya-Litvanya Kralı Sigismund’a gönderilen elçilik heyetinin başında bulunması bu durumu ortaya koyan en önemli delildir40.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">İkinci devre Sahib Giray Han'ın Moskova'ya karşı şiddetli taarruzları ile kendini gösterir.</p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Lucznik_tatarski.jpg/225px-Lucznik_tatarski.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="318" data-original-width="225" height="676" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Lucznik_tatarski.jpg/225px-Lucznik_tatarski.jpg" width="480" /></a></div><br /><div><br /></div><div>Baki Bey ve Divey Mirza ilerleyen safhada Sahip Giray Han’ın karşısında yer almışlardır. Sahip Giray’ın oğlu Emin Giray’ın 1539-1540 yılında Moskova’ya karşı düzenlediği saldırıdan dönüş sırasında Kırım kuvvetlerine saldıran Baki Bey çok sayıda Kınm askerinin ölümüne neden olmuştur. Emin Giray’m atalığı bulunan ve geriden gelen İbrahim Paşa bu gelişmeyi Emin Giray’ı karşılamaya gelen beylere haber vermiş, beyler Baki Bey ve kardeşi Divey Mirza’yı yakalamak için harekete geçmişlerdir.</div><div><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Baki Bey Azak tarafına kaçmayı başararak oradaki Azak Kazakları’nın lideri olurken Divey Mirza yakalanmıştır.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Sahip Giray Han, Baki ve Divey Mirza ile hareket etmediği anlaşılan diğer kardeş Ak Bibi Mirza’yı getirterek Divey Mirza ile birlikte zincire vurdurtmuştur. Bir yıl kadar hapiste kaldılar.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Moskova ile ciddi bir mücadele içinde bulunan Sahip Giray, Baki Bey’in bu hareket tarzına karşın uzlaşmacı davranarak Baki Bey’in yeniden Kırım’a dönmesi için kardeşleri Ak Bibi Mirza ve Divey Mirzayı ardı ardına Baki Beye göndermiş ve dönmesini sağlamış ve Mangıt beyliğini Hoca Tay Bey’den alarak Baki Bey’e vermiştir.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Sahip Girayın isteği üzerine Baki Bey Kınm’a dönmüşse de iki taraf arasındaki güvensizliğin devam ettiği görülmektedir.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Baki Bey Divey Mirza’dan sonra kendisini Kırım’a döndürmeye çalışan Ak Bibi Mirza’ya Sahip Giray’ın kendilerini öldürteceğini belirtmiştir.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Bu güvensizliği gösteren diğer bir sebep de Baki Bey’in Ak Bibi ile Kırım’a dönmesine rağmen kardeşi Divey Mirza’yı güvendiği nökerler ile Nogay bozkırına göndermesidir.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Baki Bey ile Sahip Giray arasındaki güvensizlik Sahip Giray’ın 1541’deki Moskova Seferi’nin başarısızlıkla sonuçlanmasına neden olmuştur. Bu hadiseden sonra Sahip Giray Han, Baki Bey’i ortadan kaldırmak için bizzat kendisi harekete geçmiş ve Özi Nehri’nin kıyısında ele geçirdiği Baki Bey ve kardeşi Ak Bibi Mirza’yı 1541’de ortadan kaldırmıştır43. <o:p></o:p></p>Birlikte giristikleri Moskova seferi sonrasi <b>Baki</b> Beyi de ortadan kaldirmaya muvaffak olmustur.</div><p> Bu gelişmeden sonra Hasan b. Timur’un çocuklanndan Divey Bey ile Hoca Tay Bey’in hayatta kaldığı görülmektedir.</p><div><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Baki Bey ile Ak Bibi Mirza’mn ortadan kaldırılmasından sonra Mangıt kabilesinin lideri olarak yeniden Hoca Tay Bey’i görürüz. </p><p class="MsoNormal">Hoca Tay Bey, Sahip Giray’m hanlığının başından beri Baki Bey’den uzak durarak Sahip Giray’ın yanında yer almıştır.<br /><br />İhtimalen yarımada içerisindeki Mansuriler Hoca Tay Beyin idaresinde, Or kapısı dışındaki Mansurilerin yönetimi Devey Mirza idaresinde olmalıdır.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Sahip Giray daha sonra basi bos ve otorite tanimayan Nogaylar'a karsi Sirinler'le birleserek l546 - l547'de Kirim tarihinde "Nogay Kirimi" adi verilen olay cereyan etmistir. Han'in, atesli silahlari önünde Nogaylar, büyük bir bozguna ugramislardi.</p><p class="MsoNormal">Sahip Giray Han döneminde yapılan önemli yeniliklerden birisi de Orkapı (Perekop)
bölgesine yapılan hendektir. Bu hendek Nogaylarla yapılan savaşın ardından kazılmış, bir
yarımada olan Kırım’ı ada haline getirmiş ve bölgenin güvenliği açısından büyük bir adım
olmuştur. Özellikle adaya girmek isteyen yağmacıları önlemek ve adaya gelen düşman
kuvvetlerini daha giriş yapmadan durdurmak adına atılmış önemli bir adımdır. Bu bölgede her
zaman bir garnizon bulundurarak güvenlik üst seviyede tutulur ve içeri girenler Kırım
hanından yarlık almadan dışarıya çıkamazlar.</p><div><p class="MsoNormal">Hoca Tay Bey’in liderliğindeki Mangıtlar Sahip Giray’ın 1542’de Jane Çerkeslerine karşı düzenlediği sefere katılmışlar, Nogaylar ile vuku bulan çatışmalarda da yer almışlardır. </p></div>Sahib Giray sayesinde Osmanlılar da moskof tehlikesini görmeğe ve hanı kuvvetle desteklemeğe başlamışlardır. Sahib Giray Kazan'da tekrar Safa Giray hanlığa getirdi ve 1549'da Osmanlı toplarının yardımı ile Astırhan'ı zapta muvaffak oldu. Onun bu kudret derecesine eriştikten sonra Osmanlılardan Közleve iskelesini istemesi ve sadrazam Rüstem Paşa ile üstünlük münakaşası endişeler uyandırdı. İstanbul'dan gönderilen Devlet Giray Han onu katlettirdi (1551). Ertesi sene ruslar Kazan'ı ve 4 yıl sonra da Astırhan'ı zapta muvaffak oldular ve şarkî Avrupa'da üstünlüklerini kurdular.</div><div><br /></div><div>.V.V. Trepalova göre 1550 lerin sonlarından 1560 başlarına kadar Mansurulu kabilesinden Mangut Mirzası Divey Kırım Hanlığının kuzey sınırlarındaki Nogay kabile birliklerine başkanlık etmiştir</div><div><br /></div><div><br /><br />Sahib Giray devrinde hanlığın nüfuzu bir sıra seferler ile Kafkasya'da çerkesler üzerinde kuvvetlendirildi ve <b>Kıpçak boz - kırında Yusuf Mirza idaresindeki <span style="color: red;">Kiçi - Nogay</span> (Kazı ulus) kabileleri Kırım haninin ve padişahın tabîliğini kabul ettiler.</b><br /><br /><b>Sahib Giray atalarının siyayetine devam ile bir çok kabileleri Kırım yarımadasına getirerek, yerleştirdi. Orak, Kasay, ür-Mehmed (Or-Mambet) ve Tokuz (?) kabîlelerinin bir kısmı garba Karadeniz şimalindeki steplere,.<span style="color: red;"> Besarabya (Bucak)</span>'ya nakledilmiştir.</b><br /><br />1558 yılında Devlet Giray’ın ikinci sefer denemesi de sonuçsuz
kalmıştı. Hatta bu sefer Ruslar Orkapı bölgesine kadar gelmiştir. Bu yıllarda olan kıtlıktan
Rusların yardımlarıyla sağ kurtulan Kırım yarımadasına girişleri yasak olan Nogaylar iyice Rus yanlısı bir hal almışlardır. Bazı Rus
birlikleri Özi nehrini geçerek Kırım’ın batısında yağma bile yapmışlardır.</div><div><br /></div><div>Umumiyetle Nogay kabîlelerinin zayıflaması stepleri rus kazaklarına serbest bırakmış ve aynı devirde kırımlılar tarafından sıkıştırılan mühim mıkdarda çerkes gurupları bu kazaklara iltihak etmiştir. Daha 1559 da, rus kazakları ile çerkesler Azak kalesini muhasara etmişlerdir. Sahib Giray Nogay katliamının sonuçlarını görüyordu.<br /><br />Kabile aristokrasisine karsi Kirim'da, Osmanli modeline göre bir hâkimiyet tesisine çalisan Sahib Giray'in, Kanunî'nin teveccühüne mazhar olmasi, Osmanli vezirleri arasinda aleyhine bir faaliyetin baslamasina sebep oldu. Sahib Giray da bu faaliyeteri tahrik edici bazi hareketlerde bulunmaktan çekinmiyordu. Nitekim Kanunî'nin Iran'a yaptigi sefere yardimci kuvvet göndermemesi, gözden düsmesine yol açmis ve onun müstakil bir hanlik kurmak için çalistigi yolundaki söylentileri kuvvetlendirmistir. </div><div><br /></div><div>Bu arada Sahib Giray, Kazan Hanligi'nda vefat eden Safâ Giray'in yerine Istanbul'da yetismis ve bir ara Saadet Giray zamaninda "kalgay" olmus olan Mübarek Giray'in oglu Devlet Giray'in intihab ve tayinini Pâdisah ve Divan'dan istemis, muhtemelen bu suretle bir rakipten kurtulmayi ümid etmisti. </div><div>Fakat aleyhinde kurulan bir tertiple kendisi azlolunur. </div><div><br /></div><div>Sahip Giray’ın Kırım Hanlıgı’nda Osmanlı Devleti gibi merkeziyetçi yapıya sahip bir devlet kurma teşebbüsleri hanlık idaresinde sıkıntılara neden olmuş, Nogay kırgını bu nedenle yaşanmıştı, Buna rağmen Osmanlı yönetimi ile yaşadığı gerginlik neticesinde iktidarını kaybederek öldürülmüştür.</div><div><br /></div><div>Osmanli Devleti tarafindan Kirim'a gönderien Devlet Giray, askerleri yanindan ayrilan Sahib Giray'i yakalayarak üç oglu ile birlikte öldürür. </div><div><br /></div><div>Bu esnada Mangıt beyi bulunan Hoca Tay Bey İstanbul’dan gönderilen Devlet Giray’ın yanında yer almış ve Sahip Giray Han’ın torunları ve aynı zamanda kendi yeğenleri olan Cafer Giray ve Kutlu Giray’ı öldürtmüştür45.</div><div><br /></div><div>Ruslarin büyük bir düsmani olan Sahib Giray ortadan kalktiktan sonra Ivan Vasili, Kazan ile Ejderhan'i zaptederek çar ünvanini almisti. Bununla beraber, Devlet Giray'in hanligi zamaninda Ruslarin eline düsen Ejderhan H. 96l (M. l554)'de geri alindigi gibi Moskova'ya akinlar yapilarak Ruslar vergiye baglanmisti.</div><div><br /></div><div><p class="MsoNormal">Devlet Giray’m Kırım tahtına oturmasından bir süre sonra Baki Bey’in kardeşi Divey Mirza da Kırım’a geri dönmüştür. Devlet Giray’m Sahip Giray katli dolayısıyla yedi nefer Şirin mirzasını öldürüp Divey Mirza’yı Kırım’a geri çağırması Şirin kabilesine karşı Mangıtlar ile denge sağlama politikasının devam ettiğini göstermektedir46.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Divey Mirza’nm 1558’den önce Kırım’a döndüğü, Devlet Giray’m oğlu Mehmed Girayla birlikte Moskova arazisine 1558’de gerçekleştirdikleri büyük saldırıdan anlaşılmaktadır. Bu saldırıdan iki yıl sonra Divey Mirza bu kez kendi kuvvetleri ile Rılysk bölgesini vurmuştur47.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">1560 yılında Divey Mirza, Severia'yı işgal etti ve Rylsk'i kuşattı. Kırımlılar çevreyi tahrip ettiler, ancak şehri fırtına yüzünden ele geçiremediler. Rus garnizonu tüm saldırılarını durdurdu. <br />Ağustos ayında Divey Mirza, 3000 adamla Osyotra Nehri'nin sol yakasında Tula ile Zaraysk arasındaki Potezhny ormanı etrafını talan etti. Rus gezginleri Don'da Tatarlara yetişti, ancak Divey Mirza tutsaklarının katledilmesini emretti ve takipten kaçabildi. Aynı zamanda 20.000 kişilik bir Tatar ordusu, Rusya sınır bölgesi yakınlarında dolaşıyordu.</p><p class="MsoNormal">Bu sırada sık sık Moskova ile yazışan Divey Mirza, Devlet Giray tarafından 1563 baharında Mangıt kabilesinin başına getirilerek Karaçi beyleri arasına alınmıştır. Devlet Giray aynı zamanda kızını Divey Mirzanın oğlu Arslanaya verdi.</p><p class="MsoNormal">Aynı 1563'te Divey-Murza, Kırım Hanı Devlet Geray ve oğullarına güney Rusya topraklarına yapılan bir seferde eşlik etti . Tatarlar ve Nogaylar Dedilovo, Pronsk ve Ryazan topraklarını tahrip ettiler.<o:p></o:p></p></div><div><p class="MsoNoSpacing">1570-1574 yılları arasında Nogaylar, Kırım ile yapılan
Rusya’ya karşı işbirliği politikasına devanı ettiler. 1571 ve 1572
yıllarında Kırımlıların Moskova’ya yaptığı seferlerde Nogay askerleri bulunmaktaydı.</p><p class="MsoNoSpacing">1571 baharında Divey-Murza, Nogay müfrezeleriyle birlikte Kırım Hanı Devlet Geray'ın Rus topraklarına yaptığı başarılı kampanyada yer aldı ve bunun sonucunda Moskova'nın yakılması ve 60-80 bin tutsak yakalandı.</p><p class="MsoNoSpacing"> Devlet
Giray Han 24 Mayıs 1571 tarihinde Moskova’ya akın düzenlemiştir. Büyük Nogay
Ordası’ndan topluluklar Kırım Hanlığı ile birlikte hareket etmişlerdir. IV. İvan
bu saldırılardan duyduğu öfkeyi anlatan bir mektubu ilgili devletlere
göndermiştir. Bu süreçte Küçük Nogay Ordası’ndan bazı gruplar da Rusya’nın güney sınırlarına
akınlarda bulunmuşlardır.</p><p class="MsoNoSpacing">1572 yazında Divey-Murza, Kırım Hanı Devlet Gerai'nin Rus devletine karşı yürüttüğü büyük bir kampanyaya katıldı . </p><p class="MsoNoSpacing">Ruslar 26 Temmuz akşamı Oka nehrinin güney kıyısında ortaya çıkan büyük bir Tatar ordusu olduğunu öğrendiler. Pazar günü boyunca Tatar ordusunu ağır top ateşiyle durduruldular, ancak Ertesi gün Pazar gecesinin karanlığında ana Tatar ordusu Kashira'da nehri geçmeyi başardı. Kırım Hanı daha sonra Rus askerlerininin peşinden Moskova'ya doğru gitmeye başladı. Hanın ilerlemesi, ağır topçu ateşiyle yavaşladı; </p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/%D0%97%D0%B0%D1%81%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0.%D0%AE%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6.2010%D0%B3.%D1%85.%2C%D0%BC.90%D1%85180.jpg/420px-%D0%97%D0%B0%D1%81%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0.%D0%AE%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6.2010%D0%B3.%D1%85.%2C%D0%BC.90%D1%85180.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="210" data-original-width="420" height="298" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/%D0%97%D0%B0%D1%81%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0.%D0%AE%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6.2010%D0%B3.%D1%85.%2C%D0%BC.90%D1%85180.jpg/420px-%D0%97%D0%B0%D1%81%D0%B5%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%87%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0.%D0%AE%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6.2010%D0%B3.%D1%85.%2C%D0%BC.90%D1%85180.jpg" width="598" /></a></div><br /><p class="MsoNoSpacing">Rus öncüleri Molodi köyü yakınlarında Tatar arka muhafızları ile karşılaştı; ve Yakındaki ana Rus ordusu ona katıldı ve aceleyle hendek ve kazıklar attılar. Başkomutan Divey Mirza liderliğindeki Tatar ordusu, Moskova'da ilerlemek ile savaşmak arasında tereddüt etti, şimdi ya sadece on beş mil uzakta olan öncü kuvvetlerin yanına gidecekler veya geri dönecektiler. </p><p class="MsoNoSpacing">Sonunda Divey Mirza, Molodi'de savaşmaya karar verdi. <br />Çatışmalar başladı, önce mevkilenen üç bin Rus tüfekçisi Nogay süvarileri tarafından silindi, ancak Divey Mirzanın kır atı tökezleyip onu atınca yakalandı.<br />Sefer 2 Ağustos'ta ordunun Prens Vorotynsky ve oprichnik Khvorostinin birlikleri tarafından tamamen yenilgiye uğratılmasıyla sona erdi, 30 Temmuz'da Molody Divey Savaşı'nda esir alındı - Suzdal boyar'ının oğlu Büyük Dük'ün Tatarı, Temir Şibayev'in oğlu Alalykin (vaftiz edilmiş Ivan) tarafından yakalandı .<br />Divey Mirzayı yakalayan Tatar asıllı Alalıkin Timere bu hizmeti karşılığında Suzdal ve Kostroma civarında toprak verildi</p><p class="MsoNoSpacing">Anonymous Chronicle'a göre, hemen tanınmadı, ancak yakalanan Tatar prensi Sirinbek sorguya çekildi ve komutanının planlarını sordular. Şirinbek, "Tüm planlarımız sizinle, çünkü her şeyi bilen Divey Mirza'yı yakaladınız o sizde. " diyerek yanıtladı.<br />Ruslar o zaman tutsaklar arasında Divey Mirza'yı aramaya başladılar. Sonunda bulundu ve Vorotynsky’nin çadırına götürüldü ve onu görünce Şirinbek kendini Divey Mirza'nın ayaklarına attı, Ruslar bunu zaten biliyordu, savaş yarı yarıya bitmişti diyerek.<br />Ruslarla girişilen bir mücadele esnasında Ruslara karşı bütün mücadelelere katılan Divey Mirza Molodi savaşında esir düşmüştü. </p><p class="MsoNoSpacing">Çatışmalar hafta boyunca devam etti, ancak Cumartesi günü , 2 Ağustosta, Kırım Hanı Divey Mirzayı kurtarabilmek için ordusunu Rus savunma çitlerinin önüne attı. En iyi Tatar savaşçılarına, savunma çitlerine ulaşmadan önce atlarından inmesi emredildi. Kazık duvara tırmanmaya çalıştıklarında ise eller kesildi. <br />Bu arada Prens Vorotynsky'nin aceleyle ana ordunun çoğunu gizli bir vadiden savunma kalesine geçirerek Tatar güçlerinin arkasına çıkarmayı başardı. <br />Vorotynsky nin saldırıya geçmesi ile aynı anda Kalenin içindeki ağır top, kırılan Tatarların üzerine ateş açtı ve Tatarlar kaçmak zorunda kaldı. İki ateş arasında kalan pek çok kişi katledildi.<br />Kırım Nogay birliklerinin ve ona bağlı Türk Yeniçerilerinin tüm saldırıları püskürtüldü, Devlet-Girey mağlup oldu ve ağır kayıplar vererek korumalarıyla kaçtı<br />Novgorod Chronicle, yüz bin Tatar'ın öldüğünü anlatıyor.</p><p class="MsoNoSpacing">9 Ağustos 1572tutsak Divey-Murza Novgorod'a getirildi ve Çar Korkunç İvan, onu Rohatynets Caddesi'ndeki avluya koymasını emretti ve onu “koruma için” Prens Boris Davydovich Tulupov'a verdi.</p><p class="MsoNoSpacing"><span style="background-color: #fcff01;">Bu esir düşme sırasında ve
sonrasında Divey Mirza’nın korkusuzca tavırları sebebiyle Ruslarla onun arasında
ilginç diyaloglar yaşanmıştır.</span></p><p class="MsoNoSpacing"><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">1. Devlet Giray Divey Mirza’yı Moskova’daki esaretinden kurtarmak için büyük çaba göstermiştir,</p><p class="MsoNormal">İvanın kendisi için 2000 ruble fidye teklif ettiği Vasily Griaznoy, Tatarlar tarafında Yukarı Don Nehri'nin bozkırlarında ele geçirilmişti. Onu Divey Mirza ile değiştirmeyi teklif ettiler. Ancak bu teklifide İvan kabul etmedi. Teklif reddedildi,</p><p class="MsoNormal">1576’dan sonra Moskova’da vefat etmiştir. Divey-Murza bozkır otlaklarına asla geri dönmedi ve Rus esaretinde öldü.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">1611-1682 yılları arasında yaşamış olan Evliya Çelebi Divey Nogayları adını alan bir grubtan Hatukay çerkezlerinin bulunduğu yerde zikretmektedir, O dönemde 5000 asker çıkarttıklarını söylemektedir.</p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal"><b>DİVEY MİRZA ŞECERESİ</b><br />Mansur'un ordası mirzaları Edigenin oğlu Mansur soyundan gelirler<br />* Din Sufi Biy, Mansur'un oğlu, Biy<br />* Timur Biy, Mansur'un oğlu, Biy 1440-1486<br />* Can Kubad Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1486-1490<br />* Hacı Ahmed Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1490-<br />* Divey Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1542-1576</p></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-66367191118438072332020-12-07T11:00:00.205+03:002020-12-08T21:54:23.972+03:00Mansuri mirzası Baki bey<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqaZ7oeYlBT-mudW86znFuUHMSB5c69smW4CJv5u89aNH4QOnGya4npGT6EdGolkVSfQ5o3-ISALEc7hW7kHzVm0GuKybrDlnik9Yd9CblNv4tMbCjGUFIFeSNF0IaPE9M6dA7hTdYapI/s1600/16yymansuriler.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="523" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqaZ7oeYlBT-mudW86znFuUHMSB5c69smW4CJv5u89aNH4QOnGya4npGT6EdGolkVSfQ5o3-ISALEc7hW7kHzVm0GuKybrDlnik9Yd9CblNv4tMbCjGUFIFeSNF0IaPE9M6dA7hTdYapI/s640/16yymansuriler.jpg" width="640" /></a></div><div><div>Biyografi</div><div>Edige oğlu Mansur oğlu Timur oğlu Hasan oğlu Baki</div><div>Annesi Kırım hanı Mengli Girayın kızıdır.</div><div>Kardeşleri: Hoca Ahmed, Diwey, Akbibi</div><div>Baki Biyden ilk olarak 1524'te Moskova ile barış antlaşması yapan diğer soylular arasında bahsedilmektedir.</div></div><div><br /></div>I. Saadet Giray,(1492-1538) Kırım Hanı. 1524 ila 1532 yılları arasında sekiz yıl hanlık yapmıştır. I. Mengli Giray’ın oğlu, I. Меhmet Giray ’ın kardeşidir. Aynı zamanda Yavuz Sultan Selim'in de kayın biraderidir. Mehmet Giray’ın öldürülüp, yerine tahta geçen yeğeni I.Mehmed Giray 1523′te Astragan’ı fethederek Nogayları itâat altına almak istedi ise de kazandığı zaferden sonra Kırıma dönerken bir gece baskını ile Nogaylar tarafından ile öldürüldü. <br />
<br />
Yerine Cengiz yasası gereği oğlu Birinci Gâzi Giray hanlığa getirildi (1523).Ancak hanlığı, Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmedi. Osmanlılar, Kırım beylerinin reisi Şirin Memiş Beyle anlaşarak Birinci Gâzi Giray’ın amcası Saâdet Giray’ı han seçtiler (1524).<br />
<br />
Gazi Giray’ın hanlığının Kanuni Sultan Süleyman tarafından kabul edilmemesi üzerine, 1524 yılıda Saadet Giray12. Kırım Hanı olarak tahta geçmiştir. Tahta geçtikten üç ay sonra yeğenleri Gazi Giray’ı ve Baba Giray’ı idam ettirmiştir, Eski han Gazi Girayda Hanlıktan alınmasından üç ay sonra bir karışıklık sırasında öldürüldü.<br />
<br />
Ağabeyi Mehmet Giray hanlığı döneminde Saadet Giray’ı İstanbul’a gönerdiği için, bir dönem İstanbul’da yaşamıştır. Bu nedenle Kırım’daki iktidar mücadelesinde Yeniçerilerden büyük destek görmüştür. Ancak, idam edilen kardeşi I. Gazi Giray’ın acısını unutamamış olan İslam Giray Kırım’da halkı ayaklandırarak, üç ay sonra iktidarı 1532 tarihinde ele geçirdi.<br />
<br />
13. Kırım Hanı olan I. İslâm Girayın doğum tarihi belli değildir. I. Меhmet Giray ’ın oğlu, I. Gazi Giray’ın kardeşidir. 1536 yılında vefat etmiştir. 1532 yılında kardeşi I. Gazi Giray’ı idam ettiren, amcası I. Saadet Giray’ı tahtan indirerek han olmuştur. Ancak, I. Gazi Giray’ın tahta geçişinde yaşandığı üzere, Kanuni Sultan Süleyman’ın desteğini alamamıştır. Çok kısa bir süre tahtta kalabilmiştir. Kendisi de bir diğer amcası ve Yavuz Sultan Selim'in dayısı olan 1521-1524 yıllarında Kazan hanlığı da yapan I. Sahib Giray tarafından 1532 yılında tahttan indirilmiştir.<br />
<br />
Kanunî dönemi, Osmanli Devleti'nin askerî, siyasî, kültürel ve medenî faaliyetler gibi hemen her sahada zirveye ulastigi bir devirdir. Bununla beraber bu dönemde de bazi iç karisikliklar oldugu gibi taht kavgasi için sehzâdeler arasinda da mücadeleler olmustu. Hatta yine bu dönemde baba ile ogul arasinda da böyle olaylara rastlandigi için bizzat Kanunî kendi oglu Mustafa'yi feda etmek zorunda kalmisti.<br />
<br />
Sahib Girayın tahtta kaldığı süreyi iki devreye ayırabiliriz<br />
<br />
Birinci devrede Mehmed Giray I.'ın oğlu Gazi Giray sonra kardeşi İslam Giray, «Cengiz Han yasasına» göre, kabilelerin seçtikleri hanlar sıfatı ile tahta çıktılar, İslam Giray padişahın gönderdiği hanlara. Saadet Giray ve sonra Sahib Giraya karşı şiddetli mücadelelere girdi,<br />
<br />
Islâm Giray'in yerine hanliga tayin edilen Sahib Giray, Istanbul'dan Kirim'a gidince kendini ister istemez mücadelenin içinde bulmustur. Zira eski han Islâm Giray, Sahib Giray'in Osmanlilar'in destegi ile hanlik makamina oturmasini ve otoritesini kuvvetle tesise çalismasini hos karsilamamisti<br />
<br />
Sahib Giray ise muhaliflerini yok etmek ve otoritesini saglamlastirabilmek için çalismalara baslamisti. Bu sebeple önce Nogaylar'a yaklasarak onlari kendi taraffina çekmis ve Islâm Giray'in, Mangitlar'in basi olan, <b>Kırım asilzâdeleri</b> arasinda sahsî cesaret ve cür'etiyle sivrilen <b>Baki Bey</b> tarafindan öldürülmesinden sonra da bu defa Nogaylar'a karsi cephe almistir. <br />
<br /><br />
Sahib Giray, siyasî bir manevra ile ayni zamanda yegeni olan ve kendisine karsi muhalefette bulunan <b>Baki</b>'yi kendi saflarina çekmisti. Baki Biy Saadet Giray ile mücadelesi sırasında Han İslam Giray tarafından Mangıt beki atandı.<br />Bir ara kardeşlerin barışmasının ardından Saadet Giray, İslam Giary'ın yaptığı atamayı doğrulanmıştı.<br />Hatta Baki Biyi yanına çekmek isteyen Saadet Giray 1529'da, Moskova'dan Baki için Altınordu'nun beklerbeklerine denk hediyeler istedi.<div><br />
İslam Giray rakibine karşı tutunamadığı zaman, kabileler ile Or-Kapı (Perekop) berzahı dışında steplere çekiliyor ve taarruzlarını devam ettiriyordu. Ancak bu çarpışmalarla Kırım'da kabileler rakip hanlar etrafında Osmanlı hakimiyetine karşı bir takım iç harplere ve Kazan ile Astırhan'da moskof nüfuzunun yerleşmesine sebep oldu.</div><div><br /></div><div>Baki Biy bir çok siyasi operasyon içerisinde de yer alıyordu.</div><div>1532'de Baki Biy, Ulu orda hanı Said-Akhmet'in Nogai elçiliğinden sonra Meschera'ya bir baskın düzenledi. </div><div>Ruslar Büyükelçiliğin baskıncılara yardım ettiğinden şüpheleniyordu ve onları tersine ikna etmek çok çaba gerektiriyordu.</div><div><br /></div><div><div>Bundan sonra Nogai Horde için Kırım'dan ayrılan Baki, Volga bölgesinde dolaştı.</div><div><br /></div><div>Baki Kırım'dan ayrıldığında, Karaçibek'in konumu küçük kardeşi Hoca Ahmed'e geçti.</div><div><br /></div><div>1535'te, diğer Volga Mirzes'in yanı sıra, Moskova'ya, birçok Nogay Mirzes'de olduğu gibi, onunla diplomatik ilişkileri sürdüren bir elçilik gönderdi. <br />Nogaylar daha sonra Kırım'ın Rusya'ya yönelik baskınlarını önleme sözü verdi.</div></div><div><br />
1532'de moskof beyi. Sata Giray'ı Kazan'dan attırarak, kendi adamı Can Ali' han yapmağa muvaffak oldu.<br />
Bu esnada İslam Giray nihayet, bağımsız han sıfatı ile, 1532'de hanlık tahtım ele geçirmeğe muvaffak oldu. Fakat sonunda İstanbul ile uzlaşmak zorunda kaldı.<br /><br />Sonra tekrar isyan edince, Sahib Giray, Kıpçak bozkırında Nogay beyi Bakî Bey vasıtası ile, İslam Girayı bertaraf etmeğe muvaffak oldu.<br />
<br />
<b>Ol zamana gelince kabail-i Tatardan Şirin ve Barin ve Argın ve</b> <b>Kıpçak ümerası Karaçu tabiri ile kabail-i saireden mümtaz iken han </b><b>Meşaralı Siciut kabilesi rüesasına itibar ve hürmet kezalik İslam Giray </b><b>Han Katli <span style="color: red;">Baki</span> Bek’in hizmet-i meşruu mukabelesinde Atay Hoca</b> <b>kabilesini tahsis ve i’tâ itmekle Mansurîlere nusret eyledi</b> <br />
<br />
yazıdan anlaşıldığı üzere daha önce dört kabileden oluşan karaçiler arasına Sicaut kabilesi de alındıktan başka <b><span style="color: red;">Baki</span> Beyin İslam Girayın katlinde gösterdiği gayretlerden dolayı Sahib Giray tarafından Tay Hoca kabilesi nezdinde nusret etmekle Mansurilerde Karaçiler arasına alınmıştır</b>.<br />
<br /><p class="MsoNormal">Baki Bey ilk olarak Kırım tahtı için Sahip Giray ile
mücadele eden İslam Giray’ı 1537 yılında ortadan kaldırarak Kırım’daki iç
savaşın sona ermesinde büyük rol
oynamıştır. <o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">1537 yazında Perekop'un kuzeyindeki bozkırlarda Baki-Bey, Kırım Hanı Sahib Geray'ın muhalifi İslam Giray'ı bir baskınla öldürdü.<br />Aynı zamanda Litvanya'dan kaçan asil Rus prensi Semyon Fedorovich Belsky'yi de yakalar.</p>
<p class="MsoNormal">İslam Giray Baki Beyi Sahip Girayı ani bir baskınla öldürmesi için kendisinin Nogay Bozkırına gönderdiğini söylemiştir.<br />Bununla birlikte, Nogay Mirza Kel-Muhammed, Korkunç İvan'a yazdığı bir mektupta, Baki'yi bir saldırıya ikna edenin kendisi olduğunu belirtmiştir.</p><p class="MsoNormal">İslam Giray’ı Sahip Giray’ın emriyle öldürdüğü söylenmesine rağmen
Baki Bey’in Sahip Giray’a güvenmediği ve ondan uzak durduğu görülmektedir. <o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Islam'ın öldürülmesinden sonra Baki, küçük kardeşi Divey'in yiğitliğiyle ünlü olduğu İran'a gitti.</p><p class="MsoNormal">İki yıl süren bu mücadeleden sonra Sahib Giray Kırım tahtında mevkiini sağlamlaştırdı. (1534). Onun ile beraber Kırım hanlığı üzerinde osmanlı metbüluğu ve nüfuzu hakikî bir şekilde yerleşti.</p><p class="MsoNormal">Bu dönemde Mangıt kabilesinin beyi olarak Hoca Tay Bey
görülmektedir. </p><p class="MsoNormal">İkinci devre Sahib Giray Han'ın Moskova'ya karşı şiddetli taarruzları ile kendini gösterir.</p><div>Baki Bey ve Divey Mirza ilerleyen safhada Sahip Giray Han’ın
karşısında yer almışlardır. </div><div>1539-1540'ta Baki ve Divey, Nogay bozkırında tekrar göründü. </div><div>Sahip Giray’ın oğlu Emin Giray’ın 1539-1540 yılında
Moskova’ya karşı düzenlediği saldırıdan dönüş sırasında Kırım kuvvetlerine
saldıran Baki Bey çok sayıda Kınm askerinin ölümüne neden olmuştur. </div><div>Emin
Giray’m atalığı bulunan ve geriden gelen İbrahim Paşa bu gelişmeyi Emin Giray’ı
karşılamaya gelen beylere haber vermiş, beyler Baki Bey ve kardeşi Divey
Mirza’yı yakalamak için harekete geçmişlerdir.<br /><br />Baki ve Divey kardeşler saldırıda ganimetleri almayı başardılar, Ancak; Baki Bey Azak tarafına kaçmayı başarıp oradaki Azak
Kazakları’nın lideri olurken Divey Mirza yakalanmıştır.</div><div><br /></div><div>Baki
Bey‟in mahiyetindeki askerler, Moskova seferinden dönen orduyu talan etmiş olması
oldukça önemlidir. Baki Bey‟in Kırım ordusunu talan etmesinin nedeni tam sarih
olmasa da, bu hareketi ile Sahip Giraya açıkça isyan etmişti. Sahip Giray, Baki Bey sorununu halletmek için ihtiyatlı davranmış ve meseleyi 1541 Moskova seferi
sonrasına bırakmıştı.</div><div><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sahip Giray Han, Baki ve Divey Mirza ile hareket etmediği
anlaşılan diğer kardeş Ak Bibi Mirza’yı getirterek Divey Mirza ile birlikte
zincire vurdurtmuştur.<o:p></o:p></p><p class="MsoNormal">Han kardeşleri hemen öldürmeyerek Baki Mirzayı Kırıma çekmek için kullanmıştır, Azaka giden Divey mirza Baki beyi ikna edemedi, Ancak Hanın kızı ile söz kestiği Akbibi Baki Biyi ikna etti.</p>
<p class="MsoNormal">Moskova ile ciddi bir mücadele içinde bulunan Sahip Giray,
Baki Bey’in bu hareket tarzına karşın uzlaşmacı davranarak Baki Bey’in yeniden
Kırım’a dönmesini sağlamış ve Mangıt beyliğini Hoca Tay Bey’den alarak Baki
Bey’e vermiştir. <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Sahip Girayın isteği üzerine Baki Bey Kınm’a dönmüşse de iki
taraf arasındaki güvensizliğin devam ettiği görülmektedir. <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Baki Bey Divey Mirza’dan sonra kendisini Kırım’a döndürmeye
çalışan Ak Bibi Mirza’ya Sahip Giray’ın kendilerini öldürteceğini belirtmiştir.
<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNormal">Bu güvensizliği gösteren diğer bir sebep de Baki Bey’in Ak
Bibi ile Kırım’a dönmesine rağmen kardeşi Divey Mirza’yı güvendiği nökerler
ile Nogay bozkırı’na göndermesidir42. <o:p></o:p></p><p class="MsoNoSpacing">Baki Biy 1540'ta Hoca Ahmedden sonra Kırım'a Karaçibek konumuna geri döndü. Hanlığın sol kanadına Baki ve kardeşleri başkanlık etti.</p>
<p class="MsoNormal">Ancak aralarındaki güvensizlik devam ediyordu, Baki Bey ile Sahip Giray arasındaki güvensizlik Sahip
Giray’ın 1541’deki Moskova Seferi’nin başarısızlıkla sonuçlanmasına neden
olmuştur. </p><p class="MsoNoSpacing">Sahip Giray Han, 1541'de Osmanlı ve Astrahan birliklerinin katıldığı
Rusya'ya karşı büyük bir saldırı düzenledi.<br />Han, Baki'nin Oka'yı geçerken ona haince
saldırabileceğinden şüphelendi ve birliklerine önce geçmelerini emretti.<br />Baki nedense reddetti, İhtimalen O da aynı şeyi düşünüyordu.<br />Tartışmalarda gün kaybedildi ve ardından Rus topçu birlikleri
Oka'ya geldi.<br />Geçiş imkansız hale geldi.<br />Han öfkeyle, Korkunç İvan'a sadece Baki sayesinde
kurtarıldığını yazdığı bir mektup gönderdi.</p><p class="MsoNoSpacing">Ancak Baki Biye herhangi bir şey yapamadı ve Kırıma döndü, Baki Biy perekopun güneyindeki Mangıt yurdunda kaldı.</p><p class="MsoNoSpacing">Bu hadiseden sonra Sahip Giray Han, Baki Bey’i ortadan kaldırmak için
bizzat kendisi harekete geçmiş ve Özi Nehri’nin kıyısında ele geçirdiği Baki
Bey ve kardeşi Ak Bibi Mirza’yı 1541’de ortadan kaldırmıştır. Divey bu karmaşadan kurtuldu ve 1543 te Mangıt karaçi beyi olacaktı.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p>Baki Beyin isyankâr tavrı şüphesiz Sahip Girayı kızdırmış olup, Han, Baki Beyi Bahçesaraya getirtmiş ve onu ayaza koyup “Soğukta Müslümanlar
ne çekmiş ise sen de çek” diyerek işkencelerle ölüm cezasını nihayetlendirmiş ve
Baki Beyin kardeşini ise boğdurtmak suretiyle öldürtmüştü. Suda başlayan tartışma suda bitti, Kış mevsiminde yakalanan Baki Bey donana kadar su içerisinde tutularak idam edildi.<br /><p class="MsoNormal"><br /></p></div><div><b>MANSURLU MİRZALARI</b><br />
Mansur'un ordası mirzaları Edigenin oğlu Mansur soyundan gelirler<br />
* Din Sufi Biy, Mansur'un oğlu, Biy<br />
* Timur Biy, Mansur'un oğlu, Biy 1440-1486<br />
* Can Kubad Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1486-1490<br />
* Hacı Ahmed Biy, Din Sufi'nin oğlu, Biy 1490-<br /><b>
* Baki Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1532-1535</b></div></div><div><b>* Hoca Ahmed Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1535-1540<br />* Baki Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1540-1542</b><br />* Divey Biy, Hasan Mirza'nın oğlu, Biy 1542-1573<br />* İsanay Biy, Divey'ın oğlu, Biy 1573-1588<br />* Arclanay Biy, Divey'in oğlu, Biy 1588-1595<br />* Muhammed Biy, Arslanay'ın oğlu, Biy 1595-</div><div><p class="MsoNoSpacing"><o:p></o:p></p><br /></div><div><br /></div><div><br /></div><div><br /></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-37162893681210020922020-11-30T17:36:00.003+03:002020-12-05T15:22:21.473+03:00NOGAYLARIN ALTINORDA ÜZERİNDEKİ ETKİSİ<p> </p><p></p><p class="MsoNoSpacing">NOGAYLARIN ALTIN ORDA ÜZERİNDEKİ ETKİSİ <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ARZU AKPUNAR YÜKSEK LİSANS TEZİ<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="color: red; font-size: large;">Altın Orda
Devleti’nin Siyasi Tarihi</span><o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda Devleti’nin kurucusu olan ve “Sayın” lakabı
verilen Batu Han her<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zaman Karakum’daki Büyük Kağan’a itaat etmiştir. Cengiz
Han’ın ölümünden sonra<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kağanlık makamına sırasıyla Ögedey, Güyük sonra da
Batu’nun teklifi ile Mönge<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kağan oturmuştur. Batu Han kendisini kağan ilan etmek
isteyenlerin teklifini reddetmiş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve her zaman Mönge Kağan’a itaat etmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bölgede irili ufaklı küçük beylikler tarzında siyasi
yapılar olan Rus knezlikleri,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda hâkimiyeti altına alındıktan sonra, Saray
şehrine itaatlerini bildirmek ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendi tahtlarına çıkabilmek için müsaade anlamı taşıyan
yarlıklarını almak amacıyla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelmeye başlamıştır. İlk olarak 1243’de Yaroslavl Knezi
Batu Han’a itaatini bildirerek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğlu Konstantin’i Karakum’a göndermiştir. Daha sonra ise
1247 yılında Novgorod<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Knezi Aleksandr Nevskiy de kardeşi Andrey ve birçok
boyar57 ile Batu Han’a hediyeler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">takdim etmiş, itaatini bildirmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Knezlerin ona gelip itaatini bildirmesi Batu Han’ın
bölgedeki gücünü göstermekteydi. <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">atu Han, Müslüman tacirlere Moğol İmparatorluğu’nun
hiçbir yerinde olmadığı kadar <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">saygı duymuş e büyük kazançlar elde etmelerini
sağlamıştır. XIII. yüzyılda yaşamış olan <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">el-Cûzcânî: “O, yeterince akılı ve Müslüman sever idi;
Müslümanlar onun himayesinde <o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">müreffeh bir halde zaman geçirdiler.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ordugâhında ve kabileleri arasında mescitler ve cemaat
vardı; tümünde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">imam müezzin bulunuyordu. Hâkimiyeti süresince ve hayatı
boyunca tâbileri ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">askerlerinden İslâm beldelerine, herhangi bir emrinden
dolayı zarar gelmedi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Türkistan Müslümanları onun himayesi gölgesinde çok rahat
ve oldukça emniyette<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">idi.” diyerek Batu Han’ın tutumunu güzel bir şekilde
anlatmıştır. İbn Bîbî de Batu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han ile ilgili “İyi ahlâkı, engin cömertliği, yaratıklara
iyi davranıp şefkât<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göstermesiyle tanınan, zayıfa ve güçlüye yardımlarıyla
büyük padişahlara üstünlük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kazanmış” ifadelerini zikretmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1256 yılında Altın Orda hanı Batu Han vefat etmiş ve onun
tahtı oğlu Sartak’a<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kalmıştır. Sartak babasının ölüm haberini Mönge Kağan’ın
karargâhındayken almıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mönge Kağan’ın kendisine Altın Orda’nın tahtını vermesi
üzerine hemen yola çıkmış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ancak yolda rahatsızlanıp vefat etmiştir (1257). Ondan
sonra yerine Batu’nun diğer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğlu Ulakçı geçse de o da aynı yıl içinde vefat etmiştir.
Bunun üzerine 1257’de Cuci<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ın diğer oğlu Berke Han tahta geçmiş ve “Saray Berke”
ya da “Yeni Saray”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">adındaki ikinci Saray’ı kurmuştur. Ayrıca Berke Han,
Altın Orda Devleti’nde ilk<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Müslümanlığı kabul eden kişidir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1266 yılında Berke Han’ın ölümüyle onun tahtını Batu
Han’ın torunu Mengü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Temür devraldı. On üç yıl Altın Orda’nın başında bulunan
bu hana sabır ve sakin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anlamına gelen “Külik” lakabı verilmiştir. Mengü Han
döneminde Rus knezlikleri ile<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ilişkilerin olumlu yönde ilerlediğini ve onlara karşı
yürütülen politikanın gayet<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yumuşak olduğunu görüyoruz. Yeni düzenlemelerle artık
Ruslardan vergileri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Müslüman tüccarlar yerine memurlar toplamaya başlamış,
kilise ve din görevlilerine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">vergilerden muaf tutan yarlıklar verilmiştir. <br />
Rus knezlikleri arasındaki yönetimi kolaylaştırmak adına Rostov Knezliği, Büyük
Knezlik <br />
olarak seçilmiş ve bu görev ona verilmiştir. Böylelikle bu dönemde Altın Orda
ve Rus Knezlikleri arasında bir sorun ortaya çıkmamıştır diyebiliriz.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mengü Temür’ün 1282’de ölmesiyle yerine kardeşi Tuda
Mengü geçti. Berke<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han zamanında kazandığı zaferlerle adından söz ettiren
Emir Nogay, Mengü Temür<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zamanında güç kazanmış ve Tuda Mengü zamanında açıkça
Altın Orda tahtına ortak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nitekim Emir Nogay’ın gücü ve statüsü handan daha
üstündü. Böylece<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tuda Mengü ve Emir Nogay arasındaki çekişmeler de
kaçınılmaz duruma gelmişti.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1283 ylında Müslüman olan Tuda Mengü artık devlet
işlerinden elini çekmeye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başlamıştı. Nuveyri’nin “Yanında daima şeyhleri ve
dervişleri bulunduran” diye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bahsettiği han, dünya işlerini bırakmaya karar vererek
tahtını Tula Buka’ya bırakmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ancak devletin bütün kontrolü Emir Nogay’ın elindeydi.
Öyle ki Gazari’ye yani<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kırım’a gönderilen heyetin şefi Fransisken rahibi
Ladislas, rahip Moise’nin 1287<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yılında Altın Orda’ya yaptığı seyahat hakkında rapor
yazmış ve bu raporda, Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın Tula Buka’yla aynı seviyede olduğunu
bildirmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın kışkırtmaları sonucunda Tula Buka’yı idam
ettiren Tokta Han, Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda tahtının yeni hanı bir nevi Nogay’ın yeni kuklası
olmuştur. Tokta Han, her ne<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kadar Emir Nogay gibi kurnaz ve güç elde etmiş tehlikeli
bir şahsiyetten kurtulmayı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başarsa da, diğer bir tehlikeli şahsiyet olan Atalığı
Uygur Bacırtuk-Buka’nın etkisinden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">maalesef kurtulamamıştır. Dolayısıyla Tokta Han,
Bacırtuk-Buka’nın kışkırtmasıyla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sayın Han Sülalesi’nin tüm evlatlarını öldürtmüş ve
geriye sadece ve varisi olan oğlu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İlbasar’ı sağ bırakmıştı. Ancak oğlu Tokta Han’dan evvel
ölünce, bu duruma<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dayanamayan Tokta Han da hastalanarak ölmüştür.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han, Sayın Han sülalesinin tüm mensuplarını
öldürtürken kendi öz<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kardeşi Tuğrulca’yı da katletmiş ve onun dul eşi Gelin
Beyalin Hatun’u kendi nikâhına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almıştı. Ancak Gelin-Beyalin, eşi Tuğrulca’dan gebe idi.
Bir erkek çocuk dünyaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">getiren Gelin-Beyalin, Özbek ismini verdiği oğlunu
Kabartay Çerkezlerinin yanına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göndermiş ve onun varlığını herkesten gizlemiştir. Bunun
sebebi ise Tokta Han’ın, yeni<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">doğan tüm erkek çocuklarını öldürtüyor olmasıydı. Tokta
Han daha sonra kendi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">veliahdı olan oğlu ölünce, Sayın Han Sülalesi
veliahtlarından kimsenin kalmadığını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">görerek kederinden hastalanmıştı. Bunun üzerine Gelin
Beyalin Hatun, Özbek Han’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">varlığından Tokta Han’a bahsetmiş, o da emir vererek
derhal Özbek Han’ı getirmelerini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bildirmişti. Ancak daha Özbek gelmeden Tokta Han vefat
etmiş, bu durumdan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">faydalanan Atalığı Uygur Bacırtuk Buka kendisini han ilan
ederek tahta oturmuş ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Gelin Beyalin Hatun’u nikahına almıştı. Ancak Özbek Han’ı
getiren Kıyat Astay ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Secut Alatay Beğler, hile ile Bacırtuk- Buka’yı öldürüp
tahta Özbek’i çıkardılar.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han’ın halefi olan Özbek Han, güçlü merkezi otorite
geleneğini devam ettirmiş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Altın Orda Devleti’ne en parlak dönemini yaşatmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Özbek Han döneminde İslam, Altın Orda Devleti’nin resmî
dini olarak kabul edildi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1341 yılında vefat eden Özbek Han, bütün saltanatı
boyunca hâkimiyetini istikrarlı bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">biçimde ayakta tutmayı başarmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Özbek Han’ın ölümünden sonra tahta kardeşi Tinibek’i
yenen Canibek Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçmiştir. Canibek Han’ın ardından Berdibek’in tahta
geçişinde tıpkı Emir Nogay gibi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etkili bir isim olan Tümen Beyi Kanglı Tulubay’ın rolünü
görmekteyiz. Berdibek,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tulubay’ın kışkırtmaları sonucu babası Canibek Han’ı
boğdurtarak başa geçmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Hatta bununla yetinmeyip on iki kardeşini ve kendisine
itaat etmeyen herkesi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürtmüştür. Bu yüzden Cuci Ulusu’nda ona “Kökün Kırgan
Köten Han” derler.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berdi Bek’in ölümünden sonra Sayın Han sülalesi son
buldu. Bundan sonra Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanları Şiban ve Tokay Timur sülalesinden gelecektir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berdibek’in ölümünden sonra Altın Orda’da karışıklıklar
başlamış, emirler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulundukları yerlerde ilk fırsatta bağımsızlıklarını ilan
ederek, kendi yerlerinin hanları<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">durumuna gelmiştir. Bu dönemin en tesirli devlet adamı
olarak Emir Mamay’ı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">görüyoruz. O, Özbek Han’ın oğullarından birisi olan
Abdullah’ı han ilan etmiş ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Saray şehrini de ele geçirmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bu karışık durum, Toktamış’ın Kalka ırmağı yakınlarında
yapılan savaşta Emir Mamay’ı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yenilgiye uğratarak Altın Orda tahtına geçmesine kadar
sürdü.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış Han döneminde Altın Orda tekrar yükseliş
dönemine geçti ve Cuci<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ulusu birliği yeniden sağlandı. Harezm ile Azerbaycan
haricindeki Altın Orda’ya bağlı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olan eski topraklar yeniden ele geçirildi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">74 Harezm ile Azerbaycan toprakları ise<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur’un elindeydi. Nitekim Emir Timur da Toktamış’ın
hamisi durumunda idi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış, taht kavgaları sırasında Emir Timur’a
sığınmıştı ve Emir Timur da<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış’a Altın Orda tahtını elde etmesi için asker
vermişti. Toktamış taht<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mücadelesinde Urus Han’a karşı üç defa başarısız oldu.
Ancak Emir Timur yine de her<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">seferinde Toktamış’a ihtiyacı olan her şeyi veriyordu.
Sonunda 1379’da tahtı ele<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçiren Toktamış durumu derhal Emir Timur’a bildirmiştir.
Ancak bu olaylar Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur’u Toktamış’ın hamisi durumuna getirmişti.75 Artık
Toktamış’ın gözü hamisi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur’un elinde bulunan Harezm’de idi. Altın Orda tahtına
Timur sayesinde geçen<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış, kendisinin Cengizoğullarından olduğunu,
Timur’un ise bir asalet unvanına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dahi sahip olmadığını düşünüyor ve onunla mücadele
etmekten çekinmiyordu.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Timur ile Toktamış’ın ilk karşılaşması Kunduzçe
Meydan Muharebesi’nde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştur. Emir Timur kendi yazmış olduğu günlüğünde
Toktamış Han’ı tamamen yok<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmek için Deşt-i Kıpçak’ta tam beş ay kovaladığını
belirtmektedir. Bu süre zarfında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">erzakları tükenen askerleri açlıktan iyice yorgun düşmüş
ve bu durumu öğrenen<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış Han fırsatı değerlendirerek hemen harekete
geçmiştir. Timur’un emir ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">komutanları askerlerin durumlarından dolayı Toktamış ile
savaşmaktan yana değillerdi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sadece oğullarından destek gören Timur bu sırada Toktamış
ile arası bozulan tuğ beyi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ile nasıl ittifak kurduğunu şöyle nakletmektedir: “O
zaman Tanrı yine önümüzü açtı;<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış Han’ın tuğ beyi ondan yüz çevirip benimle
anlaştı. Ben ona şu yolu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gösterdim: “Ne zaman ki savaş kızışmaya başlar birdenbire
tuğu tersine çevir.”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Böylece savaş sırasında tuğ beyinin Timur ile anlaştığı
gibi savaşın en kızgın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zamanında tuğu ters çevirmesiyle Toktamış’ın askerleri
yenildiğini sanıp geri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çekilmişler Toktamış Han da oradan kaçmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Neticede Toktamış, her defasında Timur’a karşı yenilmiş <br />
ve bir de bunun yanında Emir Edigü’nün destekleriyle han olan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur Kutluk’la savaşmak durumunda kalmıştır. Nihayetinde
Toktamış, Edigü ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">adamlarından kaçarken Karaton ırmağı boyunda atıyla
birlikte uçurumdan yuvarlanarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ölmüştür.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış Han’dan sonra devlet duraklama dönemine girmiş,
bu dönemde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış’a halef olan amcasının oğlu Timur Kutluk Han
soyu ile Toktamış soyu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasında taht kavgaları başlamıştır. Bu mücadele ve
kargaşa dönemi hanlığın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zayıflaması ve dağılmasına kadar devam edecektir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bu dönemde, daha önceden Nogay ve Mamay’ın kontrolü
altında olan Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda’nın, bu defa Edigü Mirza tarafından yönetilmeye başladığını
görmekteyiz. Edigü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hemen tahta Timur Kutluğ’u çıkartmıştır. 1400’de ölen
Timur Kutluğ’dan sonra tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Şadibek, Fuladbek ve Timur’u çıkarttı. Edigü, Cengiz
Han’ın yasalarına ilaveler yapıp,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">vergi sistemini geliştirdi ayrıca Mısır ile yapılan köle
ticaretini yasaklayarak Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda’da düzen ve disiplini oluşturmayı başardı.
Moskova’ya sefer düzenleyen Edigü,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">burada Timur Han’a mağlup oldu. 1411’de ise Toktamış’ın
oğlu Celaleddin tahtı Timur<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ın elinden almayı başardı, Edigü ise Kırım’a kaçmak
zorunda kaldı. Edigü,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1416’da Litvanya’ya sefer düzenledi ancak Toktamış’ın
oğlu Kadir Berdi ile girdiği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mücadelede mağlup olarak esir düştü ve 1419’da da vefat
etti. Edigü’nün ölümünden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra Altın Orda artık parçalanma dönemine girdi ve bu
dönem yeni ulusların teşekkül<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmesiyle sona erdi. Nogay, Mamay ve Edigü gibi emirler
Altın Orda tarihinde oldukça<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etkili oldular ve Bizans, Litvanya, İlhanlı, Balkanlar
gibi ülkelere seferler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düzenledikleri göz önünde bulundurulursa, etki
alanlarının Altın Orda’yı aştığı görülür.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ancak emirlerin karıştığı taht kavgaları meseleleri
neticesinde Rus knezliklerinin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">güçlendiğini de belirtmek gerekir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda’daki çatışmalar gittikçe derinleşiyor, rekabet
eden hanlar arasında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">duruma hâkim olan hükümdarı bile seçmek güçleşiyordu. Bu
rekabet içinde olan kişiler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasında en önemlilerden birisi Uluğ Muhammed Han’dır.
Uluğ Muhammed’in<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hâkimiyetini sadece Altın Orda’nın batı kesimi kabul
etti. İtil bölgesinin aşağısı ise<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış’ın oğlu Kepek’in idaresindeydi. Ayrıca 1422
yılında Özbek Han’ı Borak,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Uluğ Muhammed’i mağlup etmiş ve onun Litvanya Knezi
Vitov’a sığınmasına neden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştur. Devlet Berdi, tüm bu karışıklardan yararlanarak
Kırım’ı ele geçirse de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1427’de Uluğ Muhammed onu Kırım’dan kovmuştur. 1437
yılında ise Küçük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Muhammed, Uluğ Muhammed Han’a karşı ayaklanıp onu Saray
şehrinden kovmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Uluğ Muhammed, Ruslar ile savaşmış ve Belev’e hâkim
olduktan sonra Kazan’ı da ele<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçirmiştir. Kazan’ın ele geçirilmesiyle burada bir
hanlığın kurulmasına sebep<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştur. Bundan sonra ilk iş olarak Moskova’yı 1439’da
kuşattı ve 1445’te Moskova<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Knezi II. Vasiliy savaşta esir aldı. Uluğ Muhammed’in bu
zaferi Altın Orda’nın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ruslara karşı kazandığı son büyük başarı olmuştur. Aynı
yıl Uluğ Muhammed’in oğlu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mamutek babasını öldürmüş ve kendisini Kazan’da Han ilan
etmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bu dönemde II. Vasiliy’in ölürken yazdığı vasiyetinde
knezliği Han’dan izin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almadan oğlu III. İvan’a bırakması, III. İvan’ın da Altın
Orda hanından yarlık almadan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tahta çıkması, Moğol hâkimiyetinin knezlikler üzerindeki
etkisinin azaldığının<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göstergesidir. Nitekim III. İvan 1472’den itibaren Altın
Orda’ya vergi ödememeye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başladı. Altın Orda-Rus knezlikleri ilişkilerinin 1481’de
Ahmet Han’ın vefatıyla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birlikte artık sona erdiğini görmekteyiz. Her ne kadar
Altın Orda Devleti resmî olarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1502’de tarih sahnesinden çekilse de fiilen daha 1481
yılında ortadan kalkmıştır. III.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İvan, Altın Orda’nın tekrardan güçleneceği endişesiyle,
Kırım hanlarıyla birleşerek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanlık üzerine sefer düzenlemiş ve Altın Orda’ya 1502’de
son darbeyi vurmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda Devleti’nin son hanı olan Şeyh Ahmet Han
(1481-1502), sadece<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Saray şehri ve etrafında söz sahibiydi. Ahmed Han,
1481’de Donec kıyısında Aybek’le<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaptığı savaşta mağlup olup öldürülmüştür. Bu tarihten
sonra artık Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Devleti’nde yeni ayrışmalar yaşanmaya devam etmiştir.
Birbirleriyle mücadele eden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanlardan hiçbiri güçlü bir devlet kurmayı
başaramamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kırım Han’ı olan Mengli Giray, 1502’de Saray şehrini
hâkimiyeti altına almış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve şehri yakıp yıktıktan sonra geri dönmüştür. Her ne
kadar onun amacı Kazan ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Astrahan üzerinde Rusya baskısını azaltmak olduysa da bu
durum tam tersine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonuçlanmış ve bundan sonra Rusya’nın bu hanlıklar
üzerindeki etkisinin iyice<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">artmasına sebep olmuştur. Bu olaydan dolayı Mengli Giray
kaynaklara “Taht-Algan”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olarak geçmiştir. Aslında bu şehrin tarumar edilmesiyle
biten Altın Orda Devleti’nin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gücü bundan çok daha evvel tükenmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="color: red; font-size: large;">NOGAYLARIN ALTINORDA ÜZERİNDEKİ ETKİSİ</span><o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda Devleti’nde yönetimde ve askeri alanda zaman
zaman etkili<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuş, hanı dahi baskı altına tutabilmiş, tüm devlet
işlerine karışabilmiş, hatta hanın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tahttan indirilip yerine yeni bir hanın seçilmesinde
etkili olmuş emir ve beyler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunmaktaydı. Bu emir ve beyler ülke içindeki söz sahibi
boylara mensup idi ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bunlar kendilerine verilmiş bir boyun yönetimini
üstlenen, o boyun beyleri idi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Yukarıda idari teşkilat başlığı altında işlediğimiz
karaçibeyler ve bunların da üstündeki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">beylerbeyi zaman zaman idari teşkilatı elinde
bulunduracak kadar hatta hanı bile baskı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">altında tutabilecek kadar güç kazanmışlardı. Ancak yine
de devlet içinde bu kadar güç<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kazanabilmelerine rağmen han olma hakkına sahip
değillerdi, çünkü han olabilmenin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birinci şartı Cengiz neslinden olmaktı. Devlet içinde güç
kazanan beyler ise söz sahibi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olan önemli boylara mensup idiler. M. Kafalı, Cuci ulusu
içindeki boyları ve önem<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">derecelerini sayarken, ön önemlilerinin sırasıyla
Kıyatlar, Kongiratlar, Mangıtlar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">(Nogay) ve Şirinler olduğunu kaydetmektedir.249 Devlet
içinde güç kazanıp idari<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">teşkilatı elinde tutan hatta hanı bile baskı altında
tutabilen beylerden birisi Mangıt<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">boyuna mensup Emir Nogay idi. Bir diğeri ise yine Mangıt
boyunun beyi olan Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü idi. Altın Orda Devleti’ndeki Nogayların etkisini
bu beyler üzerinden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anlatacağız. Şimdi öncelikle Emir Nogay’ı ve Altın Orda
içindeki faaliyetlerini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">incelemeye çalışalım.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="color: red; font-size: large;"><b>3.1. Emir Nogay’ın
Altın Orda Üzerindeki Etkisi</b></span><b><o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mangıt boyunun beyi olan Emir Nogay, kendi tümenini de
Mangıtlardan teşkil<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmişti ve han ailesiyle de akrabalığı bulunmaktaydı. Bu
akrabalık Cuci soyundan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelmekteydi ve Nogay’ın dedesi Cuci’nin yedinci oğlu
idi,250 ancak N.İ. Veselovskiy,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın dedesinin Cuci’nin meşru olmayan evladı olduğunu
kaydetmektedir ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bundan dolayı da Nogay’ın han olamadığını
vurgulamaktadır.251 Aynı bilgiyi J.B.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kukatov da ifade etmekte ve Nogay’ın Cuci soyundan
Buvala’nın (Reşidüddin ’de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bufala veya Bukala) torunu olduğunu ve bu kişinin de
Cuci’nin cariyesinden doğma<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olduğunu kaydetmektedir.252 Bununla birlikte Nogay’ın
soyu hakkında çeşitli görüşler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ileri sürülmüştür. Onun soyu hakkında R. Grousset253
“Berke’nin yeğeni”, U.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Schamiloğlu254 “Cuci oğlu Bo’al oğlu Nogay”, A.
Caferoğlu255 “Cengiz’in büyük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">torunu”, O. Bavbek256 “Cuci’nin oğlu Moğol’un torunu”
şeklinde açıklamalarda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunmuşlardır. A. Temir257 ve S. Nogay258 ise Nogay’ı
“tümen beyi, ordu komutanı”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olarak açıklamaktan öteye gidememişlerdir. Müslüman
kaynaklarda da bu konuyla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ilgili farklı görüşler vardır. Mısır ve Suriye
kaynaklarında Cuci oğlu Moğol, oğlu Tatar,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğlu Nogay (Cuci-Moğol-Tatar-Nogay) şeklinde
zikredilir.259 N.İ. Veselovskiy<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Reşidüddin’e atıf yaparak Nogay’ın babasının Tatar
olduğunu ancak onun babasının<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Moğol değil Bufala (Bukala) olduğunu belirtir. Yine onun
nakline göre; Bufala<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Cuci’nin gayrimeşru yedinci çocuğudur. Dolayısıyla Cengiz
soyundan olan kişilerin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">“Han” olabilmeleri için meşru eşlerden doğmaları
gerekmektedir.260 Şimdiye dek, bilim<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">adamları, askeri, ekonomik ve idari yetkileri elinde
toplayan ve bu yetkiler sayesinde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bağımsız bir dış politika yürüten ve aynı zamanda Altın
Orda hanlarının kararlarına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">doğrudan karşı çıkabilen Nogay’ın siyasi liderliğinin ne
zaman tezahür ettiği hakkında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ortak bir fikre varamadılar. N.M. Karamzin’e göre Nogay,
XIII. yüzyılın 60’lı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yıllarından itibaren Altın Orda hanlarına itaat
etmiyordu.261<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın yönettiği topraklar kendisine babasından
devredilmişti.262 G.V.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Vernatskiy, Emir Nogay’ın Volga’nın orta kısmının
doğusunda bulunduğunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaydetmektedir.263 Nogay, 1277 yılına gelindiğinde Don
nehrinden Dinyeper nehrine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kadar olan toprakları yönetmekte idi ve Tokta Han
zamanında ise yönettiği topraklara<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kırım da dâhil edilmişti.264 A.Yu. Yakubovskiy, onun
Kırım’a sahip olması konusunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">teyit ederken, Nogay’ın Kırım’a hangi suretle sahip
olduğuna kesin bir açıklık<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">getirememiş ve “ister kuvvet yoluyla olsun, isterse
hediye yoluyla olsun onun Kırım’a<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sahip olduğunu bilmekteyiz” <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>şeklinde ifade edebilmiştir. A.A. Porsin ise,
Nogay’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han’ı tahta çıkardığını ve bu olaydan sonra Kırım’ı
kendi hâkimiyeti altına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">aldığını ve Kırım’da bir darphane kurarak kendi adına
sikke bastırdığını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaydetmektedir.266 Kırım sahasında bulunan paralar
üzerinde “Han/adil/Nuhay”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yazmaktadır ve Grek yazılı gümüş akçelerde de yine Nogay
ismine rastlanmıştır. Bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">durum Nogay’ın “han” unvanı aldığına267 dair bir düşünce
yaratmaktadır. Rus<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yıllıklarında ise Nogay’ın sıklıkla “çar” olarak
adlandırıldığından bahsedilmektedir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay, resmî olarak han unvanı almasa da fiili olarak
hana ait bütün yetkileri elinde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulundurmaktaydı.268<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Nogay, yaklaşık kırk yıl Altın Orda Devleti’nde söz
sahibi olmuş, devletin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">iç ve dış siyasetinde etkili olmuş ve büyük bir şöhret
kazanmış olan ordu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">komutanıdır.269 Kırk yıl boyunca Altın Orda Devleti’nin
iç ve dış siyasetinde kilit rol<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oynamıştır.270 U. Schamiloğlu Reşidüddin’e atıfta
bulunarak, “Altın Orda’nın sağ<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kolunun başı” olarak tanımladığı Nogay’ı, hem Batu Han
hem de Berke Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dönemlerinde “ordu komutanı” olarak göstermektedir.271
A.N. Kurat ise Nogay’ı,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han zamanında Hülâgû’ya karşı yaptığı savaşlar
sırasında Cuci oğullarından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birisinin soyundan gelen Tatar oğlu, askeri yeteneği ve
zekası ile hızlı bir şekilde güç<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kazanmış, Mengü Temür zamanında kudreti artmış,
Tuda-Mengü zamanında iç<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karışıklıklarda kıvrak zekası ve idari kabiliyeti ile
devlet idaresini elinde tutmuş bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">emir olarak tasvir eder.272 Nogay, Altın Orda’da bir boy
beyi ve ordu komutanı idi,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ancak o, kurnazlığı ve zekasıyla ilerleyen zamanlarda tüm
hanlığı elinde tutacak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kudrete ulaşmıştır. İdaresinin ilk yıllarında Moğol
boyları arasında huzuru ve birliği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kurmayı niyet edinmişti ancak ilerleyen zamanlar bunun
böyle olmadığını, Nogay’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">boylar üzerinde kendi hâkimiyetini kurmaya başladığını
göstermiştir. O, boylar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerinde kendi hâkimiyetini kurduktan sonra iktidarla
savaşa bile tutuşmuştur.273<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay hakkında onu tanımlayıcı genel bilgiler verdikten
sonra onun Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">içindeki faaliyetlerini dönemlere göre anlatmaya
çalışalım.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.1.1. Nogay’ın
Berke Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Hem Türkçe hem de Rusça araştırma eserlerin büyük
çoğunluğunda Nogay’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han zamanında ordu komutanı olarak ön plana çıktığı
ve şöhret kazanmaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başladığı kaydedilmektedir. Onun ilk büyük savaşı İlhanlı
hanı Hülâgû’ya karşı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Azerbaycan için yapılan savaş olmuştur. Bu savaşta Nogay
Berke’nin ordu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">komutanıydı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han ve Hülâgû Han arasındaki savaşın sebepleri
büyük hanın seçimi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sırasında yaşanan taraf ayrılığına kadar uzanmaktadır.
Mengü Han’ın 1259 yılında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ölümünün ardından tahta geçecek halefler arasında bir
ayrılık oluştu. Kubilay Han,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Çin’den gelerek hanlığını ilan etti, diğer taraftan Arık
Buka da han olmak için<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çalışmaktaydı. Bu mücadelede Berke Han, Arık Buka
tarafını tuttu. Ancak Kubilay Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">galip gelince Berke Han merkezi yönetimden uzaklaştı.
Bununla birlikte Çağatay Han’ı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Algu Han da Harezm’i işgal etmiş, ardından Otrar şehrini
de ele geçirmişti. Harezm<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bölgesi ise Altın Orda Devleti’ne bağlı idi. Berke Han bu
istilalara seyirci kalmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Diğer taraftan Batu Han döneminde başlayan İran’a sefer
yapılmasıyla Hülâgû Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">görevlendirilmişti. Hülâgû’nun istilaları sırasında Berke
Han da yardım olarak asker<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göndermişti. Ancak istilalar bittikten sonra ikisi
arasında anlaşmazlık çıktı ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Azerbaycan’a sahip olma meselesi doğdu. Zaten
Azerbaycan’ın vergisini alan Berke<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han, yardım karşılığında bu bölgenin kendisine
verilmesini istemekteydi.274 Bununla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birlikte M. Kafalı, Azerbaycan’ın daha Batu Han
dönemindeyken Altın Orda askerleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından ele geçirildiğini kaydetmektedir. Ona göre
Güyük Kağan, Batu’ya olan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hırsından dolayı Batu’yu bu bölgeden atmak isterken
ölmüştür. Hülâgû ise Tebrizi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisine başkent yaparak Altın Orda’nın Azerbaycan’daki
haklarını yok saymıştır.275<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bütün bu olaylar Hülâgû ile Berke Han arasında savaşa
sebep olmuştur. Bu savaş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">konusunda kaynaklarda bilgiler yer almaktadır, ancak biz
Hülâgû ve Berke arasındaki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mücadeleleri ve ilişkileri ayrıntılı olarak ele almaktan
ziyade Nogay’ın bu savaştaki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">konumunu anlatmaya çalışacağız. Nogay ise bu savaşa aktif
olarak katılmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han, Azerbaycan’ın alınması için 30 bin atlı
askerden oluşan ordusunun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başına komutan olarak Nogay’ı görevlendirdi. Nogay’ın
ordusunun iki hanlık arasında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sınır sayılan Derbend’i geçip Şirvan yakınlarında
konakladığını haber alan Hülâgû,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hemen ordusuna toplanma emri verdi. 1262 yılının ağustos
ayında Hülâgû Han ordusu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ile birlikte İlhanlı Devleti’nin yaylağı olan Aladağ’dan
Nogay’a karşı koymak için<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">harekete geçmiştir. Bu iki ordunun karşılaşması aynı
yılın aralık ayında Kür ırmağının<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kuzeyinde gerçekleşmiştir. Yapılan savaşta Hülâgû’nun
ordusu galip gelmiştir. Aynı yıl<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yine Derbend yakınlarında yapılan savaşta Hülâgû’nun
ordusu Nogay komutasındaki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han’ın ordusunu bozguna uğratmış ve halka büyük
zulümler etmiştir. 1263 Ocak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ayında Berke Han’ın Hülâgû’nun ordusuna ani baskın
yaparak onun ordusunu perişan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ettiği savaş, tarihi kaynaklara “Demir Kapı” (Derbend)
savaşı olarak geçmiştir. Bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yenilginin ardından kederlenen Hülâgû 1265 yılında vefat
etmiştir.276<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Azerbaycan seferlerine devam eden Nogay, 1266 yılında ilk
önce Derbend’i<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">daha sonra da Kura ırmağını geçerek Moğol Devletinin
kalbi olan Azerbaycan’ı tehdit<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmeye başlamıştır. Ancak Nogay, Aksu yakınlarında yeni
İran Hanı olan Abaka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından bozguna uğratılmıştır. Bu savaş esnasında
Nogay gözünden yaralanmış ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ordusunu Şirvan’a çekmiştir.277 Haberi alan Berke Han
hemen 300 bin atlı ordusuyla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın yardımına koştu. Berke ile Abaka Han arasında
yaşanan bu savaşı Reşîdü’ddîn detaylı bir ekilde anlatmaktadır. Buna göre Kür
ırmağı etrafında iki ordu arasında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karşılıklı ok yağmuru başlamış ve dört gün boyunca olduğu
yerden kımıldayamamıştı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han sudan geçmek için son çare olarak Tiflis’e
yönelse de ne yazık ki yolda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hastalanarak vefat etmiştir.278 Berke Han’ın cenazesi
Altın Orda’nın merkezi olan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Saray şehrine götürülüp defnedilmiş ve onun oğlu olmadığı
için yerine Batu Han’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">torunu Mengü Temür tahta geçmiştir.279<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın Berke Han döneminde adının zikredildiği bir olay
da Memlük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultanıyla olan yazışmada görülmesidir. Berke Han,
1262-1263 yıllarında Memlük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultanı Baybars’a gönderdiği elçilerle İslamiyet’i kabul
ettiğini belirtmiş ve gönderdiği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">listenin içinde Nogay’ın adı da yer almıştır.280 Bu
listede Nogay’ın sadece ismi yer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almıştır, ancak ileride Mengü Temür zamanında Nogay
bizzat kendi adıyla Memlük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultanına mektup gönderme cüretinde bulunacaktır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1260’lı yıllardan itibaren güçlenmeye başlayan Emir
Nogay, Altın Orda’nın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Don Nehri’nden aşağı Tuna’ya kadar uzanan bölgelerinin
efendisi olmuştur. Nogay,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">han olmamasına rağmen bu topraklarda öylesine kudretliydi
ki adı Rus kaynaklarında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">“çar”281 olarak geçmiş ve Altın Orda hanlarıyla aynı
seviyede olduğundan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bahsedilmiştir.282 Nogay bundan sonra gözünü aşağı Tuna
ve Kuzey Bulgaristan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bölgesine dikmişti. Dolayısıyla Nogay’ı, Bulgar ve Bizans
tarafında olmak üzere<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Balkan iktidar mücadelelerine sık sık katıldığını
görmekteyiz.283<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın ismi Berke Han döneminde Bizans ile olan
münasebetlerde de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçmektedir. Bu dönemde Bizansla savaşlar yapılmış ve bu
savaşlara da aynı şekilde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay kumandanlık etmiştir. Bu savaşların birisi
elçilerin rehin alınması meselesinden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dolayı diğeri de Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzeddin
Keykâvus’un Bizans’ta tutsak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olarak tutulmasından dolayı idi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bizans ile ilk temas Berke Han ile Sultan Baybars
arasında oluşmaya başlayan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ittifak sırasında gerçekleşmiştir. Her iki devlet
arasında gidip gelen elçilerle birlikte<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kıymetli hediyeler de gönderilmekteydi. Sultan Baybars’ın
Berke’ye göndereceği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">elçilerin Bizans’ın elinde bulunan İstanbul’dan geçmesi
gerekmekteydi. O sırada<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Hülâgû’nun elçileri de İstanbul’da bulunmaktaydı. Bizans
İmparatoru Mikhail<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Paleolog, Hülâgû’nun tepkisinden korktuğu için Baybars
tarafından Berke’ye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gönderilen hediyeleri ve elçileri rehin almıştır. Berke
Han bunu duyar duymaz<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın başında bulunduğu orduyu Bizans üzerine
göndermiş, paniğe kapılan Bizans<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İmparatoru hemen elçileri serbest bırakmıştır. Ancak
Berke Han, Bizans İmparatorunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda Devleti’ne her yıl üç yüz atlas elbise
göndermesi şartı ile affetmiştir.284<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Nogay, Berke Han döneminde 1264 yılında Bizans’a
karşı yeniden sefer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düzenledi. Bunun sebebi ise Bizansın elinde tutsak
bulunan Selçuklu Sultanı II.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İzzeddin Keykâvus’u kurtarmaktı. II. Gıyaseddin
Keyhüsrev’in Rum asıllı karısından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olan Sultan Keykâvus, 1246 yılında Selçuklu Sultanı oldu.
Bu dönemde Türkiye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Selçuklu Devleti’nin kontrolü İlhanlıların elindeydi.
Dolayısıyla Selçuklu Sultanı ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">şehzadeleri; Moğol efendileri, Selçuklu emirleri ve
Bizans İmparatorunun ellerinde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kukla gibi oynatılmaktaydılar. 1256 yılında Keykâvus,
Baycu Nogay’a karşı mağlup<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olunca İznik İmparatoru II. Theodoros Laskaris’in yanına
kaçmak zorunda kaldı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bundan sonra Keykâvus ve kardeşi Rükneddin ülkeyi ikiye
bölüp paylaştı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kızılırmak’ın doğusu Rükneddin’e, batısı ise İzzeddin’e
kaldı. Aradan geçen birkaç<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yılın ardından İzzeddin yeniden Memlüklerle temas kurmaya
başlamış ve bu durum<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">onun yeniden Moğolların hedefi olmasına sebep olmuştur.
285 Karısı ve oğullarını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yanına alan Sultan II. İzzeddin, bu sefer İmparator VIII.
Mikhail Paleolog’un yanına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaçmak zorunda kalmıştı (1259-1282). Sultan II. İzzeddin
Keykâvus’un hem anne<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından Bizanslı olması hem daha önce kendisine
sığınan Mikhail’i oldukça iyi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ağırlaması hem de onun varlığının Bizans açısından yarar
sağlaması, Bizans İmparatoru<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından oldukça iyi karşılanmasını sağlamıştır.286
Ancak Hülâgû’ya yaranmaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çalışan Mikhail, Sultan II. İzzeddin’e karşı olan
davranışını değiştirmiştir. Ayrıca<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Hülâgû’ya olan bağlılığını göstermek için de kızı Despina
(Maria)’yı kıymetli<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hediyelerle birlikte ona göndermişti. Gelin daha
yoldayken Hülâgû’nun ölüm haberi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelmiş ancak gelin yoluna devam etmiş ve yeni İlhanlı
hükümdarı olan Abaka ile<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">evlendirilmiştir. Diğer yandan Selçuklu Sultanı II.
İzzeddin Keykâvus, Meriç Nehri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ağzında bulunan Enez (Enos) kalesine hapsedildi (1262).
O.Turan, Rum kaynaklarında,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bizans İmparatorunun İzzeddin’i hapsetmesinin Hülâgû’ya
yaranmak amaçlı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmadığını, İzzeddin’in Bizansa karşı Altın Orda Hanı ve
Bulgar kralı Konstantin’i<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kışkırttığını, bu sebepten dolayı Mikhail’in onu
hapsettiği ve İstanbul’da olan “Melik<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Konstantin” adını alan küçük oğlunu Hristiyan olarak
yetiştirildiği yönünde bilgiler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">naklettiğini kaydetmektedir.287 İbn Bîbî’nin naklettiğine
göre Sultan II.İzzeddin’in<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hususi adamları onu Bizans iktidarını ele geçirmek için
kışkırtıyordu. Bu komployu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İmparatora bildiren kişi ise Sultan II. İzzeddin’in papaz
olan Kir Kedid adlı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dayısıdır.288<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultan II. İzzeddin Keykâvus’un halası Berke Han’ın
nikahlı eşi idi ve onu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultan İzzeddin’i kurtarması için teşvik etti.289 Berke
Han, Hülâgû’nun emriyle Bizans<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İmparatorunun yaptığı bu düşmanca davranış karşısında
derhal Nogay komutasında 20<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bin kişilik bir orduyu Bizans üzerine göndermiştir. Bu
sefere Bulgarlar da dâhil olmuş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Balkanlarda Bizans’a ait olan bölgeler yerle bir
edilmiştir. Bizans İmparatoru ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">askerleri Nogay’ın ordusuna karşı çıkmaya gitmiş, ancak
Bulgar sınırında Moğolları<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">görünce korkudan kaçıp gitmişlerdi. Bizans İmparatoru
kaçıp İstanbul’a dönerken,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın ordusu Trakya’yı yağmalamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Enez Kalesi’ne ulaşan Nogay, Sultan II. İzzeddin’i
tutsaklıktan kurtarmış, onu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve oğullarını alarak Berke Han’a götürmüştü. Onları
oldukça sıcak karşılayan Berke<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han, Suğdak ve Solhad bölgelerini tımar olarak Sultan II.
İzzeddin’e vermiş ayrıca onu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kızı ile evlendirmiştir.291<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Görüldüğü üzere, Emir Nogay’ın Berke Han dönemindeki
askeri başarıları onun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda Devleti içerisinde dikkatleri üzerine çekerek
meşhur bir komutan olarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anılmasını sağlamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.1.2. Nogay’ın
Mengü Temür Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han’ın ölümünden sonra yerine onun yeğeni ve aynı
zamanda Batu’nun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğlu Togan’ın ikinci oğlu olan Mengü Temür geçmişti. On
üç yıl Altın Orda’nın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başında bulunan bu hana sabır ve sakin anlamına gelen
“Külik” lakabı verildiği de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaynaklarda geçmektedir.292 Berke Han zamanında Rus
knezliklerine olan baskı Mengü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Temür zamanında azalmış ve Emir Nogay da bu dönem gücünü
arttırma imkânı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulmuştur. Berke Han zamanında kazandığı zaferlerle
adından söz ettiren Nogay,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mengü Temür zamanında güç kazanmış ve Tuda Mengü
zamanında açıkça Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tahtına ortak olmuştur. Bilhassa bu dönemden itibaren Rus
yıllıklarında “çar” olarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçmeye başlamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mengü Temür döneminde Nogay’la alakalı gerçekleşen önemli
olaylardan birisi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">de Altın Orda ile İlhanlı Devleti arasında yapılan barış
sonrasında ortaya çıkmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Araştırmalardan elde ettiğimiz bilgiler 1269 yılında
Talas’ta bir kurultay düzenlendiği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve bu kurultayda Altın Orda ve Çağatay Hanlığı arasında
barış yapıldığı 1270 yılında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ise Altın Orda ile İlhanlı Devleti arasında barış
yapıldığını kaydetmektedir. Bu olaydan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra ise 1270 yılında Nogay, Altın Orda Devleti’nde
beylerbeyi rütbesine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yükselmiştir.294 Bu bağlamda Nogay, devlet içindeki bütün
askeri işleri eline almış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oluyordu. Artık devletin ordusu onun emri altındaydı.
Kafkaslarda Altın Orda Devleti<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ordularına komutanlık eden Nogay, beylerbeyi olduktan
sonra batıya yönelmiş, Bizans<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Bulgarlar üzerinde de etkili olmaya başlamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Doğu Avrupa’da Bulgar topraklarının efendisi olan Nogay,
artık istediği zaman<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bulgar çarlarını tahtan indirip tahta oturtmaya
başlamıştı.295 Ayrıca Bulgarlarla Bizans<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasındaki sorunları da Nogay çözmekte idi. 1272-1273
yıllarında Bizans ile Bulgarlar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasındaki ilişkiler gerilmiş, Bulgar çarı Konstantin,
Bizans üzerine yürüme kararı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almıştı. Bu durumda Bizans imparatoru VIII. Mikhael ise
Nogay’la bağlantı kurarak bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anlaşma imzalamış ve gayrimeşru kızı Euphrosyne’i de
Nogay ile evlendirerek bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anlaşmayı pekiştirmiştir. Nogay ise yeni akrabalarına
yardım ederek, Bulgar çarı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Konstantin’in Bizans üzerine yapacağı seferi
durdurmuştur.296 Ancak onun Bizansla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaptığı anlaşmanın içeriği bilinmemektedir. Görüldüğü
gibi bu dönemde Nogay’ın hem<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bulgarlar üzerinde hem de Bizans üzerinde büyük bir
etkisinin olduğu anlaşılmaktadır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın Bulgarlar ve Bizans üzerindeki yaptırım gücü bir
başka olayda da<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendini göstermiştir. 1277 yılında Bulgar çarlığında
İvaylo adında bir çoban Bulgarları,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Moğol tahakkümünden kurtarıp bağımsızlığa kavuşturmak
için ayaklanmıştır. Bulgar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çarı Konstantin ise buna karşı çıkmış ve sonuçta iki
taraf arasında bir meydan savaşı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gerçekleşmiş ve bu savaşta Bulgar çarı Konstantin
ölmüştür. İvaylo, Konstantin’in<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karısı Mariya’yı da kendisine eş olarak aldı ve tahta
çıktı. Ancak Bizans imparatoru<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">VIII. Mikhael, İvaylo’ya savaş açtı ve onu yendi ardından
Terter adında birisini Bulgar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tahtına çıkarmak istedi. İvaylo ise bu durumda çare
olarak Nogay’a başvurdu, ancak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay onu öldürttü.297 Ardından 1280 yılında Bizans
İmparatoru’nun tahta çıkarmak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">istediği Terteri de saf dışı bırakarak Smileç adında bir
Bulgar beyini tahta oturttu.298<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Böylece Nogay, Bizans ve Bulgarlar üzerinde tekrar söz
sahibi olmuş ve meseleleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendi hükmü doğrultusunda çözmüştür.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’la ilgili bir başka faaliyet de mektup ve elçilik
meselesidir. Berke Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">döneminde Berke’nin gönderdiği mektup vasıtasıyla adından
söz ettiren Nogay’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Memlük Sultanına gönderdiği mektup Mengü Temür
zamanındadır. Nogay’ın adından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bahsedilmesine ve hatta han gibi davranılmasına sebep
olan faaliyetlerden birisi olarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">onun Memlük Sultanına elçilik heyeti ve bu heyetle
birlikte bir mektup göndermesini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sayabiliriz. Bu elçilik ve yazışma kaynaklardan elde
ettiğimiz bilgilere göre aşağıdaki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">şekilde gerçekleşmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Nogay, 1270/1271 yıllarında Memlük Sultanı
Baybars’ın Berke Han’a<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sadık olan evladından kimlerin İslamiyet’i seçtiğini
öğrenmek istediğini haber alınca<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisi bizzat Sultana mektup yazıp göndermiştir.
Nogay’ın Müslüman olduğu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Memlük Sultanı’na yazmış olduğu bu mektuptan
anlaşılmaktadır, bundan başka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">araştırmalarda onun Müslümanlığı ile ilgili herhangi bir
bilgiye ulaşılamamıştır. Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay bu mektubunda “Allah’a ve Peygamberine inandığına
ve Berke Han’ın izinden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gittiğine, kafirlere karşı mücadelede daima Memlük
Sultanının yanında olacağını”<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yazmış, ayrıca Memlük Sultanına “Biz senin elin ve
parmakların gibiyiz, sana uygun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olana biz de uyarız, karşı gelene biz de karşı geliriz”
demiştir ve bundan sonra da<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">devamlı haberleşmek istediğini yazmıştır. Aynı yıl içinde
Sultan Baybars’dan de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’a cevap gelmiş ve Sultan mektubunda Nogay’a kalben
şükranlarını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sunmuştur.299 Nogay’ın Memlük Sultanına mektup göndermesi
bazı kaynaklarda, onun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bağımsız hareket etmeye başladığı yönünde
değerlendirilmiş, onun han kadar kuvvetli<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olduğu düşünülmüştür. Bir emirin, hanın buyruğu ve izni
olmaksızın başka bir devletle<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yazışması, başka bir devlete elçilik heyeti göndermesi
sıra dışı bir olay olarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">değerlendirilmiştir.300 Mengü Temür’den ayrı olarak
elçilik heyeti göndermesi ve dış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">devletle yazışma yürütmesi onun vazifesinin ve görevinin
üstünde bir davranış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sergilediği ve konumunu aşan meselelerle uğraştığını
göstermektedir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Mengü Temür
dönemindeki Nogay’ın faaliyetlerine baktığımızda genellikle dış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">devletlerle veya Bulgarlar gibi vassal devletlerle olan
ilişkiler göze çarpmaktadır. Bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">taraftan Memlüklerle yazışması, diğer taraftan Bizans ve
Bulgarlar arasındaki ilişkileri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düzenlemesi ve bütün bunları kendi hükmü doğrultusunda
yapması onun bir emir veya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">beylerbeyinin görev ve yetkileri ötesinde işler yaptığını
göstermektedir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.1.3. Nogay’ın
Tuda Mengü Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tuda Mengü Han olduğu zaman Büyük Rus Knezi Dmitriy
Alekseyeviç<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">haricinde tüm Rus Knezleri ondan yarlık almak için saraya
geldiler. Onun bu davranışı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Novgorod bölgesine devamlı yaptığı tecavüzlerden dolayı
Tuda Mengü, Vladimir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Knezliği tahtına onun kardeşi Andrey’i oturttu. Dmitriy
buna karşı çıkınca Han da<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">onun üzerine askerlerini gönderdi. Altın Orda askerleri
karşısında fazla dayanamayan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Dmitriy ve yandaşları Knezlik tahtını Andrey’e bırakıp
şehri terkettiler. Bu durumu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kabullenmeyen ve Tuda Mengü ile Nogay’ın arasındaki
çekişmeyi fırsat bilen Dmitriy,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bu durum için Nogay’dan yardım istedi. Tuda Mengü’nün
kendisinden habersiz hareket<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmesine sinirlenen Nogay ise Dmitriy’e Vladimir
Knezliği’nden yarlık vererek,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">beraberinde büyük bir ordu ile onu oraya sevk etti.
Andrey ise Han’dan yardım<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelmeyince tahtı bırakmak zorunda kalmıştır. Görüldüğü
gibi Nogay ve Tuda Mengü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasındaki fikir ayrılıkları ve çekişmeler Rus
Knezliklerine hareket alanını genişletme<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">imkânı sunmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1283 yılında Müslüman olan Tuda Mengü, bir taraftan
Müslüman olduğu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bilinen İlhanlı Sultanı Ahmed Teküder ile ikili
ilişkileri geliştirmeye başlamış, diğer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">taraftan ise Memlüklerle ilişkileri iyice arttırmıştı.302
Bu ilişkiler neticesinde olacak ki,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Memlük Sultanı, Altın Orda Devletinde ileri gelenlerden
16 kişiye değerli hediyelerin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunduğu birer paket göndermiştir. Bu hediye
gönderilenler arasında Emir Nogay da<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunmaktaydı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tuda Mengü, 1285 yılında içlerinde Nogay’ın da bulunduğu
bir komisyonla<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Macaristan üzerine sefere çıkma kararı aldı. Ancak Karpat
Dağlarını aşarken Nogay<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirmedi ve ordunun
düzenini bozdu. Bundan dolayı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">orduda büyük kayıplar yaşandı. Bu olaydan sonra tahta
Tuda Mengü yerine Tula Buka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çıktı.304 Tuda Mengü zaten dini hayata dalmış ve artık
devlet işlerinden elini çekmeye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başlamıştı. R. Grousset’in Nuveyrî’den naklen “yanında
daima şeyhleri ve dervişleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunduran” han diye bahsettiği Tuda Mengü, dünya
işlerini bırakmaya karar vermiş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve tahtını Tula Buka’ya devretmişti.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.1.4. Nogay’ın
Tula Buka Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bu dönemde tahtta Tula Buka vardı ancak devletin bütün
kontrolü Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın elindeydi. Öyle ki, Kırım misyonerliğinin şefi
Fransisken rahibi Ladislas,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">rahiplerden Moise’nin 1287 yılında Altın Orda’dan
bahsettiği seyahat raporunda, Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın Tula Buka’yla aynı seviyede ve ortak hükümdar
olduğundan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bahsedilmiştir.306 Aynı ifadeyi Tula Buka zamanında Altın
Orda’yı ziyaret eden Marco<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Polo da seyahatnamesinde kullanmıştır.307 Aslında Tula
Buka ile Nogay arasındaki ilk<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çekişme yukarıda kaydettiğimiz Macaristan seferi
esnasında meydana gelmiştir. Bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">seferde Karpat Dağları’nda kışın bastırması ile kar
bataklıklarında sıkışan Tula Buka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çok zor durumda kalmış ve askerleri ile yanlarında
bulunan hayvanlarının çoğu helak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuş, Tula Buka ise canını zor kurtarmıştı. Tula Buka bu
olaydan dolayı yanlarından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ayrılıp kışlaklara giden Nogay’ı suçlamış ve içten içe
Nogay’a karşı nefret duymaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başlamıştı.308<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay ile Tula Buka arasındaki bir başka çekişme de
1287-1288 yıllarında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düzenlenen Polonya Seferi sırasında olmuştur. Polonya
Seferinde Nogay’ın açıkça<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaptığı sabote faaliyetleri artık ikisi arasındaki durumu
iyice germeye başlamıştır.309<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Nogay ve Tula Buka arasındaki diğer bir mesele ise
Rus knezlikleri ile<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ilgili ikili çatışmadır. Kurs şehrine baskak olarak Altın
Orda Devleti’nden Ahmet<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Baskak gönderilmiş ancak Rus yöneticileri ondan şikayetçi
olmuş Han da bu şikayetler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerine onu cezalandırmaya karar vererek ona ait tüm
şehirlerin tahrip edilmesini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">emretmişti. Şehirlerinin yakılıp yıkılması üzerine Ahmet
Baskak da Nogay’a başvurup<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Rusları ona şikâyet etmiştir. Nogay, Ahmed Baskak’a
ordusunu verip Rus knezlerinin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerine gönderdi ve knezler kaçmak zorunda kaldı. Bunun
üzerine Nogay ve Tula Buka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">anlaşmaya varmaya çalışsa da olay çözülmedi ve ikisinin
arası tamamen bozuldu. Artık<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın gücünün farkında olan Tula Buka ondan
kurtulmanın çaresini aramaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çalıştı.310 Tula Buka, Emir Nogay’a dostça bir buluşma
teklif ederek onu tuzağına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düşürmek istemiştir. Fakat oldukça zeki ve kurnaz olan
Nogay onun bu niyetini sezerek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ona karşı aynı tuzağı planlamıştır. Bunun için Tula
Buka’nın annesine mektup yazarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tula Buka ile onun gibi genç ve tecrübesiz bir hana
öğütler vermek için görüşmek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">istediğini belirtmiş annesi de buna oğlunu ikna edip
görüşmeyi kabul etmiştir. Nogay,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tula Buka’nın yanına gelmiş ve konuşma sırasında han,
Nogay’ın askerleri tarafından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yakalanarak atın üstüne bağlı bir şekilde Tokta Han’a
teslim edilmiştir.311 Nogay’ın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kışkırtmaları sonucunda Tula Buka’yı idam ettiren Tokta
Altın Orda tahtının yeni hanı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bir nevi Nogay’ın yeni kuklası olmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tuda Mengü zamanında güçlenmeye başlayan Emir Nogay’ın
Tula Buka<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zamanında artık Altın Orda Devleti’ndeki istediğini
tahttan indirip istediğini tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oturtacak kadar güç sahibi olduğu açıkça görülmektedir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.1.5. Nogay’ın
Tokta Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tula Buka’nın ortadan kaldırılmasından sonra 1291 yılında
tahta Tokta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçmiştir. Tokta Han’ın tahta oturması tamamen Nogay’ın
faaliyetleri sonucunda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gerçekleşmiş, Tokta’yı tahta çıkaran bizzat Nogay’ın
kendisi olmuştur.312 Bu durum<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gösteriyor ki, artık Nogay, bir hanı tahttan indirip,
başka bir hanı tahta çıkaracak kadar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">güç ve kudret kazanmış, iktidarı tamamen ele geçirmiştir.
A.Yu. Yakubovskiy<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Rükneddin Baybars’a atıfta bulunarak “Nogay uzun süre
memlekette hâkim kesilmişti.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke ailesini tahakkümü altında tutmuş, hanlardan hoşnut
olmadığını tahtından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">indirmiş, dilediğini tahta çıkarmıştı.”313<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han dönemi, Nogay’ın faaliyetlerini genişlettiği
siyasi alanda etkilerinin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arttığı ayrıca Kırım’ın Nogay’a hediye edildiği bir dönem
olmuştur.314 Nogay,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisinin tahta çıkardığı Tokta Han döneminde etkili ve
baskın faaliyetler sürdürmeye<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">devam etmiştir. Tokta Han bu durumun farkındaydı ve bu
durumdan rahatsızdı fakat<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ı etkisiz hale getirecek güce sahip olma zamanını
bekliyordu. Tokta Han,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın tüm isteklerini yerine getiriyordu, hatta onun
kendisi için tehlikeli gördüğü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda beylerinin çoğunun öldürülmesi talebini dahi
kabul ederek hepsini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürtmüştür.315 Bu olay Tokta Han’ın tahta çıkışının ilk
yıllarında gerçekleşmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay, karısı Baylak Hatun’u Tokta Han’a göndermiştir.
Tokta Han tarafından izzet ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ikramla karşılanan Baylak Hatun’a ziyaret sebebi
sorulduğunda Nogay’ın “Tokta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ın hanlık yolunda biraz diken kalmıştır, Tokta Han
onları temizlesin” dediğini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hana iletmiştir. Bu dikenlerden kasıt ise Tula Buka’ya
sadık kalarak Nogay’a karşı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">cephe alan, M. Kafalı’nın isimlerini saydığı 22 adet bey
idi. Bu beyler Tokta Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından öldürülünce Baylak Hatun da Nogay’ın yanına
dönmüştür.316<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın bu dönemdeki faaliyetlerinden birisi Bulgarlar
üzerinedir. Nogay,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1292 yılında Bulgarlar üzerine bir sefere çıkmıştır. Bu
sefer sonucunda Bulgarları<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tamamen kendisine bağlamış ve artık Bulgarların mutlak
hâkimi olmuştur. 1294 yılında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ise Sırbistan’a bir sefer düzenlemiştir. Sırplar üzerine
düzenlediği seferde orduyu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bizzat kendisi kumanda etmiştir. Bu seferde yenilgiye
uğrayan ve zor durumda kalan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sırp Çarı Milutin, Nogay’la anlaşma yoluna gitmiştir.
Sonunda Nogay’ın vassalı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmayı kabul etmiş ve oğlu Stefan’ı da bir grup soyluyla
birlikte Nogay’ın askeri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hizmetine vermiştir.317<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta ile Nogay arasında ilk sorun Rus knezlikleri ile
ilgili olmuş ve Tokta bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çekişme sonunda Nogay’ın knezlikler üzerindeki etkisine
son vermiştir. Bu olaydan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra ikisinin birbirine duyduğu kin ve öfke gün yüzüne
çıkmıştır. İkisini tamamen<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karşı karşıya getiren olay ise Mengü Temür’ün karısı
Çiçek’in Nogay tarafından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürülmesidir. Çiçek Hatun Tokta Han’ın üvey annesiydi
ve eşi zamanında devlet<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">işlerinde oldukça aktif rol oynadığı için Nogay’a rakip
olarak gösterilmişti. Bu durumu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hazmedemeyen Nogay ise 1294 yılında Çiçek Hatun’u
boğdurtmuştur.318 Bu durum<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han’ın tepkisini çekmiştir. Hem Çiçek Hatun’un
öldürülmesi hem de Nogay ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğullarının sürekli Tokta Han üzerinde baskı uygulamaları
artık Tokta’nın canını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sıkmıştı. Artık baskıdan bunalan Tokta Han ile Nogay’ın
arası 1297-1298 yıllarında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gerçekleşen bir hadiseden dolayı iyice açıldı. Bu
yıllarda Tokta Han’ın yanından kaçan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bazı emirler Nogay’a sığındı. Tokta bunları geri istedi
fakat Nogay, bu emirleri geri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">vermediği gibi onlara iyi davranarak birer de yurt
vermişti. Bunun üzerine Tokta, bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">elçi göndererek Nogay’a “bir avuç toprak, bir sapan ve
bir ok” gönderdi. Bunun anlamı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">“gökyüzüne çıksanız bu ok ile sizi indiririm, yeraltına
girseniz bu sapanla çıkarırım,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">toprak da sizi kurtaramaz” demek oluyordu. Nogay ise
bunun karşılığında elçiye “Git<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanına söyle atlarımızı Ten nehrinden sulamak istiyoruz.”
demiştir. Tokta cevabı alır<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almaz hemen ordusunu toplayıp harekete geçmiştir ancak
Nogay ve oğulları da karşı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">harekete geçtiler. Neticede yapılan savaşta Tokta Han
yenildi. Nogay ise çevre<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bölgeleri yağmaladı. Nogay, artık iyice ön plana çıkmış
ve beyler üzerindeki baskılarını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arttırmıştır. Nogay’ın oğullarının baskısından bunalan
bazı beyler Tokta Han’a<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sığınmak üzere yola çıktılar. Bunlardan Abacı ve Karaçin,
Nogay’ın oğulları tarafından<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tuzağa düşürülerek öldürüldüler. 1299-1300 yıllarında ise
Nogay’a kırılan Maci, Sadan,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Utraç, Akboğa ve Tayta mahiyetlerindeki 30 bin atlıyla
birlikte Tokta Han’a katıldılar.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kuvvetlenen Tokta Han, Nogay’a karşı harekete geçti.
Yapılan savaşta Nogay<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yenilgiye uğradı ve Tokta mahiyetindeki bir Rus askerine
esir düştü. Rus asker<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mükafatlandırılacağı düşüncesi ile Nogay’ın ona beni
öldürme Tokta’ya götür<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">demesine rağmen, onun başını keserek hana götürmüştür
(1300). Nogay’ın kesik başını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gören Tokta Han “halktan birinin Han’ı öldürme hakkı
yoktur” diyerek Rus askerini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">derhal öldürtme emri vermiştir.319<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay’ın ölümünden sonra oğulları Çaka ve Taka, Tokta
Han’dan kaçıp<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yurtlarına dönmüştür. İki kardeş arasında iktidar kavgası
yaşanmış ve babasının<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">makamını Çaka alırken Taka da ona muhalefet etmiştir.
Öyle ki Taka ağabeyine karşı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Tokta Han’ın yanında yer almak istemiş ancak durumu erken
farkeden Çaka onu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürtmüştür. Bu cinayetten sonra Çaka’nın kız kardeşi
Tuğluca ve kocası Taz ona<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karşı savaş açmıştır. Buna Nogay’ın kumandanlarından
Tunguz da dâhil olmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ancak onlar Çaka’ya karşı yenilmiş ve Tokta Han’dan
yardım istemişlerdir. Tokta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ın ordusuna karşı direnemeyen Çaka, Bulgaristan’a
kaçmıştır. Ancak Tokta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’dan çekinen Bulgar Çarı, Çaka’nın hayatına Tırnova’da
son vermiştir.320<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berke Han döneminde, 1262 yılındaki Hülâgû’ya karşı
yapılan savaşta adı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">duyulmaya ve ön plana çıkmaya başlayan Nogay, 1300
yılında Tokta Han ile yaptığı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">savaşta yenilerek hayatını kaybetmiştir. Görüldüğü üzere
yaklaşık 40 yıl Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hayatında etkili ve aktif bir rol oynamıştır. Devlet
idaresinde söz sahibi ve hükmü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçen birisi olmakla kalmamış, hanları baskı altında
tutmuş ve hatta birisini tahttan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">indirip diğerini tahta çıkarmak vasıtasıyla han
değişikliği bile yapmıştır. Nogay, sadece<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ülke içinde değil ülke sınırları dışında da çok etkili
olmuştur. Rus knezleri üzerinde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">baskı kurmuş, Bizans imparatoruna emirler göndererek
istediğini yaptırmış ve hatta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">evlilik yoluyla akrabalık kurmuş, Bulgarları tamamen
kendine vassal hale getirmiş,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sırpları kendine tabi kılmıştır. Ülke içinde ve dışında
şan ve şöhret kazanarak oldukça<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tanınan bir sima haline gelmiştir. 1300 yılında
öldürülene kadar yaklaşık 40 yıl<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">boyunca bir han gibi yaşamış ve hükmetmiştir. O öldükten
sonra oğulları bir arada<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tutunamamışlar ve zamanla dağılıp gitmişler, yok
olmuşlardır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="color: red;"><span style="font-size: large;">3.2. Emir Edigü’nün Altın Orda Üzerindeki Etkisi</span><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün 1350’li yıllarda Aral çevresinde doğduğu tahmin
edilmektedir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün babası emir Baltıçak, Urus Han ve Urus Han’ın
oğlu Timur Melik<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dönemlerinde bir bey idi. Edigü ise Toktamış’ın sol kanat
beyi idi. Onun ailesinin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mangıt boyuna mensup olduğu hakkında bilgiler yer
almaktadır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">321<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Edigü, Altın Orda Devleti’nde Nogay’dan sonra
iktidarı elinde tutan bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mangıt-Nogay beyi idi. Nogay ve Edigü arasında Altın Orda
iktidarında etkili olmuş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">başka beyler ve emirler de mevcuttur, ancak bizim konumuz
Nogay-Mangıt boyuna<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mensup beyler ve emirlerle alakalıdır. Bundan dolayı
Nogay ve Edigü arasındaki beyler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">konumuz dışında kalacaktır. Nogay’dan sonra Altın Orda
iktidarında etkili olmuş<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay-Mangıt boyuna mensup bir emir olarak ise Edigü
sayılmaktadır. O da aynı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay gibi Altın Orda’da söz sahibi, etkili bir emir idi.
Altın Orda tahtındaki hanları<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">baskı altında tutmuş, han değişikliği yapabilecek kadar
güç ve kudret kazanmıştı.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emirliği, Nogay kadar uzun sürmemiş olsa da 25 yıl kadar
bir süre içinde Altın Orda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tahtını elinde tutabilmiş, birkaç han değişikliği yapmada
muvaffak olmuştur. Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda’nın XIV.-XV. yüzyıl siyasi hayatında büyük rol
oynamıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Edigü, Mangıt lideri Kutlu Kıya Bey’in oğludur. Onun
ömrü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kahramanlıklarla ve maceralarla geçmiştir, özellikle
Ruslarla yaptığı muharebelerde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hem Nogay boyları arasında hem de Karadeniz’in kuzeyinde
ve İtil boyundaki boylar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasında destanlara konu olmuş şahsiyeti ile bilinen bir
Altın Orda emiridir. Emir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün soyu, Hz. Ebubekir’in oğlu Muhammed’e ve Baba
Tukles’e322<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dayanmaktadır. Edigü’nün soyunu Hz. Ebubekir’e dayandıran
kaynaklarda şecereler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">farklılık gösterse de Baba Tukles’den Edigü’ye kadar olan
nesilde görüşleri ortaktır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Baba Tukles neslinden olmasından dolayı Emir Edigü,
hanlık içerisinde ve toplum<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">nazarında saygın bir statüye sahipti.323 İbn Arabşah;
“Edigü, buğday renkli, hafifçe<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">esmer, orta boylu ve sağlam bünyeliydi. Cesur ve
heybetliydi; cömertti ve tebessüm<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çehresine yakışırdı. Görüş ve düşünceleriyle diğer
insanlardan farklıydı. Alimlere ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">faziletli kişilere himmet eder, takvadar ve fakirlere
yakınlık gösterir, onlarla şakalaşır,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">şirin sözler söylerdi. Orucu hakkıyla tutar, şeriatı
gözetir ve gecelerini ibadetle<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçirirdi. İki kitabı (Kur’an’ı) ve Hz. Peygamber’in
sünneti ile alimlerin sözlerini<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisi ile Tanrı arasında köprü yapardı.”324 diyerek
Edigü’nün hem fiziksel görünüşü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hem de takva ehli bir Müslüman olduğu yönünde bilgiler
verir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.2.1. Edigü’nün
Toktamış Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün ortaya çıktığı ve şan-şöhret kazanmaya
başladığı dönem Toktamış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han zamanına denk gelmektedir. Çünkü kaynaklarda da ilk
defa Toktamış Han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">zamanında zikredilmektedir. 325<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış Han tahta çıktığında, Edigü 18 yaşında idi ve
han hizmetinde görev<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almaktaydı. Ancak Hz. Ebubekir soyundan geldiği için bu
görevde olmaktan (gulam<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mesabesinde olmaktan) ar eden Edigü, bozkıra çıkıp ve
çevrede yılkı sürmüşse de her<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaçışında yakalanıp hanın dergâhına getirilip,
hapsedilmiştir. Edigü’nün amcası Eseney<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bey ise bu dönemde Emir Rektemür’ün arkadaşı ve yakın
dostuydu. Bundan dolayı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Emir Rektemür, Edigü’nün bağışlanması konusunu handan
rica edip, Edigü’yü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">himayesine almıştır. Ancak Edigü bir süre sonra tekrar
bozkıra çıkmış ve yine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yakalanınca katline karar kılınmıştır. Bunun üzerine
Edigü, nökerlerini yanına alarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur’a sığınmıştır (1391). Diğer taraftan Timur, İran,
Maveraünnehir ve Türkistan’ı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ele geçirmişti, bunun üzerine Toktamış’ın çevresindekiler
de bu toprakların yeniden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">alınması konusunda Toktamış’a tavsiyelerde
bulunmaktaydılar. Timur, Edigü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">rehberliğinde Aladağ üzerinden Harezm’e girmiş ve
Toktamış üzerine harekete<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">geçmiştir. Edigü, Harezm’de yeğeni, Şiban neslinden Melik
Timur oğlu Kutluk Temür<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Oğlan ile kardeşi Künçek Oğlan’ı bulup Timur’a
getirmiştir. Timur, Deşt-i Kıpçak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">içlerine çekerek Timur ordularını perişan etmek isteyen
Toktamış’ı üç ay boyunca takip<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmiş ve sonunda iki ordu karşılaşmıştır.326 Timur’un
ordusunun başında bulunan Edigü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Timur Kutluk, Toktamış’n ordusunu bozguna uğratarak
büyük bir başarı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sağlamışlardır. Timur, Edigü’yü, Timur-Kutluk’u ve Künçek
Oğlan’ı dağılan boyları ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">askerleri toplamaları için göndermişse de sadece Künçek
Oğlan Emir Timur’a geri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">dönmüştür.327 Timur’un dönmesinden sonra aralarında
anlaşan Edigü ve Timur-Kutluk,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur safına geri dönmeyerek Yayık ırmağına doğru
gittiler. Timur, onları durdurmak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">istemiş ancak engel olamamıştır. Edigü, bu bölgede
Timur-Kutluk’u han ilan etti ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisi de bey oldu. Toktamış ise bu durum karşısında
onlarla mücadele yolunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">seçti.328 Ancak Edigü ve Timur-Kutluk ile olan
mücadeleler sırasında Toktamış’ın atı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yardan uçtu ve öldü.329 Toktamış bu mücadelede, Edigü ve
Timur-Kutluk ile savaşmak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">için Litvanya kralından yardım istemişti. Litvanya
askerleri ve Toktamış’ın askerleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü ve Kutluk-Timur üzerine yürüdüler ve ilk başlarda
başarılı oldular. Daha sonra<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü, kuvvetlerini toplayarak Litvanya askerlerine
saldırdı ve onları perişan etti.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Toktamış’ın Edigü ve Timur-Kutluk’u saf dışı bırakmak
için verdiği bu mücadelede 15<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">defa sefer düzenlediği ancak başarılı olamadığı
kayıtlarda geçmektedir.330<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.2.2. Edigü’nün
Timur-Kutluk Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün, Timur’dan ayrıldıktan sonra daha Toktamış Han
hayatta iken<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bulunduğu bölgede Timur-Kutluk’u han ilân ettiğini
yukarıda söylemiştik. Toktamış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldükten sonra ise Timur-Kutluk’u hanlık makamına
oturtmuş, kendisi de beylerbeyi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştu.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur-Kutluk tahta oturduktan sonra Altın Orda
iktidarında bir bütünlük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oluşmuş, artık tek bir han devlete hükmetmeye
başlamıştır. Edigü ise bu dönemde altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çağını yaşamaya başlamış ve artık tahta gelecek hanları
kendisi belirlediği gibi tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelen hanları da elinde oynatmaya başlamıştır.331
Timur-Kutluk 6 yıl hükümdarlık<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaptıktan sonra ölmüş ve onun vasiyeti üzerine kardeşi
Şadıbek, Edigü tarafından tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oturtulmuştur.332 Böylece Timur-Kutluk’tan sonra Şadıbek
de Edigü aracılığı ile tahtı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">elde etmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.2.3. Edigü’nün
Şadıbek Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Timur Kutluk’un ölümünden sonra onun vasiyeti üzerine
kardeşi Şadıbek, Edigü<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tarafından tahta çıkarıldı ancak yönetim Edigü’nün
elindeydi. Şadıbek döneminde<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü, Cengiz yasası olan Yasak’a birtakım eklemeler
yaptı; vergi sistemini değiştirip<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düzen ve disiplini yeniden tesis etti.333 Ayrıca Edigü,
Türk nüfusunun azalmasını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">engellemek maksadıyla olacak ki, eskiden beri devam eden
Mısır’a köle ticaretini de<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yasakladı.334 Diğer taraftan Şadıbek, Edigü’nün
faaliyetlerinden rahatsız idi ve gizlice<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">onu ortadan kaldırmak istiyordu. Mısır’la ticaret yapan
tacirlerin desteğini de alarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’ye karşı çıktı fakat Edigü bunu öğrendiği için
başarılı olamadı. Şadıbek ise<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Derbend tarafına kaçarak Emir Şeyh İbrahim’e sığındı,
Edigü ise Şeyh İbrahim’e elçi<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göndererek Şadibek’in iade edilmesini iletmişse de
Şadıbek geri dönmemiş ve bir süre<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra burada ölmüştür.335 A.Yu. Yakubovskiy, Şadıbek’in
Edigü’yü ortadan kaldırmak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">için Ruslarla anlaştığını kaydeder. Ona göre Şadıbek’e
yardım için Tver prensi Volga<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nehri üzerinden gemilerle gelmiş fakat Edigü bunlara
galip gelmiştir. Bunun üzerine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Şadıbek de Derbend’e kaçmış ve orada ölmüştür.336
Seleznöv ise bu olay hakkında;<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">“Şadıbek’in 1406 yılında Litvanya’ya sefer düzenlemek
için Moskova’dan yardım<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">istemek bahanesiyle Plava nehri civarına gittiği ve
burada Edigü’yü uzaklaştırmak için<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yardım ve plan yaptığı, Edigü’nün bunu öğrendikten sonra
Şadıbek’in kaçmak zorunda<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaldığı ve Derbend’de Şeyh İbrahim’e sığındığı ancak
burada 1408 veya 1409 yılında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldüğü” yönünde bilgiler vermektedir.337<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Şadıbek Han döneminde Edigü’nün Timurlulara karşı
1405-1406 yıllarında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Harezm’de savaştığı ve Harezm’i Timur’dan aldığına dair
bilgiler de yer almaktadır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü, 1408 yılında ise Litvanya üzerine yürümüş ancak
Rus ve Litvanya orduları<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birlik olmuştur. Bunun üzerine aynı yıl Rusların üzerine
yürüme kararı almış ve bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">seferden istediği sonucu elde etmiştir.338<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">A.Yu. Yakubovskiy, Şadıbek Han’dan sonra tahta Polat
Han’ın oturduğunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaydetmektedir.339 Bu bilgi A.N. Kurat tarafından da
teyit edilmektedir.340 Ancak diğer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">araştırmalarda durum bundan farklıdır. Aşağıda
göreceğimiz üzere Polat Han,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün oğlu tarafından han ilan edilmiş, Edigü ise
Temür Han’ı tahta çıkarmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kaynaklarda bu dönemde Edigü’nün oğlu tarafından han ilan
edilen Polat Han’ın mı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yoksa Edigü tarafından han ilan edilen Temür’ün mü tahta
çıktığı konusunda bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">karışıklık ortaya çıkmaktadır. A.Yu. Yakubovskiy’in
aktardığından anlaşıldığı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kadarıyla bazı Rusça kayıtlar Polat Han’ın tahta
çıktığını kaydetmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">1409-1410 yılları A.Yu. Yakubovskiy tarafından Polat Han
dönemi olarak dile<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">getirilir. Bu dönemde Edigü’nün faaliyetleri arasında bir
Rusya seferi yer almaktaydı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve bu sefer hakkında bilgiler veren A.Yu. Yakubovskiy,
gelişen olayları anlatırken<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Polat Han’ın varlığına değinmekte ve hatta bu seferde
Polat Han’ın da bulunduğunu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaydetmektedir. A.Yu. Yakubovskiy, bu seferin Edigü tarafından
1409 yılında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yapıldığını ve doğu kaynaklarının bu seferden habersiz
olduğunu, bu seferin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nikonovskaya Letopis’te kayıt altına alındığını
söylemektedir. Edigü bu seferle<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Moskova’yı kuşatmış, etrafı yağma ve tahrip etmiş, ancak
başkentte yeni bir han ortaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çıktığı ve karışıklık başladığı haberleri üzerine
Ruslardan 3000 ruble vergi alarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kuşatmayı kaldırmış ve Volga’ya dönmüştür. A.Yu.
Yakubovskiy’e göre, bu seferden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra 1410 yılında Polat Han ölmüş ve Temür Han tahta
geçmiştir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.2.4. Edigü’nün
Temür Han Dönemindeki Faaliyetleri<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Şadıbek Han ölünce, Edigü ve onun oğlu Nureddin Mirza342
arasında tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çıkacak han konusunda birtakım anlaşmazlıklar ortaya
çıkmış, Edigü ve oğlu Nureddin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mirza karşı karşıya gelmişlerdir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Şadıbek Han ölünce Nureddin Mirza, babası Edigü’ye ya sen
han ol veya bana<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ruhsat ver ben han olayım demiştir. Edigü ise “Bizim
neslimiz Hz. Ebubekir’den sonra<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">saltanat tahtına çıkmadı, şeyhlik yolunda oldu, bazıları
ise şeyhlik ve emirliği<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birleştirmiştir, bu düşünce fasittir” diyerek ona karşı
çıkmıştır ve Temür-Kutluk’un<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oğlu Temür’ü tahta çıkarmıştır. Babasına kızan Nureddin
Mirza ise Temür’ün küçük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kardeşi Polat’ı han ilan edip, Uyşin Kabilesinden Pir
Muhammed’i emir yapmış ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">asker toplayarak babasının üzerine yürümüştür. Edigü ise
ona karşı koymanın ya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kendisine ya da oğluna zarar vereceğini düşünerek ve iki
durumda da kendisinin zarar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">göreceği düşüncesiyle Harezm kalesine çekildi. Ancak
Nureddin Mirza babasının<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bölgesine girerek yağmaladı, hatta babasının yaylaya
çıktıklarında cemaatle namaz<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kılmak için yaptırdığı, arabayla çekilebilen mescidin
keçelerini bile parçalamıştır.343<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Diğer taraftan Toktamış’ın büyük oğlu Celaleddin, bu
olanların gerçekleşmesi üzerine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda tahtını ele geçirmek üzere harekete geçti.
Önce Kırım’a ve ardından Azak’a<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ulaşan Celaleddin, 1411 yılında Polat Han üzerine yürüdü.
Bu sırada Nureddin Mirza<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ise Polat Han’ı da yanına alarak babasının yanına
kaçmakta idi. Celaleddin, Polat<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’a yetişerek yakaladı ve öldürttü. Temür’ü ise Altın
Orda tahtında bıraktı, ancak bir<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">süre sonra Temür’ü ortadan kaldırıp tahta kendisi
oturmuştur. Artık Altın Orda’nın yeni<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanı Celaleddin idi ve Edigü’nün bir an önce ortadan
kaldırılması taraftarı idi.344 Polat<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han ile kaçan Nureddin ise yakalanmıştı fakat Edigü’ye
tuzak kurup hepsini birden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürmek amacıyla rehin tutuluyordu. Cihan Mirza ve Barın
Seray Bey, Nureddin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mirza’yı yanlarına alarak, Edigü’ün yanına varmışlar ve
Celaleddin Han’ın buyruğu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerine barış yapmak için geldiklerini bildirmişlerdir.
Edigü tuzağı anlamış ancak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çevresindekilere anlatamadığı için onları kaleye
almıştır. Daha sonra Toktamış’ın kızı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Canıbek Hanuş ile oğlu Nureddin Mirza’yı evlendirmiş,
Celaleddin’in beyleri de bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">düğüne katılmıştır. Celaleddin hana gitme zamanı gelince
Edigü, tedbir olarak önce<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">küçük oğlu Seyyid Ahmed’i göndermiş, Celaleddin, düğün
olayını ve Nureddin’in<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürülmediğini duyunca Seyyid Ahmed’i öldürmüştür ve
böylece beylerin yapmış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olduğu Edigü’yü yok etme planı bozulmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">3.2.5. Celaleddin,
Cabbar Berdi, Kebek, Çekre ve Kadir Berdi Hanlar<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Döneminde
Edigü’nün Faaliyetleri ve Ölümü<o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Celaleddin tahta çıkınca Edigü ile mücadelelere devam
etmiş ve Kaculay<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bahadıra, onun öldürülmesi emrini vermiştir. Edigü
ordusunun Kaculay’ın ordusundan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sayıca az olmasına rağmen onu mağlubiyete uğratmayı
başarmıştır. Savaştan sonra<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’nün askerlerinin sayısının az olması, onun yaptığı
kurnazca bir plandan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaynaklanmakta idi. Edigü ordusunu ikiye bölmüş ve
birisine pusu kurma, diğerine ise<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yenilip kaçma izlenimi verme görevini yüklemişti.
Edigü’nün ordusunun yenilip<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaçtığını düşünen Kaculay, onları takip etmiş ve pusuya
düşürülerek öldürülmüştür.346<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bu dönem Altın Orda tahtında olayların hızlı bir şekilde
cereyan edip, kardeşler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">arasında mücadelelerin yaşandığı ve hanların peş peşe
tahta çıkıp indiği bir dönem<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olmuştur. Celaleddin, Cabbar Berdi, Kebek ve Çekre Hanlar
birbiri ardına hanlık<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">makamına çıkmışlar ve hepsinin de kısa süreler içinde
ölmesi sonucu sürekli bir han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">değişikliği yaşanmıştır. Kaynaklardan elde ettiğimiz
bilgilere göre, bir taraftan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kardeşlerin birbiriyle olan mücadeleleri, diğer taraftan
ise Edigü’nün bazı hanlar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">üzerindeki ve devlet idaresi üzerindeki etkisi bir
istikrarsızlık ortamı yaratmış, uzun<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">vadeli bir han seçimi ve yönetimine engel olmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Celaleddin’in han olmasıyla, Toktamış’ın diğer oğulları
onun etrafında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">toplanmışlar ancak Celaleddin, kardeşlerinin hiçbirine
iltifat etmemiştir. Bunun üzerine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kardeşi Kebek, atalığı olan Rektemür oğlu Yahşi Hoca’nın
desteğiyle Celaleddin’i<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürmüştür. Tahtı Kebek’in ele geçirmesinden korkan ve
taşrada bulunan Cabbar<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Berdi kendisi Saray’a ulaşıncaya kadar kardeşi Kerim
Berdi’yi tahta çıkartmış, daha<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra gelip tahtı devralmıştır. Ancak kısa bir süre sonra
bir sarhoşluk ortamında bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">iyiliğin gündeme gelmesiyle çıkan kavgada Kerim Berdi,
Cabbar Berdi’yi öldürmüş,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ardından çıkan kargaşada Kerim Berdi de öldürülmüş ve
Cuci Ulusu başsız kalmıştır.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Boş kalan tahta Kebek çıkmışsa da kışlamak üzere Kebek
Han’ın Bozan Suyu kenarına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gitmesini fırsat bilen Edigü, Şiban Han neslinden Çekre
Oğlan’ı hanlık makamına<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">oturtmuş, Kebek Han’ın ordasını basıp onu öldürmüş,
böylece Çekre Han tahta<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çıkmıştır.347<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Üç yıl Altın Orda tahtında oturan Çekre, Edigü’nün
baskısından kurtulmaya<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">çalışmış fakat bu durumu anlayan Edigü, Müyesser oğlu
evladından Seyyid Ahmed adlı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">birini han ilan edip, Çekre’yi Türkistan’a kovalamıştır.
Ancak Edigü dönmeden Seyyid<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Ahmed eceliyle ölmüş, Türkistan’a ulaşan Çekre de
ölünce,348 Edigü, yine Müyesser<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">neslinden Derviş adlı, akılsız ve temiz olmayan birini
bulup 1417 yılında han ilan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">etmiştir. Ancak diğer taraftan da uygun bir han
aramaktaydı. Derviş Han’ın da sadece<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ismi vardı, devlet idaresi ve ülkedeki her türlü iş Edigü
tarafından yönetilmekteydi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Derviş Han adına basılan paralarda dahi hanın isminin
yanı sıra Edigü’nün ismi de yer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">almaktaydı. 1419 yılına gelindiğinde Toktamış oğlu Kadir
Berdi, Edigü’ye karşı birlik<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">olup harekete geçmek üzere beylerini teşvik
etmekteydi.349 Kadir Berdi, kardeşleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kerim Berdi ile Cabbar Berdi’nin öldüğü Kebek’in han
olduğu sırada bozkıra kaçmış<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ve Şirin, Barın, Argun, Kıpçak gibi boylarla ve çok
sayıda beylerle birlikte Kırım ile<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Kabartay taraflarında Tatartop adlı yere yerleşmiştir.
Edigü’nün hanlığı baskı altında<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">tutmasını uzaktan izleyen Kadir Berdi, etrafındaki
beylerle durumu değerlendirmiş ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü’ye karşı harekete geçmiştir. “Edigü dedikleri adam
hepimizi diyarımızdan,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">evladımızdan, yârimizden ayırmış, şaşkın ve perişan
gezmemize sebep olmuştur.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Evlatlarımız karşısında ar etmektense cesurca ölmek daha
izzetlidir.” diyerek beyleri<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gayrete getiren Kadir Berdi, üç bin atlı toplatıp Edigü
üzerine yürümüştür. İdil ırmağı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">henüz buz tutmadığı için geçemeyen atlılar bir süre
burada nehrin donmasını beklemek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">istemişlerse de Kadir Berdi onlara hitaben;<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">“İdil tonsa kim ötmes, Edigü ölse kim almas,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İdilni tonmas burın geçmek gerek, Edigünü ölmes burın
almak gerek,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">İdil donsa kim geçmez, herkes geçer,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü ölse yurdunu kim almaz, herkes alır,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Lakin erkek olana İdil buz olmadan geçmek gerektir,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü ölmeden katl ederek yurdunu almak gerektir”
demiştir.350<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Büyük güçlükler çekilerek İdil’i geçmişlerdir. Edigü
durumu haber almış ve 60<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">binden fazla askerle onları karşılamıştır. Çok zorlu
geçen savaşta Edigü’nün oğlu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Keykubat kaçmış, Kadir Berdi Han, Edigü’yü ok ile vurmuş
ancak Edigü, ağır<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaralansa da Kadir Berdi’yi öldürmüştür. Savaştan sonra
başsız kalan devlete kimi han<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yapacaklarını bilemeyen beyler, Toktamış’ın amcası
Çağayoğlan’ın oğlu İçkili<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Hasanoğlu Uluğ Muhammed’i han yapmaya karar vermişlerdir.
Diğer taraftan<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">yaralanan Edigü, kendi beyleri tarafından başına bir
asker bırakılarak sazlıklar içine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">saklanmıştır. Ancak başka bir asker Edigü’nün yerini
öğrenmiş ve Kadir Berdi’nin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">adamlarına söylemiştir. Seray Bey gelip Edigü’yü okla
vurarak buradan çıkarmış ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonra öldürülmüştür (1419).<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="color: red; font-size: large;">3.3. Mansur
Mirza’nın Altın Orda Üzerindeki Etkisi</span><o:p></o:p></b></p>
<p class="MsoNoSpacing">Edigü öldükten sonra oğullarından Mansur, Gazi ve Nevruz
Mirzalar, Şadıbek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ın oğlu Gıyaseddin Sultanı da yanlarına alarak
Moskova taraflarına gitmişlerdi.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Moskova’da yaşarken kötü hava şartlarından dolayı çok
sayıda adamlarını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kaybetmişler, bunun üzerine Mansur Mirza’nın “Ölülerimiz
kafir ellerinde kalmakta,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gidelim ölürsek de ölülerimiz toprağımızda kalır” diyerek
diğerlerini teşvik etmesiyle<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Altın Orda topraklarına gelme kararı almışlardır. Bu
sırada Altın Orda tahtında ise<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Uluğ Muhammed vardı. Uluğ Muhammed, Mansur Mirza’nın 3000
atlı ile Ural nehrine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">ulaştığını haber alınca hazırlıklara başlamış ve Tekene
Bey’e de hazırlanıp kendisine<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">katılmasını iletmiştir. Tekene Bey ise Edigü’nün kızı
Turan Hanuş ile evliydi. Tekene<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bey, Mansur Mirza’ya Uluğ Muhammed Han’ın ordusunun ön
safında bulunacağını ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mansur Mirza’nın kendi üzerine gelmesi durumunda hemen
dağılacaklarını<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bildirmiştir. Mansur Mirza, onun dediğini yapmış ve
Tekene Bey de sözünü tutarak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">mukavemet göstermemiştir. Ancak sol koldaki Kongrat
Haydar Bey’le olan savaş çetin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sürmüştür. Sonuçta galip gelen Mansur Mirza, İtil tahtını
almış ve tahta da Gıyaseddin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultan’ı oturtmuştur. Böylece Mansur Mirza sayesinde
Edigü’den sonra yeniden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mangıt-Nogay boylarına hükmeder hale gelmişlerdir. İki
buçuk yıl sonra Gıyaseddin<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Sultan ölünce, Mansur Mirza, Temür’ün oğlu Küçük
Muhammed’i tahta çıkarmıştır. Bu<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">hanı yetersiz bulan Mansur Mirza bu sefer Barak’ı tahta
çıkarmayı düşünmüştür. Barak<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han tahta çıktıktan sonra Mansur Mirza’nın
boyunduruğundan kurtulmak ve bağımsız<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">bir han olmak için onu öldürtmüştür. Mansur Mirza’nın
ölümü üzerine Gazi ve Nevruz<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mirzalar, Küçük Muhammed’in yanına kaçmışlardır. Bir süre
sonra asker toplayıp<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Barak Han üzerine yürümüşler ve Mansur Mirza’dan kalan
Barak Han ordusu içindeki<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">askerlerin de yardımıyla Barak Han’ı öldürmüşlerdir. Bu
olaydan sonra Küçük<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Muhammed yeniden han olmuş ve Gazi Mirzada başbey
olmuştur. Mansur Mirza’nın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">öldürülmesinde katkıları olmasından dolayı Yedisan halkı
denen sol kola Gazi Mirza<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">eziyet etmeye başlamış ve onlar da bir yolunu bularak
Gazi Mirza’yı öldürmüşlerdir.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Bunun üzerine karışıklıklar çıkmıştır. Olayı haber alan
Uluğ Muhammed, İdil’e<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">gelmiştir ve Küçük Muhammed ile yaptığı savaş üç ay
sürünce sonuçta İdil sahili,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Saraycık ve Astrahan’nın Küçük Muhammed’de kalmasına
karar verilmiş ve Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda iki han arasında paylaşılmıştır.352<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Mansur Mirza’nın ölümünden sonra Nogay boyları dağılmaya
başlamış ve diğer<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">beylerin etrafında toplanmıştı. Ancak Mansur Mirza’nın
oğlu Nureddin Mirza,<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Saraycık’da Nogay boylarını kısmen yeniden toplamış ve
Nogay iktidarını yeniden<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">kurmayı başarmıştır ama o da bir süre sonra ölmüştür.
Onun ölümünden sonra Vakkas’ı<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">görmekteyiz.<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Vakkas, Nureddin Mirza’nın oğlu idi. O, Nureddin Mirza
öldükten sonra Özbek<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Han’ı Ebu’l-Hayr Han’dan ayrılarak, kendisiyle birlikte
birtakım boyları da getirmiş ve<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay Orda’yı canlandırmıştır. Vakkas’tan sonra da Edigü
neslinden birçok kişi Nogay<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">boylarının beyi olarak başa geçmiştir. Ancak biz
kaynaklarda Mansur Mirza’dan sonra<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Nogay beylerinin Altın Orda içinde, Altın Orda iktidarına
karşı etkili bir siyaset<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">izlediklerine dair bilgilere rastlamadık. Bu dönemden
itibaren Altın Orda’nın dağılma<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">süreci ve bu devletten ayrılan hanlıkların kurulma süreci
başlamıştır. Bu dönemde Altın<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">Orda, bağımsız bir devlet olmak isteyen Kırım Hanı Mengli
Giray ve kuzeyde sürekli<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">güç kazanmış olan Ruslarla sürekli bir mücadele içindedir
ve bu mücadeleler<o:p></o:p></p>
<p class="MsoNoSpacing">sonucunda dağılmış, yerine ondan ayrılan hanlıklar
kurulmuştur.<o:p></o:p></p><br /><p></p>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-19972386538843918882020-10-20T05:42:00.004+03:002020-11-29T12:57:39.964+03:00BABA TÜKLES RİSALESİ-ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN SON DÖNEMİNE AİT BİR ŞECERE<p><br /></p><p class="MsoNoSpacing"><o:p> </o:p></p><p class="MsoNormal"><span style="font-family: arial, sans-serif; font-size: 14px;"><span style="background-color: white;">Ebu'l Gazi Bahadır Han ya da I. Ebül Gazi Bahadur Han, </span><b style="background-color: #ffa400;">1643-1663</b><span style="background-color: white;"> yılları arasında</span><b style="background-color: #ffa400;"> Hive Hanlığı </b><span style="background-color: white;">yapan bir han ve tarih yazarıdır.</span></span></p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal"><br /></p><p class="MsoNormal">bu metin 1719 tarihli küçük bir
neseb-namedir. Konusu Edige’nin büyük atası olan ve Nogaylar arasında Baba
Tükles adıyla bilinen Sadr Ata’nın nesebi üzerine-dir. <br />
Eserin yazarı veya müstensihi Nurullâh bin ‘Ubeydullâh es-Sıddîk
el-Hârizmî’dir. <br />
Bu isim hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut değildir. Metin,
Berlin'deki Staatsbibliothek zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz
kütüphanesinde, Abu'l-Ghāzī’nin Šeğere'i Türki adlı eserinde kayıtlıdır.<br />Eserin dili Çağatay Türkçesi ile yeni yazı dilleri arasında
geçiş özelliği göstermektedir. Zengin bir dil malzemesine sahiptir.</p><p class="MsoNormal"><o:p></o:p></p><p>Nurullâh bin Ubeydullâh es-Sıddîk el-Hârizmî tarafından H. 1131/M. 1719 yılında yazılmış olduğu anlaşılan bu metin, müstakil bir eser değildir. </p><p>Söz konusu metin Berlin’de Staatsbibliothek zu Berlin- Preussischer Kulturbesitz, Orientabteilung, MS Diez A. Quart.14 numarada kayıtlı Abu'l-Ghāzī Bahādur Khān < Chiwa, Chan>: Šeğere'i Turki, 1150 [1737] adlı eserin içindedir. </p><p>Ancak bu eserin asıl metninin dışında sonradan eklenmiş bir bölüm olarak 234b-236a varaklarında kayıtlıdır.</p><p>Ebul Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk’ün asıl metninin dışında bağımsız bir bölümde yer alan bu</p><p>metnin, konu olarak Baba Tükleş’in şeceresini anlatan küçük bir neseb-name olduğu</p><p>anlaşılmaktadır.</p><p>2. METİN</p><p><span style="font-family: arial;">(1) erbâb-ı basâret ve ferâset ve ashâb-ı fetânet ve kiyâsetga ve mestûr kalmasun ehl-i</span></p><p><span style="font-family: arial;">tevârih (2) ve nessâbnıŋ kelâmları egerçi tevehhüm-i kizb ve iftirâdan hâlî imesdür. Lâkin şevk-ı</span></p><p><span style="font-family: arial;">kelâmları binâ-yı ale’ş-şöhretdür (3) ve sübût-ı neseb hem binâ-yı ale’t-tesâmi‘ olmak iledür</span></p><p><span style="font-family: arial;">müverrih ve nessâbga lâzım olgan rivâyet ve nakildür ve el-uhde ale’r- (4) râvî-yü’l-evvel İdil</span></p><p><span style="font-family: arial;">ve Kuban ke-narında olturgan Nogay ve mirzalar aralarında meşhûr budur ki Edigi Biy Baba</span></p><p><span style="font-family: arial;">Tükles evlâdı-dur (5) </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve Özbek Han ve aŋa tâbi bolgan il ol ‘azîz da’veti birle şeref-i İslâma müşerref boldılar </span></p><p><span style="font-family: arial;">zahiren alarnıŋ adı Sadru’ddîn (6) Ahmed olmak kerek ki diyâr-ı Hârizm ve Mâverâ’ünnehirde Sadr Ata lâkabı ile meşhûr derler </span></p><p><span style="font-family: arial;">çun alar şa’rânî ve bedenleriniŋ tüki köp (7) bolmak cihetinden Nogay arasında Baba Tükles derler </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve ba’zı neseb-nâmede alarga Hacı Ahı hem derler </span></p><p><span style="font-family: arial;">ol vecheden ki Hazret-i (8) Seyyid Ataga ahu rızâ’î imişler ve Hazret-i Seyyid Ata ve Sadr Ata ve Bedr Ata ve Uzun Hasan Ata bu tört azîz kiçiklikden bir yerde (9) musâhib</span></p><p><span style="font-family: arial;">olup Mâverâ’ünnehirde tahsîl-i ulûm-ı zâhirî kıldılar irse dâiye-i sülûk-i meşâyih batınlarında</span></p><p><span style="font-family: arial;">peydâ olup (10) bir kâmil taleb kılıp cümle meşâyih-i Hârizm ve Mâverâ’ünnehirni ziyâret</span></p><p><span style="font-family: arial;">kıldıklarında barça meşâyihden alarga işaret boldı ki (11) Türkistan vilâyetiga barıp maksûdnı</span></p><p><span style="font-family: arial;">anda taleb etgeyler </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes bu tört azîz meşâyih irşâdı ile Türkistanga (12) barıp murâdların Zengi Atadan hâsıl kıldılar ve Zengi Ata Hakîm Atadan murahhasdur ve Hakîm Ata Sultan Hâce Ahmed Yesevîden murahhasdur (13) rahmetullâhi aleyhim </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes Zengi Ata evvelâ Sadr Ataga ruhsat berdi ol cihetden alarga baş halîfe dirler </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes ol üş (14) azîz hem murahhas oldılar </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes Hazret-i Zengi Ata Seyyid Ata ile Sadr Ataga emr kıldılar ki Deşt-i Kıpçak ve Sarayçıkga barıp</span></p><p><span style="font-family: arial;">andagı (15) küffâr ve halâyıknı İslâmga da’vet idesiz </span></p><p><span style="font-family: arial;">ol zamanda Sarayçıkda pâdişâh Özbek Han irdi ki Çingiz Han (16) nıŋ ulug ogıl Cuci Han beşinci ogıl Şiban Han evlâdıdur </span></p><p><span style="font-family: arial;">ol zamanda Çingiz Han evlâdıdan henüz müselman (17) olgan pâdişâh yok irdi </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes Hazret-i Seyyid Ata ve Sadr Ata Pîr emri ile Sarayçıkga barıp Özbek Hannı İslâma (1) da’vet itdiler ve köp keramet ve hârık âdât zahir kıldılar</span></p><p><span style="font-family: arial;"> Özbek Han âkil ve sâhib-rey (2) ve kısas ve tevârîh-i mülûk-ı mâziyeni köp bilür irdi </span></p><p><span style="font-family: arial;">bu ‘azîzlerga aytdı kim sizniŋ dîniŋizniŋ (3). haklugın bilür men bir şart eyleyem şartım budur ki ol zamandaki Firavunnıŋ sâhirleri (4) Haz-ret-i Mûsâ aleyhi’s-selâmga mukâbil bolup sihr itdiler Mûsâ aleyhi’s-selâmga te’sîr itmey (5) Mûsâ aleyhi’s-selâmnıŋ mu’cizesi ol sihirlerni bâtıl kıldı cenâbınca asası ejdehâ olup barça (6) sihirlerni yutup yok itdi ol zamanda sâhirler barçası Mûsâ aleyhi’s-selâmga îmân ketürdiler</span></p><p><span style="font-family: arial;">(7) fi’l-hâl ol sâhirlere şerâfet-i îmân ile yeti kat yer ve yeti kat kök ve arşı ve kürsi alarga (8)</span></p><p><span style="font-family: arial;">münkeşif boldı eger men hem müselmân olgaç bu şekilde maŋa hem münkeşif olsa bilür men ki</span></p><p><span style="font-family: arial;">sizniŋ (9) dîniŋiz hakdur </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes Hazret-i Seyyid Ata Sadr Ataga işaret kıldılar ki siz baş halifesiz (10) bu işiŋ tasarrufı sizge mufavvazdur bes Hazret-i Sadr Ata Özbek Hanga kelime-i şehâdet (11) telkîn itdiler </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve erkân-ı îmân ve şerâyit ve ahkâm-ı İslâm ve abdest ve namâz ta’lîm itdiler</span></p><p><span style="font-family: arial;">(12) bes vakt-i namâz boldı irse kıble tarafına müteveccih boldı </span></p><p><span style="font-family: arial;">bes Özbek Han aytdı Kâ’beni men (13) körmesem neçük namâz iter men didüginde </span></p><p><span style="font-family: arial;">Sadr Ata kolların köterüp ol körüngen Kâ’bedür deyü (14) işaret kıldılar irse Özbek Han ve hazır turgan barça halâyıknıŋ nazarından Hicâblar (1) köterilüp Hazret-i Kâ’be-i Mükerreme ayân ve beyân zâhir oldı evvel keşif ki Özbek Hanga zâhir oldı bu irdi </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve (2) meşhûrdur ki Özbek Han aytur irdi müddet-i hayâtımda namâzga şuru’ etgenimde Kâ’beni körmegünçe tekbîr-i (3) tahrîmeni aytmadım </span></p><p><span style="font-family: arial;">hâsıl-ı kelâm ol künde yetmiş miŋ kişi şeref-i İslâmga müşerref boldılar ve (Elhamdü li’llahillezi hedânâ li hâzâ ve mâ (4) künnâ li nehtediye lev lâ en hedânellâh) </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve Sadr Atanıŋ neseblerinde ihtilâfdur ba’zı ayturlar Sadr Ata imâm-ı Muhammed-i (5) Hanefî neslidür ve bazı ayturlar Ebû Bekr Sıddîk radıyallahu anh neslidür </span></p><p><span style="font-family: arial;">bu iki rivâyetde vech-i tevfîk mümkindür ki bir (6) vecheden ata tarafından bolgay ve bir vecheden ana tarafından bolgay </span></p><p><span style="font-family: arial;">velâkin Nogay arasında Hazret-i Sıddîk nesli (7) olmak ile meşhûrdur vallahu a’lem </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve Sadr Atanıŋ atası dervîş Edhemdür ki sultân İbrâhîm bin Edhemniŋ (8) kiçik ogıldur </span></p><p><span style="font-family: arial;">ammâ sultan İbrâhîm Belh vilayetinde pâdişâh irdi bir kiçe taht üstinde ‘ibâdete meşgûl idi </span></p><p><span style="font-family: arial;">kasr (9) üstinde bir kimse yürür İbrâhîm sordı kimdür benim kasrım üstinde </span></p><p><span style="font-family: arial;">cevâb keldi kim bir Arab men tive (10) izlep yürüp men </span></p><p><span style="font-family: arial;">İbrâhîm didi bu ne aceb sözdür bu kasr üstinde tive bulmak ne mümkindür </span></p><p><span style="font-family: arial;">cevâb keldi (11) kim taht üstinde dervîşlik itip teŋri te’âlanı izlemek ne mümkindür </span></p><p><span style="font-family: arial;">İbrâhîmga bu söz teessür kılıp pâdişâh (12) lıgnı terk kılıp ve dervîş kisvetin kiyip Belhden gayb olup ve Kâ’be tarafına ketdi</span></p><p><span style="font-family: arial;">hatunı ogıl ile (13) İbrâhîm talebine irdi </span></p><p><span style="font-family: arial;">Kâ’bege barıp anda merhum oldılar ve kiçik ogıl Edhem Belhden dervişlik ihtiyâr itip ketdi (14) </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve ammâ sultan Celâleddîn-i Rûmî sultan İbrâhîmniŋ atası imesdür </span></p><p><span style="font-family: arial;">belki sultan İbrâhîm ile ibn-i amdur (15) </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve Sadr Ata ki elhâl Baba Tükles lakabı ile meşhûrdur </span></p><p><span style="font-family: arial;">peri kızın alupdur digen söz meşhurdur (16) </span></p><p><span style="font-family: arial;">eger bu söz sâbit bolsa hem mümkindür zîrâ ki insan cinniyeni nikâh etmek şeriatde fi’l-cümle (17) cevâzı bardur</span></p><p><span style="font-family: arial;">hâsılu’l-kelâm babanıŋ üş ogıl bardur ulug ogılnıŋ atı İslâm Babadur (1) </span></p><p><span style="font-family: arial;">âlim âmil ve şeyh ve atamandı (2) alarga kaldı ve alar Hârizm (3) vilâyetine tüşdi ve bir ogıl Türkistanga (4) tüşdi ve birsi yaş kaldı </span></p><p><span style="font-family: arial;">ve anı (5) Mangıt asradı anıŋ meşhûr atı Termedürki (6) Nogay arasında cemi’ mirzalarnıŋ ulug atasıdur (7) </span></p><p><span style="font-family: arial;">vallahu’l-a’lem tahkîku’l-hâl ve ileyhi’l-merciu ve’l-mahâl (8) sadruhu el-hakîr el-fakîr ilellâhi Nurullâh bin (9) ‘Ubeydullâh es-Sıddîk el-Hârizmî sene 1131.</span></p><div><br /></div>Unknownnoreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-1502580347191421262020-04-20T01:24:00.000+03:002020-06-10T20:29:55.224+03:00KURMANBEK Komuzçu metni<div style="font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px;">
<div style="background-color: white; color: #141823;">
KIRGIZ CIRI KURMANBEK<br />
<iframe allow="accelerometer; autoplay; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen="" frameborder="0" height="360" src="https://www.youtube.com/embed/1xXW4d649Rg" width="640"></iframe><br />
Kırgızlarda bir kaç varyantı olan Kurmanbek destanının Komuzçu metninde Kurmanbek'in babası Mangıt yani Nogaydır. </div>
<div style="background-color: white;">
<br /></div>
<span style="background-color: white;">Ş. Komuzçu Metni özeti</span><br />
<span style="background-color: white;">Eskiden</span><b style="background-color: orange;"> Mangıt halkının Cançarkan adlı bir hanı</b><span style="background-color: white;"> vardır. </span><br />
<span style="background-color: white;">Altmış kadın
alsa da çocuğu olmadığı için küçük
karısıyla mezarları dolaşıp durur. </span><br />
<span style="background-color: white;">Bir
gün mezarda yatarken biri, “Ey biçare çocuğun olacak, erkek olursa adını
Kurmanbek koy, kız olsa sen bilirsin.”
der. </span><br />
<span style="background-color: white;">Sevinerek evine gelen Cançarkan, karısının erkek çocuk doğurduğunu görür ve adını Kurmanbek koyar.
</span><br />
<br />
<span style="background-color: white;">Büyüdüğünde savaşacak düşman bulamayan Kurmanbek, Teltoru atına
binip yanına kırk yiğit alır. </span><br />
<br />
<span style="background-color: white;">Kaşkar’a
gittiğinde Akkan’ın Kalmuklar tarafından esir edildiğini görür.
Kurmanbek, Akkan’ı kurtarıp
onunla dost olur ve memleketine döner. Babasıyla artık aynı şehri yönetmenin doğru olmadığını düşünen Kurmanbek, Kalmuklara saldırıp onların
bir şehrini alır ve burada yaşamaya
başlar. Bu arada Un adlı şehirden
bir kadın gelip onunla evlenir ve bir
çocukları olur. Tekrar Kalmuklarla
savaşması gerekir ve babasından Teltoru atı almak üzere kırk yiğidini gönderir fakat Cançarkan atı vermez, kırk
yiğidi kovar. Kurmanbek Kozurun ile
Kara ata binerek düşmana saldırmayı düşünür ancak düşman kaleyi çoktan sarmıştır. Kurmanbek atına binip
düşmana saldırır. Öğlene kadar at
koşturup düşmanı öldüren Kurmanbek, atının yorulduğunu görür.
Kalmuk hanı Korun, sınçı olduğu için atın yorulduğunu anlar ve hile
yapar. Kırk yiğit, Kara atı getirmek
için kapıyı açınca Kalmuklar bir duman havaya salar ve at Kurmanbek’e
ulaştırılamaz. Böylece Kalmuklar onu
mızrakla yaralayıp kaçarlar. Kırk yiğit, beylerini Kalmukların aldığı düşüncesiyle onların ardından gidip çok
sayıda Kalmuk askeri öldürür, şehrini
kuşatır ve beylerini isterler.
Bu arada bir çukura yuvarlanan
yaralı Kurmanbek, bir kervanın geçtiğini görüp yardım ister. Kervanın
başında onun can dostu Akkan vardır.
Kurmanbek dostunu tanır ve şiirle
kendisini tanıtır ama Akkan onu ilkin
tanıyamaz. Daha sonra tekrar şiirle olanları anlatır. Bu defa dostunu tanıyan Akkan, ne yapacağını bilmez ama
etrafa adam gönderip hekim bulmasını ister.
Birkaç gün sonra Un adlı şehirden gelen hekimler, yirmi günde
Kurmanbek’i iyileştirir. Kurmanbek,
Akkan’ı önden göndererek Kanışay’ı
sınamak ister. Akkan, dostunun dediği gibi önden gelip Kurmanbek’in
öldüğünü söyleyince Kanışay ağıt yakar ve kendini öldürmek ister. Akkan,
Kanışay’ın kendini öldürmesini engeller. Bu sırada Kurmanbek de çıkagelir. Akkan, Kurmanbek’in babasını
öldürür ve Teltoru atı getirip dostuna
verir (Komuzçu 1926: Dos. No: 46/240).</span><br />
<div style="background-color: white; color: #141823;">
Kaynak: <a href="http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=104&Sayfa=17">http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=104&Sayfa=17</a></div>
<div style="background-color: white; color: #141823;">
<br /></div>
<div style="background-color: white; color: #141823;">
<br /></div>
<div style="background-color: white; color: #141823;">
KIRGIZ VE KARAKALPAK versiyonları bulunan KURMANBEK (KURBANBEK) destanının Karakalpak versiyonunda KURMANBEK NOGAYDIR</div>
</div>
<div style="color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
<span style="background-color: white;">destanın </span><span style="background-color: orange;">Karakalpak versiyonu</span><span style="background-color: white;"> Kurbanbek'te kahramanın annesi Meliyka, </span><span style="background-color: yellow;">NOGAY ELİ HÜKÜMDARI</span><span style="background-color: white;"> Erdara'nın iki oğlundan Kara Biy'in oğlu Kurbanbek'le evlidir ve bir peri kızıdır</span><br />
<span style="background-color: orange;">Kırgız versiyonu</span><span style="background-color: white;"> Kurmanbek'te ise daha farlı bir durum söz konusudur. Çünkü </span><span style="background-color: yellow;">KIRGIZ-KIPÇAK ÜLKESİ HÜKÜMDARI</span><span style="background-color: white;"> Teyitbek ile kırk yaşına gelen en büyük eşi Sulaykalnın henüz hiç çocukları olmamıştır (s:9). Destanı hikaye edenin bu konudaki tasarrufu yanısıra yaygın olduğu çevrenin bu konuya bakış açısını da aksettiren bu durumdan (7) anlaşılacağı üzere Sulayka'nın annesi ve babası ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir. Kısacası Sulaykada, Meliyka da soylu birer kadın değillerdir.</span></div>
<div style="color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
<div style="background-color: white;">
2. Babası bir kraldır: Destanın her iki versiyonunda da anlatı</div>
<span style="background-color: white;">kahramanlarının babalan, olayların başladığı yer olarak belirtilen ülkelerin hükümdarlarıdırlar. Nitekim Kurmanbek'ın babası Teyitbek </span><span style="background-color: yellow;">KIRGIZ-KIPÇAK EL</span><span style="background-color: white;">İ'nde (s:9); Kurbanbek'in babası Kara Biy ise yedi payitahtlı </span><span style="background-color: yellow;">NOGAYLI ÜLKESİNDE</span><span style="background-color: white;"> hüküm sürmektedirler.</span></div>
<div style="margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
<span style="color: #141823; font-family: "helvetica" , "arial" , "lucida grande" , "tahoma" , "verdana" , "arial" , sans-serif;"><span style="font-size: 14px; line-height: 19.32px;"><span style="background-color: white;">KAYNAK: </span><a href="http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/nerin_kose_lord_raglan_geleneksel_kahraman_kurmanbek.pdf"><span style="background-color: white;">http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/</span><span style="background-color: yellow;">nerin_kose</span><span style="background-color: white;">_lord_raglan_geleneksel_kahraman_kurmanbek.pdf</span></a></span></span><br />
<div style="background-color: white;">
<span style="color: #141823; font-family: "helvetica" , "arial" , "lucida grande" , "tahoma" , "verdana" , "arial" , sans-serif;"><span style="font-size: 14px; line-height: 19.32px;"><br /></span></span></div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
KIRGIZCA CIRDIN SÖZLERİ</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kırgız Kıpçak elimdin (Kırgız Kıpçak halkımın)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kırılgan öçün albasam (Kırılmasının öcümü almazsam)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kırçıldaşıp kalmakka (yığılıp kımıldaşıp? kalmuğa)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kızıl kırgın salbasam (Kızıl kırgın salmazsam)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kurmanbek atım attangan (Kurmanbek adıyla adlanmış)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kurusun menin danazam (Kurusun benim Şanım şöhretim)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kamınalım cigitter (Hazırlanalım yigitler)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kara taanday kalmakka (Kara karga gibi kalmuğa)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Ört calınday küç menen (Alevlenmiş bir güçle)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Ötkün Öçkü almaka (Geçmişteki öcümüzü almaya)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Öksügön eldin ayınan (Ağlayan halk için)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Ötken küngö men gapa (Geçmişe ben üzgünüm)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Tuugan eldin ubalı (Doğduğum elin vebalı)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Meni kantip uktatat (Beni nasıl uyutur)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Mınday ışti oylonso hey (Böyle işi düşünse heeey)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px;">
Kanday baatır tınç çatat hey (Nasıl yiğit rahat/dinç yatar heeey)</div>
</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Eneden çalgız tuulup (Anadan yalnız doğmuşken)<br />
Erezege men cettim (Ergenlik çağına girdim)<br />
Calınduu erdin belgisi (Yalımlı erin belirtisi )<br />
Caltanbay tosot coo betin (Çekinmez toslar düşmanın yüzüne)<br />
Kastaşkan düşman köp eken (pusuya yatan düşman çokmuş)<br />
Kalkalaylık el çetin (Kalkışalım el zorda/çetin)<br />
Tuygundarım cürügün (Tuvganlarım/Halkım yürüyelim)<br />
Düşmandın közün karatbay (Düşman gözünü açmadan/bakamadan)<br />
Tuu kötörüp çıgalı (Bayrak/Tuğ kaldırıp çıkalım)<br />
Dünüyö mülkün taratpay (Dünya mülkünü dağıtmadan/talan ettirmeden)<br />
Ubalın oylop ilgerki ((Vebalini düşünerek ilerki)<br />
Uykudan bezem tan atbay (Tan ağarmadan uykuldan çıkalıp)<br />
Aynalayın kırk cigit (Kurbanolayım kırk yiğit)<br />
Attanıp çıksak col bolsun (Atlanıp çıksak yolaçık olsun)<br />
Aldımdan colum calaarga hey (Önümden yoluk kesene/çalana hey)<br />
Kırk cigitim yoldoşom hey (Kırk yiğitim yoldaşım)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Men aytam kulak salgıla (Ben söyleyeyim siz kulak salın)<br />
Kırk cigitim kalgıla (Kırk yiğitim siz kalın)<br />
Meltiregen coo keldi ((göz) belertip Düşman geldi)<br />
Men çıgayın aldına (Ben çıkayım önüme)<br />
Kaçırıp berse kalmaktar (Peşimden gelirlerse kalmaklar)<br />
Arkamdan kirip bargıla (Arkamdan gelin varınız)<br />
Ay balta kılıç nayza alıp (Balta, kılıç, mızrak alarak)<br />
Kılıçtaşaar er kanday (Kılıçla dövüşen kahramana nasılmış)<br />
Kılkıldagan coo kelip (dalgadalga düşman geldiğinde)<br />
Kırılaşaar cer kanday (Kırılışılan yer nasılmış)<br />
Kızıganda çubugan ((Savaş kızıştığında damlayan)<br />
Kızıl kanduu ter kanday (Kızıl kanlı ter nasılmış)<br />
Asmandagı tumanday (Gökteki duman gibi)<br />
Atıp çıkkan çan kanday (Atıp çıkan toz nasılmış)<br />
Mınday coodon kaçkança hey (Böyle düşmandan kaçacağımıza)<br />
Ölgön cakşı can kalbay hey (Ölmek yahşi can kalmadan heeeey)</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Bahtlı pehlivan batırım,<br />
Biz kırk yiğit yakının.<br />
Adamın gönlünü kurcatır (keskinleştirir),<br />
Eydip (konuşup) duran akılın.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Atadaştan artığım (Kardeşten fazlam),<br />
Heybeti sürlü (korkunç) yarkınım (ışığım).<br />
Kırgın salıp gel deyip,<br />
Kalmuk'u göz dek (gibi) şilte (ezip geç),<br />
Kıranım (yiğidim) sana dil almadan (itaat etmeden),<br />
Kılcandasak (çıkarsak) dildekini.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Yürü desen koşa (birlikte) yürürüz,<br />
Gir desen koşa (birlikte) gireriz.<br />
Yağıya (düşmana) sürlü (korkunç) berenim (kahramanım),<br />
Yoruğunu (karakterini) biliriz.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Aycılık (bir aylık) yola atlansak,<br />
Amanlığı (selameti) dileriz.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Kurguy (atmaca) dek (gibi) ilgir (çevik) olsun diye,<br />
Kılıç taktım yanına.<br />
Kırk yiğidim tapıldın (bulundun)<br />
Kıranını (yiğidini) benim bahtıma.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Kırılışır (kırılacak/öldürülecek) yağı olsa,<br />
Kılcaymadan girgil, yapıla (Arkaya bakmadan atılın akın akın)<br />
Can ayamadan (esirgemeden) girelim,<br />
Yad (yabancı) düşmana yapıla (akın akın).<br />
Kuş salsak birge (beraber) salarız,</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Kurbdaş ösen balayız (Akran olarak yetişen çocuklarız).<br />
Güçlü olsak varımız (hepimiz),<br />
Batırlık tahtını alırız.</div>
<div style="background-color: white; color: #141823; font-family: helvetica, arial, "lucida grande", tahoma, verdana, arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 19.32px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
Hiç düşmana hor kılmadan (Hiç düşmanı hor görmeden),<br />
Eli asırayıp bakarız. (Yurdu koruyup bakarız)</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-26431533665676792742020-01-08T23:52:00.002+03:002020-01-09T00:01:46.301+03:00KIRIMİ NİN UMDETUL AHBARINDA NOGAYLAR<br />
<div class="MsoNormal">
MA’RUF VE MEŞHÛR OLAN EDİGÜ BEĞ VE ANIN EVLADININ İCMALEN AHVALİ BEYANINDADIR<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
imdi Edigü Beğ
hususunda Es-Sine-i Nâs’da kıyl ü kâl mâlâmâldır lakin ehlü’l-insâf olanlara
naklen ve âkılen sûi zânnı terk idüb herkese yaramaz isnâd itmeği eylemek
lazıme-i diyanetdir hasm-ı kavî olanların Edigü Beğ hakkında irâd eyledikleri
mechûlü’n-nisbliği vâki’ ise kibr ve nehûd ve hasb u nesb hususunda gayet
tecessüse müsâr’at iden Özbek Tatarı ana ve anın evlâdına ser-fürû eylemek
değil yanında ilişmezleridi pes Tarih-i Özbek ve takrîr-i müverrihîn üzere
ısgâya sezâ’ olan kelâm budur ki <br />
MİR-İ KEBİR EDİGÜ BEĞ <br />
BİN Kutlu Kıya Beğ <br />
bin Kadir Kıya Beğ <br />
bin İslâm Kıya Beğ <br />
bin Karapçı Beğ <br />
bin Töreme Beğ <br />
bin Baba Âlim şeyh ‘Ârifbillah Tuğlas <br />
bin şeyh İbrahim <br />
bin Celâleddin sultanü’l-ulemâ eş-şeyh Bahâeddin veled <br />
bin eş-şeyh Safâ <br />
bin eş-şeyh Has <br />
bin eş-şeyh Kaydâr <br />
bin eş-şeyh Halid <br />
bin eş-şeyh Murad <br />
bin eş-şeyh Ka’b <br />
bin Muhammed<br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>bin Ebu-bekr es-sıddîk radıAllahu anhdır
ki tertîb-i neseb ve’l-ahseb Mîr-i Edigü işbu veche üzere tahrîr-i tevârih-i
Özbekyân dır <br />
tevâ’if-i Nogay tekebbür-i arâ-yı asl Özbek halkı ve hadîs-i şerîfde mezkûr
olan ehl-i faris zümresinden olmağla nesl-i Kureyş ve ba-husus fırka’-i benî
Haşime seyyîd sultan deyü cân <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>virûrler
ve Mîr-i Edigü’ye olan rağbetleri dahî bizim takrîrîmizi te’yîd ideyerdir <br />
EDİGÜ BEĞ Kadir Berdi bin Toktamış Han ma’rekesinde Şîrîn Tekene ve Barın Seray
ve Kongrat Haydar Beğlerin himmetiyle katl olundukda ebnası perişan olub Nureddin
bin Edigü Beğ vilâyet-i Tura’ya gidüb ol vilâyetde vefat idüb na’şını Sarayçık vilâyetine
getürüb defn itmişlerdir <br />
Abbas Vakkâs nam iki sagîr oğlu kalub <br />
<b style="background-color: #f9cb9c;">
Sadem Kıpçağının babaları olan Sadem atalık</b> müşârün ileyhümayı alub <br />
vilâyet be-vilâyet tebdîl-i hâl iderek gezüb aherü’l-emr mirzalar adem haddine
gelüb ve nöker sahibi olub Sadem Atalığın nesli kendü nesillerinin yanında her
vechle azîz ve muhterem olmaların ahd ü kanun itmişlerdir<br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve elyevm merâ’at olunur VAKKAS BİN NUREDDİN
oğlu Musa Beğ’dir <br />
ve Musa Beğ’in hanzade zevcesinden İsmâ’il Beğ tevellüd eyledi<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Seyyid Berke rahmetu’llahın kızı olan Şerife
zevcesinden Mamay ve Al-çağır ve Şaydak ve Toğan nâm oğulları tevellüd eyledi <br />
<b style="background-color: yellow;">
İsmâ’il evlâdına yedi avul dirler </b><br />
ve seyyîd kızının ismi Sultan Hanım olmağla anın evladına <b style="background-color: yellow;">Sultan oğlu dirler</b> <br />
ve İsmâ’il mezkurun bir vâlideden olan biraderleri Şakmamay ve Sağım ve
Abdullah ve Can Arslan mirzalardır <br />
ve cümlenin pederi Musa Beğ olub valideleri iki olduğundan ötürü <b style="background-color: yellow;">iki ananın oğlu
ta’bir olunur</b><br />
ve İsmâil’in oğlu Ten Akmât’dır <br />
ve Ten Akmât’dan Urmembet Ve Ten Muhammed ve Mümbit ve Mamay ve Aksak ve Eşterk
ve Caşterk nâm mirzalar tevellüd eyledi<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br />
ve Canmembet oğlu deyü haliya <b style="background-color: orange;">Kıpçak mirzaları</b>na dirler ki El-hâc Yağmuçı ve
El-hâc Ağaş andandır <br />
<br />
ve Membet oğlu deyü <b style="background-color: orange;">Hıtay Mirzaları</b>na dirler ki El-hâc Sırtlan ve Rus ve sa’ir
mirzalardır <br />
<br />
ve Mamay oğlu <b style="background-color: orange;">Bay oğlu dedikleri halkın mirzaları</b>dır, Uzun oklu Arslan Beğ ve
Kutluşah ve sa’irleridir <br />
<br />
ve Aksak oğlu dedikleri <b style="background-color: orange;">Burlak mirzaları</b>dır ki Ak Membet <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve Sultan Ali ve Câksât ve Cabâğı ve
sa’irleridir <br />
<br />
ve Eşterk oğlu dedikleri meyk-i Tana’da olan <b style="background-color: orange;">meyk<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>mirzaları</b>dır <br />
<br />
ve Caşterk oğlu dedikleri vilâyet-i Kumuk’dan gelüb meyki Tana’da sakin olan
<b style="background-color: orange;">Kondura meyk dedikleri kabailin mirzaları</b>dır ve işbu mezkurata <b style="background-color: yellow;">Yediçeki oğlu</b> dirler
<br />
<br />
ve Can Arslan ve Şâtı mirzalar <b style="background-color: orange;">Kilçi nâm halkın mirzasıdır</b> <br />
<br />
ve Şak Mamay ve Şagîm <b style="background-color: yellow;">Cemboyluk dedikleri halkın mirzalarıdır </b><br />
<br />
ve Abdullah dedikleri <b style="background-color: yellow;">Yedisan halkının mirzasıdır </b><br />
<br />
VE SÂBIKAN beyan olunan Sultan Hanım’ın oğullarından Mamay oğlu Akkerman
adasında olan Mamay oğludur Al-çağır oğlu Orak’dır <br />
<br />
ve Orağ’ın Karaşay ve Gazi dediği iki oğlunun Karaşay oğlu Ali ve Azamat ve Biy
mirzadır ki haliya<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<b style="background-color: #ffd966;">Akkerman’da Orak oğlu</b> deyü ma’rûf olan işbu Karaşay
oğludur <o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Gazi bin Orak’dan Kân Mirza doğub anın oğulları
Davibek ve sa’irleridir ki haliya anlar dahî Akkerman’a varub Karaşay oğluna hıssım
olmuşlardır <br />
<br />
VE TEN AKMAT oğlu Urmembet’den Kara Kilmembet ve Arslan ve Ali ve Şaydâk nâm<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
mirzalar doğub <br />
<br />
ve Kara Kilmembet’den Vakkas ve El-hâc Beğ Mirza ve sa’irleri doğub <br />
ve Vakkas’dan Tokta Küçük, Tokta Küçük’den Nureddin ve andan Ten Akmât Beğ
doğmuştur <br />
ve Hacı Beğ Mirza’dan, El-hâc Yusuf Beğ ve Eşterk Mirza ve Kan Mirza doğdu <br />
<br />
ve Arslan bin Urmembet’den Adil ve Kutluk Temür ve Kantemür doğdu ki Urmembed
oğlu meyanında olan umumen <b style="background-color: #ffd966;">Nayman bunların nökeridir </b>ve haliya bunların
ebnasının elindedir <br />
<br />
ve Ali ile Şaydâk ebna Urmembet bunlar ikisi bir validedendir ve Lunga tesmiye olunan
nehrin derununda sakin olan <b style="background-color: #ffd966;">Ağrân ve Çapçak ve Tuma ve Haydar oğlu deyü mezkur
olan Türkmen halkı bunların ve ebnasının nökeridir </b><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Sultan Hanım’ın Şaydak nâm oğlundan Boran Gazi <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Beğ ve İslâm Mirza doğdu <br />
<b style="background-color: #ffd966;">
Boran Gazi’nin nesline Gazi oğlu dirler elyevm tenezzül eylemişdir ve Akkerman Adası’ndadırlar</b><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br />
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve İslâm Mirza’nın Şîrîn kızı Fatıma
Hanım hatunundan Kasây Beğ doğdu ve haliya <b style="background-color: #ffd966;">Kasay oğlu </b>dinilen ümerâ bunun
ebnasıdır <br />
Kasay Beğin oğulları Kasbolat Mirza ve Abdullah Mirza ve Seltân Mirza ve Nevruz
Mirza ve Kan Muhammed Mirzalardır <br />
ve haliya Kasbolat oğulları olan Arslan Beğ ve Köbek ve Kara Mirzaların nesline
<b style="background-color: #ffd966;">Kasbolat oğlu</b> dirler ve Abdullah oğlu dedikleri <b style="background-color: #ffd966;">Kara Kıpçak Mirzalarıdır </b><br />
<br />
Seltân oğlu dedikleri Ten Akmât ve El Mirza ve sa’ir ümerânın neslidir ve
<b style="background-color: #ffd966;">nökerleri Mangıt’dır</b> ki <b style="background-color: #ffd966;">Altıayak oğlu ve Kızıl Bay oğlu ve Aksüyün ve Nâr
taylâk oğlu ve sa’ir kabâ’il bunların nökeridir</b><b style="background-color: #ffe599;"> </b>ve meşur afâk olan Şîrîn El-hâc
Cantemür Beğ merhum işbu Seltan Mirzanın kızından doğmuşdur ve gayret ve
celâdet-i husus bunlara isnâd olunurudu ve bin yüz elli iki senelerinde hilekâr Moskovlu’dan vilâyet-i Tataristan’a bir mikdâr tezelzül gelmiş idi</div>
<div class="MsoNoSpacing">
<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
zikr olunan <b style="background-color: #ffd966;">Kasayoğlu ta’bîr dört sınıf kabileleri
</b>Moskovlular Kalmuk ve Kabartay Çerkesi vesatatıyla Kuban’dan göçürüb Kabartay etrafında ve nehr-i Terek’den
öte taraflarında iskân eylediği esnada Kalmuk-ı bed-mahlûk askeriyle hanları
Dunduk-Ombu dedikleri han ve Moskovlu vükelâsı gelüb diyar-ı Hacı Tarhân
semtine göçürmek üzere ihtimam ideriken <b style="background-color: #ffd966;">Kasbolat ve Abdullah ve Nevruz oğulları</b>
perakende ve perîşan firaren Kuban semtine geldiler ve haliya vilâyet-i Kırım
içerüsünde sakin oldular</div>
<div class="MsoNoSpacing">
<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve ol esnada <b style="background-color: #ffd966;">Seltân oğlundan</b> olan Musâl oğlu Çolâk Bahadır’ın
oğlu Muradşah Mirzayı ve gayrılarını göçürüb diyar-ı küffara götürdüler ve bir
mikdar Nevruz oğlu Kabartay semtinde Kabartay Beği olan Kaytuka oğlu Arslanbek
Beğ Nevruz oğlu yeğeni olmağla ana ilticâ’ itmişleridi ol sahib çıkub Kuban
tarafına isâl eylemişdir <o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Kan Muhammed bin Kasay’dan Toktâr Mirza doğub ve bunun
Kazak Mirza nâm oğlu vardır ve nökerleri Kanglı nâm halkdır<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve Nevruz bin
Kasay Mirzadan Câdîk Hanım hatunundan iki Temür ve Muhammedşah Beğ<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Hatâguzuk ve Tokta Küçük sa’ir mirzalar doğmuşdur <o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Buzaduk Beği kızı olan Beğzade hatunundan Bahadır Mirza
ve İnâyetşah ve Bahadırşah ve Davî<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Musa nâm oğulları doğub<b style="background-color: yellow;"> bunların mecmu’na Nevruz oğlu
dirler</b> ve işbu Çerkes beğzadesi hatundan tevellüd mirzalar vaktinde akranından
fâik ve her vechle senâya lâyık imişler ve<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
haliya bunların nesilleri Kâlavlar mu’tebercedir<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve işbu Kasay oğlundan Sultek rütbesine varan ümerâsı
çokdur ve ekseri Akkerman Adası’nda köylü arasında sakinlerdir mesela Sarı
Adalu Kantemür ve <b style="background-color: #ffd966;">Kanglı mirzası </b>olan El-hâc Nârıt mirza-i kebirler cümle
Kasayoğludur<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<br /></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Edigü Beğ’in Mansur dedikleri oğlunun nesli İsnîoğlu
Ali Beğ ve Arslanay oğlu Kantemür Paşa evlâdı asrında şecâ’at ile mümtaz ve her
vechle serfiraz olub Kırım hanlarına hizmet iderek ilerüye gelüb bunları Karaçî
ve Şîrîn ocağından sonra ikinci rütbede olan rükün beği itmişlerdir <o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
ve Canıbenk Giray bin han-ı merhumun asrında Şîrînlere
kahr olunub Azamat Beğ ve birkaç yarar mirzaları katl olunub kalanları perakende
ve mütezelzil olduğu vakitde <b style="background-color: #ffd966;">Mansuroğlu</b>na Şîrîn beğliği dahî ihsan olunub Kantemür
mezkur ve kölem ve Saadet Giray ve Seltan nâm beğler ale’t-tâ’kîb Şîrîn
sancağına mutasarrıf olmuşlardır <br />
çünkü Mansuroğulları her vechle murâi’at olunub ve zatlarına dahî tekebbür ve
nuhûvet ve<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNoSpacing">
Edigü Beğden mevrûs olan cihandarlık sevdası olduğu
hasebiyle Gazi Giray bin Mengli Giray Han merhumun kalgası olan biraderi
Pehlivan Hüsam Giray ile oğlu olan Nureddin Saadet Giray Sultan’ı Özü
sahrasında katl idüb Selmânşah ve Kutluşah ve Orak nâm mirzaları hoşunut
itmeğle el-umûr merhunete be-evkatiha medlûlünce merhum Bahadır Giray Han bin
Selâmet Giray Han bunlara rû-yı dil göstererek ve enva’-ı bâzıçeler erâ’et
iderek akıbet çoğunu katl ve istisâl idüb intikâm aldı ve kemâ-kân ümerâ-i
Şîrîne iltifat ve ihyâ iderek on sekiz yaşında iken Mengli Giray bin Mustafa
Mirzayı getürüb Şîrîne emîrü’l-ümerâ eylemişdir ki elyevm Şîrînler sadakat-ı
sâbıka ve hizmet-i lahikaları üzere mesnedlerinde sahibü’l- ünvân emîr-i
celîlü’ş-şândırlar.<o:p></o:p></div>
<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAzH3M6zaJjCieiJ8CRdgFOD9oih-VulvXFe7_EaydfjsFHs7HmKrWuaIBCXjBqP0j9TcpWwJD0Buhay5vBRPAaOKkQImiv62l1a2_1l9WIKbZUY_0ZvO2nuLOHDBtM0LiOPAKYTM5g1g/s1600/1.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="341" data-original-width="362" height="376" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiAzH3M6zaJjCieiJ8CRdgFOD9oih-VulvXFe7_EaydfjsFHs7HmKrWuaIBCXjBqP0j9TcpWwJD0Buhay5vBRPAaOKkQImiv62l1a2_1l9WIKbZUY_0ZvO2nuLOHDBtM0LiOPAKYTM5g1g/s400/1.JPG" width="400" /></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhdlICTrWTFGQeRCatWKCSjghCSx0SCrjfLe8ZdGkvMcXTWiXs5jUFOMCU-SArxQV_5j_27bO9pJtUCBNlSKXJgCkl4K42vue5-nZ6mXuW_wNADzNal-cNhWq0Ogf9arhEpx9ygLSXqr7M/s1600/2.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="563" data-original-width="326" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhdlICTrWTFGQeRCatWKCSjghCSx0SCrjfLe8ZdGkvMcXTWiXs5jUFOMCU-SArxQV_5j_27bO9pJtUCBNlSKXJgCkl4K42vue5-nZ6mXuW_wNADzNal-cNhWq0Ogf9arhEpx9ygLSXqr7M/s640/2.JPG" width="369" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjnO7yEYJI7m-BsBmD-CMe7enttCZF9_O6g62d03Y_bGzt6Nzwby5nb-wCAl6y2pMcs2IG2MRUoFS6vnqhb6DOA_qwhispbND5t8SCLFiWIYwA4typ9rAjCZ29yO5gl8psT3aLgbMZyRhM/s1600/3.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="576" data-original-width="375" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjnO7yEYJI7m-BsBmD-CMe7enttCZF9_O6g62d03Y_bGzt6Nzwby5nb-wCAl6y2pMcs2IG2MRUoFS6vnqhb6DOA_qwhispbND5t8SCLFiWIYwA4typ9rAjCZ29yO5gl8psT3aLgbMZyRhM/s640/3.JPG" width="416" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYoYiPfZW3lGuuCDdQecaxeNlJmyiDlzLNh289sfkwBI7yHwKt6R6XCkx5H8tDeIBbf6txReohKOe7eYNdo6U5CQwfAB0IsE-EfdN47Dt4l31nyE6t9s0dZc5R3UEOKDT1gSbrcvAKfHo/s1600/4.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="366" data-original-width="334" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiYoYiPfZW3lGuuCDdQecaxeNlJmyiDlzLNh289sfkwBI7yHwKt6R6XCkx5H8tDeIBbf6txReohKOe7eYNdo6U5CQwfAB0IsE-EfdN47Dt4l31nyE6t9s0dZc5R3UEOKDT1gSbrcvAKfHo/s400/4.JPG" width="365" /></a></div>
<br />
<br />
<br />Unknownnoreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-71968614786630810162019-05-28T19:28:00.000+03:002019-05-28T19:28:21.010+03:00Nogayların Etnogenezine Dair Bazı Meseleler<h3 style="box-sizing: border-box; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 24px; font-weight: 500; line-height: 1.1; margin-bottom: 10px; margin-top: 20px; padding-left: 10px;">
Nogayların Etnogenezine Dair Bazı Meseleler</h3>
<div align="right" style="box-sizing: border-box; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 10px;">
<a href="http://www.emelvakfi.org/yazar.asp?Yazar=206" style="box-sizing: border-box; color: #337ab7; text-decoration-line: none;">Ramazan KEREYTOV</a>.Çeviren : <a href="http://www.emelvakfi.org/yazar.asp?Yazar=155" style="box-sizing: border-box; color: #337ab7; text-decoration-line: none;">Hakan KIRIMLI</a>. <span aria-hidden="true" class="glyphicon glyphicon-pencil" style="box-sizing: border-box; display: inline-block; font-family: "glyphicons halflings"; line-height: 1; position: relative; top: 1px;"></span></div>
<div id="metin" style="box-sizing: border-box; color: #333333; font-family: "Helvetica Neue", Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; padding: 5px; text-align: justify; text-indent: 16pt;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box;">
<a href="http://www.emelvakfi.org/yazi.asp?YaziNo=2350" style="text-indent: 16pt;">http://www.emelvakfi.org/yazi.asp?YaziNo=2350</a></div>
<div style="box-sizing: border-box;">
NOGAYLARIN ETNOGENEZİNE DAİR BAZI MESELELER*</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Yazan: Ramazan KEREYTOV Türkçeye Çeviren: Doç. Dr. Hakan KIRIMLI</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nogay halkının etnik tarihi, somut kabile soyları etnonimlerine istinat ettirilmektedir. Nogayların teşekkülü, eski Türk kabilelerine (VI.-VIII. yüzyıllar), Peçenek (IX.-XI. yüzyıllar) ve Kıpçak ya da Kuman (XI.-XIII. yüzyıllar) birliklerine dahil kabilelere, Altın Orda’ya (XII .-XV. yüzyıllar) ve Nogay Ordası'na (XIV.-XVI. yüzyıllar) dayanır.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nogay Ordası karmaşık bir devlet birliği olup, bu varlığın siyasî tarihi mevcut bir dizi incelemelere rağmen bir bütün olarak ortaya çıkarılmış değildir. Bir çok bilim adamının görüşüne göre, Nogay Ordası tabiri Han Nogay’ın ismine izafeten verilmiştir. Her ne kadar bu hususta farklı görüşler olsa da, bu açıklamayı yapanlar muhtemelen haklıdırlar. Bu hususta, hiç bir şekilde bir katiyet iddiasında bulunmaksızın, kendi mütalâamı serdetmeyi gerekli görüyorum.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nogay Ordası’nın, XIV. yüzyılın sonları ile XV. yüzyılın başlarında Mangıt yurdu temelinde ortaya çıktığı biliniyor. O dönemde buraları Edigey’in hakimiyeti altındaydı. Bu Orda’ya adını verdiği iddia edilen <span style="background-color: yellow;">Han Nogay ise 1300 yılında ölmüştür. Yani Orda’nın adının ortaya çıkışıyla bu ismi taşıyan şahıs arasında 100 yıllık bir zaman farkı vardır. </span><span style="background-color: #ffe599;">Burada şu sual gündeme gelmektedir: Eğer Orda Han Nogay'a izafeten adlandırılmışsa, niye bizzat onun yaşadığı dönemde Nogay Ordası adı kullanılmamıştır?</span> Kaldı ki daha XIII. yüzyılda “Nogay Tatarları” tabiri ile karşılaşılmaktadır. Meselâ, N. İ. Veselovskiy şöyle yazmaktadır: <span style="background-color: #ffd966;">“Macaristan’ın işlenmiş olan tarihinde 1285 yılında Tatarlara dair pek az şey bildirilmektedir: ‘... o zamana kadar ülke acıklı ve âciz bir vaziyetteydi; 1285 yılında Oldamur Kuman (Kıpçak) ve Nogay Tatar [vurgu bana aittir, Ramazan Kereytov] gürûhlarıyla memlekete saldırmışlar, büyük tahribata sebep olmuşlar, Peşte’ye kadar sokulmuşlar ve geldikleri gibi serbestçe geri dönüp gidebilmişlerdir.’”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">1</span> “Nogay Tatarları” tabiri daha o zaman mevcut idiyse, neden “Nogay’' etnoniminin XVI. yüzyılın başlarında ortaya çıktığı kabul edilmektedir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir.</span></div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Bir başka paralel soru da akla gelmektedir. Halklar totemlere izafeten adlandırılmış değiller midir? "Nogay" etnoniminin kendisi bir totem ismi olabilirdi Nogayların ataları, yani eski Türkler tarafından daha V. yüzyılda kullandıkları "Nogay" totemi biliniyor olabilirdi.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">2</span> “Nogay” kelimesinin Moğol dilinden tercümesi "köpek" şeklindedir. Bu söz, bunu duyanları şaşırtmamalı veya gücendirmemelidir. Mesele şudur ki, eski halklar, hususan da Nogayların eski komşuları olan halklar arasında, halkı toteme göre adlandırmak daha o zamanlar biliniyordu. Ünlü araştırmacı Lev Nikolayeviç Gıımilyov’un yazdığına göre, bir çok halklar “soylarının ilk atasını şu veya bu hayvan ile adlandırırlardı. Şu cümleden, Tibetliler soylarının erkek bir maymun ile dişi bir rakşasadan (orman cini), Moğollar bir bozkurt ile dişi geyikten. Telesler aynı şekilde kurttan ve Hun öncesi Şanyu'dan, Türkler ise Huan prensi ile dişi bir kurttan türediklerine inanırlardı. ”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">3</span> Bu arada şunu kaydetmek gerekir ki, Buryatlar kurdu gök köpeği olarak kabul ederlerdi<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">4</span> "Başkurt" etnonimi hakkında geniş bir literatür mevcuttur.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
1986'da Nukus’da Davlen Aytmuratov'un "Türk etnonimleri” konulu ilginç bir araştırması yayınlandı ki, yazar diğer etnonimler arasında "Nogay" etnonimini de incelemektedir. Bazı noktaların çelişmesine rağmen, yazarın mütalâasıyla hemfikir olmamak mümkün değildir. Bilhassa, diğer fikirleri de belirten bu yazar, “Nogay” etnoniminin totem kökenine dair fikri geçerli görmektedir.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Akademi üyesi V. M. Jirmunskiy haklı olarak “etnik açıdan Nogayların, Kıpçak bozkırlarının diğer göçebeleri gibi, daha eski Türk ve Moğol göçebe kabilelerinin parçalarından teşekkül ettiklerini” kabul etmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">5</span> Nogay halkı arasında çağdaş kabile ve uruğ isimlerinin mevcudiyeti adı geçen yazarın fikrini teyid etmektedir. Ancak, burada onun “Kıpçak bozkırlarının halkları” ibaresini vurgulamış olduğuna dikkat etmek doğru olur. “Kıpçak bozkırları“ tabiriyle İrtiş nehrinden Tuna nehrine kadar muazzam bir sahayı düşünmek gerekir ki, burada Çokan Velihanov’a göre bu bölgede daha XI. asırda Kapçaklar yerleşmiş ve bu tarihten itibaren “Deşt-ı Kıpçak" ismi ortaya çıkmıştır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">6 </span>Altın Orda’nın hissesine düşen bu çok geniş arazi üzerinde daha sonra onun parçalanmasıyla Nogay Ordası doğmuştur. Nogay halkının karmaşık olan teşekkül süreci de bu Nogay Ordası'nda gerçekleşmiştir. S. A. Pletneva’nın araştırmalarına göre, Nogay Ordası esasen, XIII. yüzyıl ortalarında Altın Orda terkibine dahil edilmiş olan Kıpçak ahaliden meydana geliyordu.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">7</span> İşte muhtelif kabilelerin birbirleriyle karışmaları da bu Altın Orda devrinde vuku bulmuştur.<br />
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Altın Orda'nın dağılmasından sonra, onun terkibine dahil olan kavim ve kabileler çeşitli halkların teşekkülünde rol aldılar. "Bu sürecin neticesinde”, diye yazıyor G. A. Fyodorov-Davıdov, "Moğol öncesi kabilelerin Batı’da 'Tatarlar', Doğu'da 'Özbekler', ‘Kazaklar’ ve ‘Nogaylar’ haline dönüşümleri gerçekleşti.’’<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">8</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Altın Orda’nın kaderinde Kıpçakların muazzam bir rol oynadıklarını unutmamak gerekir. El-ömerî'nin sözlerini hatırlayalım: "... onlar (Tatarlar) Kıpçaklarla karıştılar ve akraba oldular; ülke onların (Tatarların) tabiî ve ırkî niteliklerine galebe çaldı ve Tatarlar bütünüyle Kıpçaklaştılar.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">9</span> M. G. Safargaliyev’in araştırmalarına göre, Altın Orda’dan ayrılan Nogay Ordası "XV.-XVI. yüzyıllarda ... Altın Orda’nın dağılmasından sonra ortaya çıkan Tatar devletleri içinde nüfus itibarıyla en kalabalık ve en güçlü olanlarından biriydi.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">10</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Geniş Nogay Ordası’nda, bir zamanlar Cengiz Han’ın istilâ politikasında fethedilmiş ve ona katılmış hemen hemen bütün kabile ve soyların temsilcileri bulunmaktaydı. Araştırmaların gösterdiğine göre, Nogay Ordası’nın etnik terkibi çoğunlukla Kırgızların, Kazakların, Özbeklerin, Başkurtların, İdil Tatarlarının, Karakalpakların, Altaylıların, Kırım Tatarlarının ve diğerlerinin teşekkülünde yer almış kabile ve soylardan meydana gelmiştir. Kırgız halkının tarihini araştıran S. M. Abramzon şöyle yazıyor: "Kuzey Kafkasya'daki Nogayların kabile isimlerinden onlarcası Kırgızlar arasında da mevcuttur: Nayman, Kontrat, Katagan, Uygur, Kıtay ve başkaları.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">11</span> Etnonimlerin ve soy isimlerinin ortaklığına Başkurtlar ve Nogaylar arasında da rastlanır ki, R. G. Kuzeyev’in verilerine göre, Başkurtların bazı alt kabileleri “Nogay Yurmat, Nogay Kıpçak ve Nogay Burcan” adını taşımaktadır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">12 </span> Benzer verilerle Kazak, Karakalpak, Tatar ve diğer halkların âlimlerinin eserlerinde de karşılaşmak mümkündür.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nogay Ordası'nın çöküşü ve bu Orda’ya dahil olan kabile ve soyların dağılımı meselesi M. G. Safârgaliyev, V. M. Jirmunskiy ve son zamanlarda V. V. Koçekayev tarafından yeteri kadar teferruatıyla araştırılmıştır. Kuzey Kafkasya'daki Nogayların etnik yapısı ve Nogayların yerleşimleri hususunda ise N. G. Volkova’nın çalışması vardır. Bu bakımdan, bizim bu makaledeki daha mütevazı olan gayemiz, Nogayların etnogenezi belirli müşahhas kabile ve soylara dayandığına göre, halkın hem geçmişteki, hem de bugünkü yerleşim yerlerinde bunların vasıflarını sunmaktan ibarettir.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nogay halkının teşekkülünde pek çok kabile ve soyun mensupları iştirak etmişlerdir: Uysun, Kıpçak, Nayman, Kereyit, As, Kıtay, Durmen Koñırat, Nukus, Keneges, Tama, Mangıt, Bıdrak, Borlak, Kanglı, Kobek Bayis, Saray, Kongur, Majar, Mıng, Korkıt, Baydar, Bulgar, Şiciut, Uygur, Seyit, Koban, Abaz, Kırgız, Türkmen, Kalmık, Kumuk ve diğerleri. Arşiv ve saha verilerine istinaden, bunlardan bir kısmının vasıflarını kısaca onaya koymaya çalışacağız.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Nüfusça çoklukları itibarıyla, ilk sıraya Kıpçaklara mensup olanları koymak galiba daha doğru olur. Kaynakların gösterdiği üzere, eğer soy isimlerine göre hüküm verecek olursak, bunlar hem batı hem de doğu Kapçaklarına mensupturlar. Elbette ki, bu da esaslı bir araştırmayı gerektirmektedir. V. V. Vinogradov Kuzey Kafkasya’daki Nogayların terkibine “erken ortaçağın sonlarındaki” Kıpçakların doğrudan torunlarının girdiğini söyler ve ilk olarak bugünkü Kislovodsk civarında üslenen ve XIII. asırdan itibaren Kafkasya’da bilinen Borganları da bunlara dahil eder. <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">13</span></div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Merkezî Askerî Tarih Arşivi, Stavropol Krayı Devlet Arşivi ve Krasnodar Krayı Devlet Arşivi’ndeki belgelerden yola çıkarak, XIX. yüzyılın başlarında Karadeniz’in kuzey kıyılarındaki Nogayların terkibine şu Kıpçak sülâleleri girmekteydi: Tezgençekli, Kurama, Kıpçak, Kazankulak, Şir, Ayuvçu, Butum, Kudur, Otekay, Buyrabas, Kurama Kıpçak, Boşum Kıpçak. Kuzeybatı Hazar boyunda da şu Kıpçak sülâleleri vardı: Kostamgalı Kıpçak, Kıtay Kıpşak, Otekaylı Kıpşak, Kazankulak Kıpşak, Kıpız Kıpçak, Ormanşı Kıpşak, Şabaylı Kıpşak ve Yagılbaylı Kıpşak. Görüldüğü gibi, bazı sülâle isimleriyle Nogayların yaşadıkları her iki bölgede de karşılaşılmaktadır. Bunun yanında, bütün bu sülâlelerin, şimdiki zamanda da olduğu gibi, eskiden de soylarını gösteren amblemleri, yani tamgaları vardı. Bu sülâle isimleri ve tamgalar, Nogayların pek çok başka halklarla ve bilhassa da Orta Asya, Sibirya, İdil (Volga) boyu ve Uralların halklarıyla olan etnik yakınlığını teyid etmektedirler.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
"Kıpçak” etnonimi ile birlikte, çeşitli kaynaklarda "Kanglı" etnonimiyle de sık sık karşılaşılır. Aristov'a göre, “Kanglı boyu ve onunla yakın akraba olan yahut ondan neşet etmiş olan Kıpçaklar, Türkmenler, Nogaylar, İdil boyu Tatarları, Başkurtlar ve diğerleri gibi güneybatı Türk halklarının teşekkülünde aslî Türk unsurunu teşkil etmişlerdir.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">14</span> Bu etnonim bütün çağdaş Nogaylar arasında gayet yaygın olup, Kuban Nogayları arasında bu kabileye mensup olanlar Kangliyev soyadını taşımaktadırlar. Hemen hemen bütün Kanglılar kabile tamgalarını hatırlamakta ve kullanmaktadırlar. Kanglı kabilesi terkibinde şu soylar bulunmaktaydı: Urminçi, Aşlıkşı, Irgaklı, Akulhoca, Kaşudar, Akseyit, Dogusay, Biskekli, Kayastı ve diğerleri.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Araştırmalar göstermektedir ki, “Sarmatlarla birlikte, kısmen Fin-Ugor kabileleri Kanglılar Peçenek birliği terkibine dahildiler”.15 Bu fikre katılan R. G. Kuzeyev şöyle yazmaktadır: “Kanglıların Peçeneklerle etnik devamlılığı ... bir delillerle teyid edilmektedir. Etnonimlerin (Kanşı Kangar) genel kökünün yanısıra, ortaçağ Peçeneklerinin tamgalarının ... muhtelif halkların terkibinde yer alan Kanglı kabilelerinin tamgalarıyla aynı tipte oldukları biliniyor. ”16</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
"Kang” kökünden gelen etnonim Yakutlar, Kazaklar, Özbekler, Karakalpaklar, Kırgızlar ve Kırım Tatarları arasında yaygındır. Evvelce belirttiğim gibi, buna Nogaylar arasında da çok rastlanır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Hiç şüphesiz, Nogay halkının etnogenezine eski Uysunların da iştiraki olmuştur. Bu hususta şu anda bile Nogaylar atasında “Uysun” etnoniminin muhafaza edilmiş olması böyle bir hükme varmamızı mümkün kılmaktadır. Şurasını kaydetmek gerekir ki, Akademi üyesi Wilhelm Barthold, Uysunların bir halk olarak daha V. asır ortalarında tarih sahnesinden kayboldukları ve onların isimlerinin yalnızca Kazaklar arasında kaldığını tahmin ediyordu.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">17 </span>Arşiv verileri, XIX. yüzyılda Nogaylar arasında Uysun kabilelerine mensup şu soyların bulunduğunu göstermektedirler: Altıkoja Uysun, Balgalı Uysun, Emenek Uysun, Karatora Uysun, Toklay Uysun, Trakay Uysun. Muhafaza edilebilmiş tamgaların mukayesesi, bunların Nogayların bütün etnik gruplarında özdeş olduğunu göstermektedir. Ayrıca bir çok âlimin çalışmalarında Kazaklarda, Kırgızlarda ve Özbeklerde "Uysun" etnoniminin mevcudiyetine işaret edilmektedir.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogaylar arasında “Nayman" etnonimi de yaygınlığı itibarıyla "Kıpçak” etnoniminden geri kalmaz. Kendileriyle birlikte Cengiz Han’ın imparatorluğuna Uygur alfabesini esas alan yazıyı getiren Naymanlar, Altın Orda’nın çöküşünden sonra muhtelif kabile ve soylardan oluşan bir çok halkın terkibinde görüldüler. Nogay Ordası'na dahil olan Naymanlar, kendi alt kabile ve soy farklılıklarını muhafaza ettiler. Nogayların henüz kabile ve soy esasına göre yerleştikleri ve yaşadıkları XIX. asra ait belgelerde bu hususta bilgi vardır: Karnalık, Uskübe, Kotan, Bakay ulu, Kamışberden, Şurşa, Kelaul, Kadraş, Kazan Acı, Kazan ulu, Moynapa, Baganalı, Tarak, Ergenek, Nayman Kires, Ongar Nayman ve diğerleri. Hemen bütün Nogaylar arasındaki Nayman kabilesi mensuplarının tamgalarının, Kazaklarda, Kırgızlar ve Özbekler arasındakilerle özdeş olduğunu kaydetmek gerekir.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Aşağı İdil boyu Nogayları arasında Bagana Nayman tamgası mevcuttur ki, bununla Dağıstan'daki Nogay rayonunun Terekli Mektep köyünde ve Stavropol krayının Neftekum rayonunun Kayasula köyünde de kar-şıiaşmaktayu. Yine Aşağı İdil boyu Nogayları arasında görülen Şokuş Nayman tamgasıyla da Astrahan oblastındaki Seyitovka köyünde ve Kuban’daki İkon Halk köyünde karşılaşılmaktadır. Sözü edilen bu tamgalar akraba halklarda da karşımıza çıkmaktadır: Kazaklarda "Baganalı", Özbeklerde "Bulgaçı” ve Kırgızlarda "Bağış Nayman”. Nayman kabilesi mensupları bugünkü Tataristan’da yaşayan Tatarlar arasında da yerleşmişlerdir. Nitekim Tataristan’da, Başkurtlar arasında Naymanovo köyü vardır. Bu bakımdan Nayman kabilesi örneği ünlü Sovyet Başkurt âlimi R. G. Kuzeyev’in tesbitinin haklılığını göstermektedir: "... aynı etnonimlere değişik yerlerde rastgeiinmesi göstermektedir ki, bütün bu kabileler Türk halklarının yaklaşık bin yıllık bir müddet zarfında Altaylardan Karadeniz'e kadarki son derece geniş bir sahada cereyan eden muazzam ölçekteki etnogenez sürecine iştirak etmişlerdir.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">18 </span>Nayman kabilesine mensup olanlarla Litvanya'da da karşılaşılmaktadır. Onlar Azak Denizi kıyılarında yaşamakta olan Nogaylar arasındayken, daha XIII.-XIV. yüzyıllarda Litvanya’ya gelmişler ve Litvanya Tatarları hakkında bir makale yazan L. N. Çerenkov Nyamijis şehrinde "... yerli Tatarlardan ailelerden birinin Naymanlara mensup olduğunu duymuş”tur. <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">19</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Kaynaklar bizlere, “Nayman" etnonimi ile birlikte daima "Kereyit" etnonimine dair bilgileri de sunmaktadır. Bunu anlamak mümkündür, zira Naymanların devletinin mevcudiyeti bilindiği gibi, Kereyitlerin de bir devleti olmuştu.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
XI. yüzyılda Kereyitler Gobi Çölü’nün doğu kesimlerine göçerek “bir hanın liderliğinde büyük bir birlik kurdular. Kuzeybatıda Kereyitler Selenga bölgesini hakimiyetleri altında bulunduran Merkitlerle sınırdaş idiler. Nihayet, Tanut Ola sıradağlarının güneyinde, Uygurların etkisini hisseden Naymanların arazisi bulunmaktaydı". <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">20</span> XIII. yüzyılın başlarına kadar Kereyitler, kuzeyde Selenga’nın yukarı kesimlerinden, doğuda Huanhe’nin dirseğine kadar, batıda Hangay dağlarından doğuda Buyır Nor ve Halhin Gol’a kadar uzanan bölgede yaşamaktaydılar.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Kereyitler pek çok halkın teşekkülünde yer almışlar ve bu bakımdan tabiatıyla “Kereyit” etnonimi de muhtelif şekillerde telâffuz edilmiş ve yazılmıştır: "Kirey, Kereyit, Kerey ve Kereyt”. Bunun muhtelif eti-molojizasyonları da görüldüğü gibi buradan kaynaklanmaktadır. Ancak, bu farklılıkların yanında, ortak “Aşamaylı” ve "Tozanay” tamgaları günümüze kadar muhafaza olunmuştur. Kereyit soyunu teşkil eden kabileleri izleyecek olursak, bunlara Nogayların yaşadığı hemen heryerde tesadüf edebiliriz: Tolkancı Kirey, Kurçi Kirey, Tozanay Kirey, Beşaran Kirey, Altıayak Kirey ve Aşamay Kirey. “Kereyit" etnonimine Altaylılar, Başkurtlar, Karakalpaklar ve Kalmuklar arasında da rastlanır. Bununla birlikte, bu hususta herhalde en fâzla yakınlık, hem ortak tamgalar hem de ortak isimlerde görüldüğü üzere, Nogaylar ve Kazaklar arasında müşahede edilir. Bu durum, sadece daha XII. yüzyılda Kereyitlerin bir kısmının hâlen Kazakların yaşamakta olduğu yerlere gitmeleriyle değil, ayrıca Nogay Ordası’nın dağılması zamanında Nogayların, Akademi üyesi V. M. Jirmunskiy’nin yazdığı gibi, Kazakların Kiçi Cüz'ü terkibine “kaydadeğer ölçüde girmeleri” ve onların Kiçi Cüz ile "bütün XV. ve XVI. yüzyıllar boyunca en sıkı temaslarda olmaları”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">21</span> ile izah edilebilir.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezinde mühim yer tutan bir diğer unsur da, bir dizi soya ve onların isim ve tamgalarına sahip olan, kadim Kongırat yahut Kongırar (Nogay telâffuzuyla, Koñırat) kabilesidir.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Kongırat kabilesinin adı ilk olarak XII. yüzyılda zikredilmiştir. Moğolların meşhur tarihi olan “Altan Tobçi”de şunları okuyoruz: “Temuçin dokuz yaşına geldiğinde onu Hongirat' kabilesinden on yaşında bir kızla sözlendirdiler ve kızın ailesinde yaşamak üzere bıraktılar.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">22</span> Küçük yaştaki sözlünün bir müddet için dünürlerin yanında bırakılması eski bir âdetti. Cengiz Han’ın ilk karısı olacak olan Burte Fucin adlı bu kızdan ünlü tarihçi Reşıdeddin de bahsetmektedir. Konkurat kabilesinden olan bu kadından Cuci Han doğmuştur.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">23</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
XIII asırda. Cengiz Han ordularının yayılmacılığına karşı pek çok kabileler birleşmişlerdi bu kabileler arasında Kongıratlar da vardı. Ancak XIII asrın başlarında daha disiplinli olan Cengiz Han'ın orduları, terkibinde Kongıratlardan başka Katagan, Durmen, Taycivut, Kuralas, Salcivut ve diğer kabilelere mensup olanların da bulunduğu birleşik orduları yendi. Böylelikle, fatih Cengiz Han'ın yörüngesine bir kabile dahil edilmiş ve anayurdundan sürülmeye maruz bırakılmış oldu. Altın Orda'nın dağılması üzerine teşekkül eden Nogay Ordasının terkibine Kongırat kabilesine mensup olanlar da girdiler.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Kongıratlar, Özbeklerin, Kazakların, Karakalpakların ve Kırgızların terkiplerine de dahil olmuşlardır. Bu halkların teşekkülünde muhtelif kabilelere mensup olanların yer alması hususu, birbirlerine akraba etnosların halk ağız yaratıcılığı örnekleriyle de teyid edilmektedir. A. Avezov, "... Yer Sayın, Kamber, Alpamış, Yer Kosay, Törehan, Telagıs, Kubıgül ve diğerleri hakkındaki epik şiirler, Kıpçak, Nogay soylarının ve kabilelerinin ortak kökenlerini yansıtmaktadır" demektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">24</span> Bundan başka, "... kahramanlık eposlarının muhtelif varyantlarında akraba Türk halklarının tarihinde Konratların oynadığı büyük rolden bahsedilmektedir" diyen S. M. Mukanov da haklıdır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">25</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogaylar arasındaki Kongırat kabilesi mensupları, Nogayların yayıldıkları her yerde bulunmuşlardır. Yazılı kaynaklar "Kongırat" etnoniminin yazılışını bir miktar değiştirmişlerdir. Meselâ, XIX. yüzyılda Kuban Nogaylarına ait elçilik işlerinde bu isim "Kumrat”, "Kovrat" şeklinde yazılıyordu. XVII. ve XIX. yüzyıllar arasında, Kuzey Karadeniz kıyısı Nogaylarına dair belgelerde “Taşkazan Konrat", “Taşlı Konrat", “Algazı Konrat”, "Elgen Konrat", "Aksürü Konrat", “Tatiş Konrat” ve Aşağı İdil-boyu Nogaylarınınkilerde de “Kongırat” şeklinde kullanıma rastlanıyordu. Arşiv belgelerindeki bu farklı yazılışlar, Nogay telâffuzunda “Kongırat” şeklinde olan kelimenin o devirdeki kâtipler tarafından tahrif edilmesi yahut Rus imlâsına göre bu şeklin verilmesi neticesinde ortaya çıkmış olmalıdır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Günümüzde bazı kabile mensuplarının nesilden nesile intikal etmiş tamgaları (damgaları) vardır. Bunlardan birisi Kazaklardaki “bosaga” tamgası ile tamamıyla özdeştir. İkon Halk avulunda (köyünde) Kongırat kabilesinin şu alt bölümleri tesbit edilmiştir. Uzınaydar Koñırat, Yavgaytar Koñırat, Şagır Koñırat, Kañı Koñırat, Kanjıgalı Koñırat ve Karaşullı Koñırat.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogay etnonimlerinde “Kongur" etnonimi mevcuttur ki, bunu “Kongurat" sözü ile özdeşleştirmek esassız değildir. Meselâ, Ziynetullah Ş. Nevşirvanov [Nuşirvan] "Konguroğlu kabilesinin ‘Kongurat' etnonimiyle özdeş olduğunu tahmin ediyoruz, zira sondaki 'at' sözü Moğollardakı çoğul ekidir” diye yazmaktadır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">26</span> Nogaylarda “Kongır" ve “Kongırat” etnonimlerine aynı anda tesadüf edilmektedir ki, bu da her iki etnonimin de birbirinden bağımsız olarak mevcut olduğu neticesine götürmektedir. Bundan başka, Nogaylardaki “Kongur" etnoniminin bir Peçenek kabilesi olan “Kangar 'dan türemiş olduğu da söylenebilir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">27</span> Bu da, söz konusu etnonimin "Kongırat" değil, “Kanglı” etnonimi ile yakınlığı bulunduğu neticesini çıkarmamıza yol açabilir. Kanglılar da Peçenek birliğine dahildiler. Neftekum rayonu Nogayları arasında Kongur kabilesi mensupları olup, 1897 nüfus sayımında Nogay bozkırlarındaki Nogaylar arasında “Kongur" adını taşıyan bir avul tesbit edilmişti.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">28</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Vesikalarda bir çok zaman “Kongırat" etnonimi ile birlikte "Katagan" etnoniminin de anıldığı görülmektedir. Her iki kabilenin de tamgaları karşılaştırıldığında bunların benzer oldukları müşahede ediliyor. Katagan kabilesi mensuplarıyla XIX. yüzyılda Kuzey Karadeniz boyu Nogayları arasında karşılaşılmaktaydı. Onların Rusya İmparatorluğu sınırları dışına çıkmalarından sonraki hayatları hakkında literatürde bilgi bulunmamaktadır. Günümüzde Kamgan kabilesi mensuplarına Kuban Nogayları ve ayrıca Kaşkaderya ve Zerefşan havzasındaki Özbekler ve Kırgızlar arasında rastlanmaktadır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezinde Mangıt kabilesi mensupları da belli yer işgal etmektedirler. Cengiz Han devrinde Moğol kabilelerinin cebren birleştirilmesi sırasında Mangıtlar buna karşı çıkmışlardı. Bununla birlikte, Cengiz Han'ın neticede bu kabileyi kendisine boyun eğdirdiği ve Mangıtların Aral denizi civarına yerleştirildikleri biliniyor. Mangıt yurdunun burada teşkil olunduğu ve daha sonra Nogay Ordası olarak isimlendirildiği kabul ediliyor. Erken dönemde "bir halk ismi olarak Nogay sözüyle önceleri yalnızca Rus kaynaklarında karşılaşılmaktaydı; Şark kaynaklarında ise Nogay diye Mangıtları adlandırmaktaydılar". <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">29</span> Kazan kroniğinde şunları okumaktayız: "Evvelce Mangıt olarak adlandırılanlara Nogay denildi. "<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">30</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
K. V Bazileviç, “Mangıtlar en eski ve en fazla kollara ayrılmış soylardan biri olup, ona mensup olanların Altın Orda’da, Kırım’da ve Nogaylar arasında 'mümtaz mevkileri' vardı ve Moskova'da da buna tamamen riayet edilirdi" diye yazmaktadır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">31</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Mangıtlar Nogaylar arasında çok çeşitli bölgelerde yerleşmişlerdir. XVIII. yüzyılın sonlarında Kuban Nogayları arasındaki Mangıtlarla Küçük ve Büyük Zelençuk ırmağı boyunda ve Laba ırmağı ağzında rastgelmek mümkündü. N. G. Volkova'nın araştırmalarına göre, 1822 yılında Mangıtlar Nogay generali Mengli Geray'ın başında bulunduğu jandarma dairesinde Kuma, Sablı, Kalaus ırmakları boyunda ve başka yerlerde yaşamaktaydılar <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">32</span> XIX. yüzyılda Aşağı İdilboyu Nogayları arasında Mangıtlar da vardı ve "Hojetayevka ve Seyitovka'da yaşamakta olup her iki köyde de erkek nüfus 1200 olarak tahmin edilmektedir; tamgaları 'şömüş'rür (yani kepçe)". <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">33</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Mangıt kabilesi mensupları Özbeklerin teşekkülünde de yer almışlardır. "Mangıt" etnonimiyle Yakutlar<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">34</span> ve hattâ Macaristan'daki Kıpçaklar arasında da karşılaşılmaktadır. Günümüzde Mangıt kabilesi mensupları Nogay bozkırlarındaki Nogaylar arasında ve Aşağı İdilboyu’nda kalmışlardır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezine As kabilesi de doğrudan iştirak etmiştir. Nogayların doğrudan ataları arasında “As” etnonimini ilk tesbit edenler arasında XIII. yüzyılda onları “Alanlar veya Aslar” olarak adlandıran Plano Carpini ve Rubruck bulunmaktadır.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">35</span> “As” ve “az” esasına dayanan etnonimler Kırgızlar, Altaylılar, Başkurtlar, Balkarlar ve Karaçaylar arasında muhafaza olunmuştur.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogaylarda eskiden beri As kabilesi bir takım soylara ayrılmaktadır: Dergüllü As, Çomüşlü As, Tartuvlu As, Şotok As, Kultas, Kara As, As, Ak As, Şömüşlü As, Körlüklü As. Bu soylar günümüzde de Nogaylar arasında mevcut olup, muhtelif yerlere dağılmışlardır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogay halkının teşekkülüne iştiraki itibarıyla Kıtay kabilesinin de belirli bir mevkii vardır. Nikolay A. Baskakov 1930’lu yıllarda bu etnonimi tesbit etmişti: “Nogayların terkibine Kıtay soyu da girmektedir”.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">36</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
“Kıtay” etnonimi 732 tarihine ait kadim Türk [Göktürk] abidelerinde zikredilmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">37</span> Tarih ve etnografya literatüründe yaygın bir görüş, Kıtay (veya Katay) soyunun çıkışını Karakıtaylara yahut Kidanlara bağlamaktadır. Kidanlar ise, araştırmaların gösterdiğine göre, Moğol kökenlidirler.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">38</span> Nogaylarda mevcut olan "Kıtay” etnonimini bugünkü Kıtaylarla yani Çinlilerle ilişkilendirmek mümkün değildir. Zira Nogaylar, Çinlilere “Kıtay” adını değil öteden beri “Şın” adını vermektedirler.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Karakıtaylar ve onların daha erken dönemde gelmiş soydaşları mahallî halk ile karışarak Türkleştiler. Kaşgarlı Mahmud Karakıtayların XI. asırda vuku bulan ve yeteri kadar derin olmakla birlikte henüz bütünüyle tamamlanmamış olan Türkleşme sürecini açık bir şekilde yansıtmaktadır: “Hıtayların ayrı bir dili ve yazısı vardır. Onlar Türk dilini tam mânâsıyla bilmezler.”<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">39</span> Anlaşıldığı kadarıyla, Kıtaylar ve Naymanlar birlikte yaşamaktaydılar ve aralarında etno-kültürel bağlar mevcuttu. R. G. Kuteyev'e göre, "Naymanlar ve Kıtaylar akraba kabile teşekkülleridir”.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">40</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
XIX. asırda Nogaylar arasında, Karakıtay, Kıtay, Meçetli Kıtay, Oykıtay. Orta Kıtay ve başkaları gibi Kıtay soyları bulunmaktaydı. Kıtaykabilesi mensuplarıyla Özbekler, Kazaklar, Başkurtlar, Kırgızlar ve Karakalpaklar arasında da karşılaşılmakta olup, kendilerine mahsus iki tamgaları vardır. Bunlardan biri olan "şomüş" (kepçe), Karakalpakların Kıtay tamgasıyla özdeştir.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogay etnonimlerinde, "Bayata”, "Bayteke”, "Baydar”, “Bayis” ve “Baybais” gibi "bay” sözünden gelen etnonimlerin de önemli bir mevkii vardır. Hepsinde “bay” ibaresi bulunduğu için bu etnonimlerin ve bu adları taşıyanların aynı kökenden oldukları neticesine varmak pek doğru olmaz. Bununla birlikte, bu ayrıntıyı gözardı etmek de mümkün değildir.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezinin başlangıcında ortaya çıkan yukarıda zikrettiğimiz bu etnonimlerle günümüzdeki bütün Nogay gruplarında karşılaşılmaktadır. "Bayata” etnoniminin kökenleri Oğuzlara uzanmakatdır. Hiva Hanı Ebülgazi Bahadır Han Oğuzlar arasında “Bayat" adlı bir kabilenin mevcut olduğunu zikretmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">41</span> “Bayata” etnonimi “Baydar" etnonimi ile ahenklidir. Bir çok araştırmacı haklı olarak “Bayandur”, "Baydar' ve “Bayat" etnonimlerinin birbirleriyle ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. R. G. Kuzeyev, “Bu karşılaştırmanın doğruluğu, geç orta çağda Moğollar arasında "Baydar" soy isminin mevcudiyetiyle teyit edilmektedir" diyor.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">42</span> “Baylar-Baydar” kabilesinin etnik kökünün, Türk-Moğot boylarının Merkezî Asya'da ve Altaylar’da yaşadıkları ve Orta Asya üzerinden Doğu Avrupa'ya doğru Batı'ya kitle halinde göç ettikleri dönemdeki Türk-Moğol muhitinde bulunduğu sanılmaktadır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
“Baylar-Baydar" etnonimiyle bilhassa Türk dilli pek çok halkta karşılaşmak mümkündür. Başkurtlarda, Özbeklerde ve Kazaklarda bu etnonim mevcut okluğu gibi, Oyratların terkibinde "Bayat” kabilesi vardır. Moğollar arasında da XVII. yüzyılda “Baydar" etnonimi bilinmekteydi.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Lev Nikolayeviç Gumilyov’un araştırmalarına göre, “Bayis” ve “Bayteke" etnonimleri daha IV.-V. asırlarda mevcuttu. Bu kabileler Selenga nehri vadisinde yaşıyorlardı.“”</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
“Bayis”, "Baybais" (bu çok muhtemelen "Bayis”den gelmektedir) ve “Baydar" etnonimleri Kuban Nogayları arasında yaygınken, “Bayata" ve "Bayteke'' kuzey-batı Hazarboyu Nogaylarında görülmektedir. Bayislerin beş ayrı çeşit, Bayata ve Baydarların da birer çeşit tamgaları vardır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Mevcudiyeti tarihî olarak tesbit edilmiş ve hakkındaki bilgiler Nogay halk ağız yaratıcılığına da aksetmiş olan bir kabile de Köbeklerdir. "Köbek" etnonimi Kuban Nogayları arasında yaygındır. Nikolay A. Baskakov, Rus vekayinamelerinde bahsi geçen Kıpçak başbuğu Kobyak'ın (1170-1186) isminin “Kopek” yahut “Kobek" sözünden geldiği görüşündedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">44</span> “Kırk Nogay Kahramanı” dizisinden “Koplandı Batır" destanı, D. M. Şahmurzayev'in bulgularına göre, XVI.-XVI1. yüzyıldaki olayları yansıtmakta olup, asıl kahraman Koplandı “Köbekli" kabilesine mensuptur.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">45</span> Arşiv belgeleri, XIX. yüzyılın ortalarında Kuban nehri kenarında Kubekovskiy adında tamamen Nogaylara ait bir avulun mevcudiyetini teyid etmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">46</span> Köbek kabilesi mensupları günümüzde büyük ölçüde Kuban Nogayları arasında yaşamakta olup, iki tamgaları vardır, Köbek kabilesi mensuplarına Nogayların yanısıra, Türkmenler ve Altaylılar arasında da rastlanılmaktadır. Karaçaylarda da Kubekov soyadı vardır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezinde Tama kabilesinin de yeri vardır. “Tama” etnonimi yalnızca arşiv vesikalarında değil, Nogay folklorunda da saklanmıştır. "Şora Batır” [Çora Batır] destanının kahramanı iftiharla Tama kabilesinden olduğunu söylemektedir “Asılımdı sorasañ, Nökis oğlu Tamaman." Skalkovskiy'nin bulgularına göre, “Burlak Tama, Açamaylı Tama, Caga Tama, Taşlı Tama” gibi isimler taşıyan avullar vardı.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">47</span> Kazaklar, Özbekler ve Sibir Tatarları arasında da Tama kabilesi mensupları vardır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogay etnogenezinde yer alan bir diğer kabile de Silcigutlardır. Nogaylarda “Çicugut”, “Şijiut" ve “Çijuvıt" gibi etnonimler mevcuttur. Bunlar aslında tarihî “Silcigut” etnoniminin farklı şekilleridir. Bu etnonimin Tayciut etnonimiyle doğrudan ilişkisi vardır. Reşideddin Salciutlardan söz ederken,<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">48</span> Lubsan Danzan Taycigutları zikretmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">49</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogayların etnogenezine Peçenek ittifakına bağlı kabilelerin de iştirak ettiğine dair delilimiz de, Nogay etnonimleri arasında “Macar” etnoniminin bulunmasıdır. Aslında bu hususta âlimler arasında görüş birliği yoktur. N. G. Volkova buna dayanak olarak Kuzey Kafkasya'da Macarı isminde bir kasabanın mevcut oluşunu göstermektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">50</span> Mantıklı olan bu görüşe katılmayan V. P. Kobıçev şöyle yazıyor: Macarlar Bulgar kabileleri terkibine girdikleri dönemde Kuzey Kafkasya önlerinde yaşamaktaydılar".<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">51</span> N. Semyonov, “Macar” etnoniminin XIX. yüzyılda bilhassa Kuzey Kafkasya önlerindeki Nogaylar tarafından kullanıldığını kaydetmektedir. <span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">52</span> Bununla birlikte, X. asırda Atil (Nogayların Edil olarak adlandırdıkları Volga nehri, R.K.) ve Teyhi (Don nehri olduğu anlaşılıyor) nehirleri arasında Peçeneklere komşu olarak yaşayan Majar kabilesinden o yüzyılda Bizans İmparatoru Konstantinos Porfırogenitos da söz etmektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">53</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
XIX. asırda Bodrak kabilesi de oldukça kalabalıktı. Kuban Nogayları ansında bu kabileye mensup olanlar ve onların ahfadı hâlen Bodrakov soyadını taşımaktadırlar.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">54</span> Kuzey Karadeniz boyunda ve kuzey-batı Hazar boyunda “Bodrak" sözüyle Nogaylar arasında etnonim olarak ve ayrıca toponim (yer ismi) şeklinde karşılaşılmaktadır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Nogay halkının teşekkülünde yeri olan “Bodrak” etnonimi günümüzde Başkurtlar, Kazaklar, Özbekler ve Türkmenler arasında da mevcuttur.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Farklı halkların (meselâ Başkurtların ve Nogayların) bir parçası olarak yaşayan Bodrak kabilesi mensuplarının tamgaları da birbirine benzemektedir.<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">55</span></div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
Kadim Kitab-ı Dede Korkut dan bilinen isimler de Nogaylar arasında etnonim ve toponim şeklinde görülmektedir. Kurmanali Abdülov kendisinin Dede Korkut'un soyundan geldiğini ve avulunun yakın geçmişte Korkut adını taşıdığını söylemektedir. Bu avul şimdiki Stavropol krayı Neftekum rayonunda bulunmaktaydı. Bunların kendi tamgaları da bulunmaktadır.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
<br /></div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<hr style="border-bottom: 0px; border-image: initial; border-left: 0px; border-right: 0px; border-top-color: rgb(238, 238, 238); border-top-style: solid; box-sizing: content-box; height: 0px; margin-bottom: 20px; margin-top: 20px;" />
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
* Rusçadan Türkçeye çevirdiğimiz bu makalenin aslı Karaçay-Çerkes Muhtar Cumhuriyeti'nin başşehri Çerkessk [Battalpaşinsk - Battal Paşa] şehrinde yayınlanan Polovetskaya Luna dergisi no.:l (1992)’de 24.-37. sayfalar arasında derc olunmuştur (Çevirenin notu).</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">1</span> N. İ. Veselovskiy, Han iz temnikov Zolotoy Ordı Nogay i yego vremya (Petrograd, 1922), s. 34.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">2 </span>N. Ya. Biçurin, Sobranie svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v drevnie vremena.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
Cilt:I (Moskova-Leningrad, 1950), s. 196.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">3 </span>Lev N. Gumilyov, Drevnie Türki (Moskova, 1967), s. 22.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">4</span> T.M. Mihaylov, İz istorii buryatskogo şamanizma (Novosibirsk, 1980), s. 74.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">5</span> V. M Jimunskiy.Türkskiygeroiçeskiy epos (Leningrad, 1974), s.41.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">6</span> Çokan Valihanov, İzbrannıe proizvedeniya (Moskova, 1986), s. 368.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
<span style="box-sizing: border-box; font-size: 10.5px; line-height: 0; position: relative; top: -0.5em; vertical-align: baseline;">7</span> S. A. Pletneva, Koçevniki srednevckovya (Moskova, 1982), s. 140.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
8 G. A. Fyodorov-Davıdov, Koçevniki Vostoçnoy Yevropı pod vlastyu zolotoordınskih hanov (Moskova, 1966), s. 25.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
9 V. G. Tiesenhausen, Sbornik materialov otnosyaşçihsya k istorii Zolotoy Ordı Cilt: II (Mos-kova-Leningrad, 1941), s. 235.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
10 M. G. Safargaliyev, "Nogayskaya Orda vo vtoroy polovine XVI veka", Sbornik nauçnıh rabot (Saransk, 1949), s. 32.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
11 S. M. Abramzon, Kirgizı i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kulturnıe svyazi (Leningrad. 1971), s. 66.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
12<span class="Apple-tab-span" style="box-sizing: border-box; white-space: pre;"> </span>R. G, Kuzeyev, Proishojdeniya Başkirskogo naroda (Moskova, 1974), s. 487.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
13<span class="Apple-tab-span" style="box-sizing: border-box; white-space: pre;"> </span>V. V. Vinogradov, Vremya, Godı, Lyudi (Groznıy, 1980), s. 53.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
14 N. A. Aristov, “Zametki ob etniçeskom sostave türkskih plemen i narodnostey i svedeniya ob ih çislennosti", Jivaya Starina, Kısım: III ve IV (1896), s. 445.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
15 S. A. Pletneva, "Peçenegi, Türki i Polovtsı”, Materialı i issledovaniya po arheologii SSSR, No.: 62, s. 162.<br />
16 R. G. Kuzeyev, Proishojdeniya başkirskogo naroda (Moskova, 1974), s. 358.</div>
</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
17 V. V. Barthold, Soçineniya, Cilt: II, Kısım: I (Moskova, 1963), s. 30.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
18 R. G. Kuzeyev, ‘Kratkiy oçerk etniçeskoy istorii" , Arheologiya i etnografiya Başkirii, Cilt: V(Ufa, 1973), s. 53</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
19 L. N. Çerenkov, “İz etniçeskoy istorii litovskih tatar”, Geografıya i kultura etnografiçeskih grupp v SSSR (Moskova, 1983), s. 68.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
20 M. V. Kryukov - V. V. Malyavkin - M. V. Sofronov, Etniçeskaya istoriya kitaytsev na rubeje srednevekovya i novogo vremeni (Moskova, 1987), s. 66.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
21 V.M. Jirmunskiy, Türskiy geroiçeskiy epos, s. 392.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
22 Danzan Lubsan. Altan Tobçi (“Zolotoe skazanie"). Moğolcadan çeviren, mukaddime, yorum ve haşiyeler yazan N P. Şastina (Moskova, 1973), s. 59.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
23 Ş. Sandat. ‘Obrazovanie yedinogo mongolskogo gosudartsva i Çingishan", Tataro-mongolı V Azii i Yevrope (Moskova, 1977), s. 27.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
24 İstoriya Kazahskoy SSR Cilt I (Alma Ata. 1937), a. 206</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
25 M S Mukanov, Etniçeskiy sostav i rasselenie kazahov Srednego Juza (Alma Ata, 1974), s. 63.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
26 Ziynetullah Ş. Nevşirvanov [Nuşirvan], “Predvaritelnıe zametki o plemennom sostave türkskih narodnostey, prebıvavşih na yuge Rusi i v Krımu", İzvestiya Tavriçeskago Obşçcsva lstorii, Arheologii i Etnografıi, Cilt: III (60.) (Akmescit, 1929), s. 83.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
27 Konstantin Bagryanorodnıy, “Ob upravlenii gosudaıstvom", Izvestiya Vizantiyskih Pisateley. Izvestiya Gosudarstvennoy Akademii Istorii Materialnoy Kulturı, Cilt: 91 (Moskova-Leningrad, 1934), s. 17</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
28 Dağıstan MSSC Merkezî Devlet Arşivi (Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Dagestanskoy ASSR), f. 355, op. 1, yed. hr. 20,1. 1.3.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
29 V V. Barthold. Soçineniya, Cilt V (Moskova, 1968), s. 143.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
30 Polnoe sobranie russkih letopisey, Cilt: XIX, s. 8.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
31 K. V. Bazileviç, Vneşnyaya politika russkogo tsentralizovannogo gosudarstva. 2-ya polovina XV veka (Moskova, 1952) ss. 181-182.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
32 N. G. Volkova, Etniçeskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIII-naçale XX vv (Moskova, 1974), ss. 86, 91.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
33 Pavel Nebolsin. ’İnorodtsı Astrahanskoy gubernii. Zametki o kundrovskih tatarah”, VİRGO, Kısım: II (Sankt Petersburg, 1851), s. 6.</div>
</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
34 V. V. Barthold, Soçineniya, Cilt: V (Moskova, 1968), s. 556.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
35 Puteşestvie v vostoçnıe stranı Plano Karpini i Rubruka (Moskova, 1957), s. 57.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
36 Nikolay A. Baskakov, Nogayskiy yazık i yego dialektı (Moskova-Leningrad, 1940), s. 184.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
37 S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetürkskoy pismennosti (Moskova-Leningrad, 1951), s. 36.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
38 G. Ye. Grum-Grjimaylo, Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy ktay (Leningrad, 1926), s. 375.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
39 Materialı po istorii Tatarii (Kazan, 1948), Cilt: I, s. 184.</div>
<div style="box-sizing: border-box;">
40 R G. Kuzeyev, Prohishojdenie başkirskogo naroda (Moskova, 1974), s. 228.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
41 Abul-Gazi, Rodoslovnaya Turkmen. Soçineniya Abul-Gazi, hana hivinskogo. Çeviren: A. N. Kononov (Moskova-Leningrad 1958), ss. 55-56.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
42 R. G. Kuzeyev, Prohishojdenie başkirskogo naroda (Moskova, 1974), s. 328.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
43 Lev N. Gumılyov, Drevnie Türki (Moskova, 1967), ss. 265-266.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
44 Nikolay A. Baskakov, “İmena polovtsev i nazvaniya polovetskih plemen v russkih letopisyah", Türkskaya onomastika (Alma Ata, 1984), s. 67.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
45 D. M. Şahmurzayev, “Kiriş Söz", Tuvğan Yetim (Mahaçkale, 1990), ss. 6-13.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
46 Merkezî Devlet Askerî Tarih Arşivi (Tsentralnıy gosudarstvennıy voenno-istoriçeskiy arhiv), f. 14257-3, op. 3,1.24-25.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
47 A. Skalkovskiy, “O nogayskih koloniyah Tavriçeskoy gubernii”, Pamyatnaya kniga Tav-riçeskoy gubernii (Akmescit, 1867), Cilt: I, s. 420.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
48 Raşid-ad-Din, Sbornik letopisey, Cilt: I, Kitap: I (Moskova-Leningrad), 1952), s. 102.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
49 Lubsan Danzan, Altan Tobçi..., s. 112.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
50 N. G Volkova, ‘Macarı İz iztorii gorodov Severnogo Kavkaza", Kavkazskiy etnografıçeskiy sbornik, Cilt: V (1972), ss. 42-44.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
51 V. P, Kobıçev, "Nekotorıe voprosı etnogeneza i ranney etniçeskoy istorii narodov Kavkaza”, Kavkazskiy etnognrafiçeskiy sbornik, Cilt: IX (1989), s. 24.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
52 N. Semyonov, Tuzemtsı Severo-Vostoçnogo Kavkaza (Sankt Petersburg, 1895), s. 24.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
53 Konstantin Bagryanorodnıy, "Ob upravlenii gosudarstvom", zvestiya Gosudarstvennoy Akademii İstorii Materitalnoy Kulturı, Başlık: XIV (1934), s. 34.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
54 Krasnodar Krayı Devlet Arşivi (Gosudarstvennıy arhiv Krasnodarskogo kraya), f. 774, op 1 yed. hr. 360,1.33.</div>
<div style="box-sizing: border-box; margin-bottom: 10px;">
55 R. G. Kuzeyev, Proishojdenie başkirskogo naroda (Moskova, 1974), s. 132.</div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-499254318269520732019-05-15T23:31:00.000+03:002019-05-15T23:35:22.215+03:00NOĞAY VE AZRAİL MASALI<div style="background-color: white; border: 0px; box-sizing: border-box; font-family: "open sans", serif; font-size: 15px; font-stretch: inherit; line-height: 1.6; margin-bottom: 15px; outline: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">
<strong style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-family: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; outline: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">Cafer Qurtseitov (KIRIM)</strong><br />
<strong style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-family: inherit; font-stretch: inherit; font-style: inherit; font-variant: inherit; line-height: inherit; margin: 0px; outline: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">NOĞAY VE AZRAİL MASALI</strong></div>
<div style="border: 0px; box-sizing: border-box; font-family: "open sans", serif; font-size: 15px; font-stretch: inherit; line-height: 1.6; margin-bottom: 15px; outline: 0px; padding: 0px; vertical-align: baseline;">
<div style="background-color: white;">
Bir zamanda, bizden evel keçip ketken künlerde,</div>
<div style="background-color: white;">
Bay-mırzalar üküm sürgen ziynetlengen yerlerde,</div>
<div style="background-color: white;">
Dört tarafı qulan çöller, çeçeklengen toğaylar,</div>
<span style="background-color: white;">Bu çöllerniñ saibine ırğat cürgen </span><b style="background-color: yellow;">noğaylar.</b><br />
<div style="background-color: white;">
Törelerge belin bükken orta yaşlı bir aqay,</div>
<div style="background-color: white;">
Bu dünyada ömür körmey, aşı – arpa qalaqay.</div>
<div style="background-color: white;">
Yoqsullıqnıñ sebebinden tutqan işi cönemey,</div>
<div style="background-color: white;">
Tañrı körip çekişkenin “qulum sen de cür” demey,</div>
<div style="background-color: white;">
O, özünce bu belâğa bir çareler qıdıra,</div>
<div style="background-color: white;">
Gece-kündüz pek oylanıp, nice astar sıdıra.</div>
<div style="background-color: white;">
Ömür keçe, ayaq basa o qırcıman çağına,</div>
<div style="background-color: white;">
Incına ve kederlene samayların ağına.</div>
<div style="background-color: white;">
Qorantada ösip kele eki oğlan, eki qız,</div>
<div style="background-color: white;">
Apayçığı emeksever, şanlı güzel Gülsündüz.</div>
<div style="background-color: white;">
Erketayı – küçükleri terek turıp adımlay,</div>
<div style="background-color: white;">
Tonğuçları – büyük oğlan, ev çağına yaqınlay.</div>
<div style="background-color: white;">
Evlâdını ev yapmaqnı tüşüneler ekisi,</div>
<div style="background-color: white;">
Cartı evçik, bir qat urba – baylığınıñ episi.</div>
<div style="background-color: white;">
Barlıq yoqtır, olğanı tek qaşqa başlı bir qoyçıq,</div>
<div style="background-color: white;">
Bu alıñnen devrilmege oylan da baq bir oyçıq!</div>
<div style="background-color: white;">
Qarı-qoca raatsızlanıp ep muşavre eteler,</div>
<div style="background-color: white;">
Soñ ekevi söz birleşip bir qararğa keleler.</div>
<div style="background-color: white;">
Qoca dey ki: – Qopqa ketti, yibereyik yipin de,</div>
<div style="background-color: white;">
Bu işlerniñ hayırı da belki olur tübünde.</div>
<div style="background-color: white;">
Birden başlap sayıp kelsek, doqsan doquz yüz ola,</div>
<div style="background-color: white;">
Alla “cürsün qulum” dese, eksikligiñ tez tola.</div>
<div style="background-color: white;">
Şu qoyçıqnı yahşılıqqa adap qurban çalayıq,</div>
<div style="background-color: white;">
Qomşularğa, halqqa berip, savabını alayıq.</div>
<div style="background-color: white;">
Terisini mollaqaynıñ qarısına cabayıq,</div>
<div style="background-color: white;">
Başını da aşatmağa lâyıq adam tabayıq.</div>
<div style="background-color: white;">
Qarı razı (qocasınıñ qararına ne deycek),</div>
<div style="background-color: white;">
Özü bile, qoca ep bir degeninday etecek.</div>
<div style="background-color: white;">
2</div>
<div style="background-color: white;">
Soyıp soñki qoyçığını cemaatqa ver ete,</div>
<div style="background-color: white;">
Ocaq yaqıp qazan asa, tezek-qoray tütete.</div>
<div style="background-color: white;">
Etke toyıp dua ete keçkenlerge, dost-eşke,</div>
<div style="background-color: white;">
Soñ belsene lâyıq adam qıdırmağa bu işke.</div>
<div style="background-color: white;">
Qurban başın qoyıp eski bir yamavlı çuvalğa,</div>
<div style="background-color: white;">
Artıq hatri pek hoş olıp, pek quvanıp bu alğa,</div>
<div style="background-color: white;">
Öz yüküni arqalanıp “bismillâ”nen yol başlay,</div>
<div style="background-color: white;">
Niyetinen kete-kete, ep artına yol taşlay.</div>
<div style="background-color: white;">
Bir köyçikke yaqlaşqanda baqa etraf-erekke,</div>
<div style="background-color: white;">
Közü tüşe oña qarşı keleyatqan erkekke.</div>
<div style="background-color: white;">
Körüşeler yol üstünde, selâm-kelâm taşlaylar,</div>
<div style="background-color: white;">
Bir-biriniñ al-evalın soramağa başlaylar.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu aqaynıñ sıfatına köz qıyıqtan köz taşlap.</div>
<div style="background-color: white;">
Dey özüniñ meramından oñaytınen söz başlap:</div>
<div style="background-color: white;">
– Mına, inim, qurban çaldım birden bir tek qoyçığım,</div>
<div style="background-color: white;">
Adalğan aq niyetimni aytaman men, soyçığım.</div>
<div style="background-color: white;">
Efendige yolladım men qurbanımnıñ terisin.</div>
<div style="background-color: white;">
Cemaatqa üleştirdim qalğan etniñ episin.</div>
<div style="background-color: white;">
Çuvalımda ağır yüküm – qurban başı bu, kadâm,</div>
<div style="background-color: white;">
Aşatmağa qıdıraman adaletli bir adam.</div>
<div style="background-color: white;">
– Men bu köyde endi çoqtan mazinlikni kütemen,</div>
<div style="background-color: white;">
Molla yoq da (ne farqı bar) mollalıq da etemen.</div>
<div style="background-color: white;">
Zametlenme, tapalmazsıñ menden daa munasip,</div>
<div style="background-color: white;">
Bu baş mençün özü kelgen, pek lâyıqlı ve nasip.</div>
<div style="background-color: white;">
– Mazinlerni bilem, daim molla yırın yırlaylar,</div>
<div style="background-color: white;">
Aqsızlıqnıñ avasını birge çalıp oynaylar.</div>
<div style="background-color: white;">
Menim saña aşatmaqçün niyetlengen malım yoq,</div>
<div style="background-color: white;">
Sendaylardan ömürimde boğurdaqtan qarnım toq.</div>
<span style="background-color: white;">Şaytip köyniñ bu mazini </span><span style="background-color: yellow;">noğayğa</span><span style="background-color: white;"> iç kelişmey,</span><br />
<div style="background-color: white;">
Kene kete, adaletni aqsızlıqqa deñişmey.</div>
<div style="background-color: white;">
Yalı boyu boylap kete, bir gecelep, bir künlep,</div>
<div style="background-color: white;">
Deñizdeki dalğalarnıñ şuvuldısın ep diñlep.</div>
<div style="background-color: white;">
Çöller, qırlar arasında adaletli qıdıra,</div>
<div style="background-color: white;">
Talmay kete, küç yollarda tabanların sıdıra.</div>
<div style="background-color: white;">
Derelerden, çölden öte, köy artından köy keçe,</div>
<div style="background-color: white;">
3</div>
<div style="background-color: white;">
Nice-nice yerler köre, özenlerden suv içe.</div>
<div style="background-color: white;">
Mazin kibi yüzsüzlerge yolda daa rastkele,</div>
<div style="background-color: white;">
Açuvlana, azabından yip boğazğa tirele.</div>
<div style="background-color: white;">
Bir kün baqsa – keñ ufuqta bir minare körüne.</div>
<div style="background-color: white;">
“İstegenim taptım”, – diye ayaqları sürüne.</div>
<div style="background-color: white;">
Pek abadan kök camili büyük köyniñ çetinde</div>
<div style="background-color: white;">
Rastketire bir adamnı orta yolnıñ üstünde.</div>
<div style="background-color: white;">
Başta sarıq, cübbe kiygen, qara mıyıq, saqallı,</div>
<div style="background-color: white;">
“Endi taptım qıdırğanım” belley onı çuvallı.</div>
<div style="background-color: white;">
Saqallınen körüşken soñ, al-evaldan söz başlay,</div>
<div style="background-color: white;">
O da onıñ arqasında çuvalına köz taşlay,</div>
<div style="background-color: white;">
Dey: – Bu yüknen qaydan kele, qay tarafqa ketesiñ?</div>
<div style="background-color: white;">
Bizim köyge kelüviñnen nasıl maqsat kütesiñ?</div>
<span style="background-color: yellow;">Noğay </span><span style="background-color: white;">qoyıp çuvalını cübbeliniñ ögüne,</span><br />
<div style="background-color: white;">
Yaş mazinge aytqanınday ayta baqıp közüne.</div>
<div style="background-color: white;">
– Mına, qartım, qurban çaldım birden bir tek qoyumnı,</div>
<div style="background-color: white;">
Adalğan aq niyetimni, aytaman men oyumnı.</div>
<div style="background-color: white;">
Efendige yolladım men qurbanımnıñ terisin,</div>
<div style="background-color: white;">
Cemaatqa üleştirdim qalğan etniñ episin.</div>
<div style="background-color: white;">
Çuvalımda yüküm, işte, şu qurbannıñ başıdır,</div>
<div style="background-color: white;">
Adaletli adam tapsam, bu baş onıñ aşıdır. –</div>
<div style="background-color: white;">
Saqallınıñ közlerinde peyda ola qığılçım.</div>
<div style="background-color: white;">
“Qaçırmam!”, – dep tutmaq istey “qısmetiniñ” bir ucun.</div>
<div style="background-color: white;">
Qurban başın özü almaq istegine qatıla,</div>
<div style="background-color: white;">
Özüniñ kim olğanını añlatmağa ıntıla.</div>
<div style="background-color: white;">
– Bu ortanıñ köylerinde namı ketken mollaman,</div>
<div style="background-color: white;">
Şeriatnıñ yolun quvğan müslimlerge allaman.</div>
<div style="background-color: white;">
Qızıl qaplı kitabımnı bir teşkerip qarayıq,</div>
<div style="background-color: white;">
Mına körçi ne yazılğan, bu yerçigin alayıq;</div>
<div style="background-color: white;">
“İnnel sacaq, innel bacaq, qurban kimniñ olacaq?</div>
<div style="background-color: white;">
Baş, terisi – bular epsi mollaqayğa qalacaq”.</div>
<div style="background-color: white;">
– Bilemen men mollalarnı, baylar yırın yırlaysız,</div>
<div style="background-color: white;">
Carlılarnı, faqırlarnı istegenday horlaysız.</div>
<div style="background-color: white;">
Sizlerde de aqiqat yoq, doğrulardan tuvulsız,</div>
<div style="background-color: white;">
Qurban başı sizge de yoq, lâyıq zatı tuvulsız.</div>
<div style="background-color: white;">
4</div>
<div style="background-color: white;">
Yolcu yolun devam ete ep ileri ketmekçün,</div>
<div style="background-color: white;">
Soñ şeerde qonıp qalıp maqsadına yetmekçün.</div>
<div style="background-color: white;">
Lâkin ğarip anda da bir lâyığını tapalmay,</div>
<div style="background-color: white;">
Şunıñ içün yer tapsa da, iç de raat yatalmay.</div>
<div style="background-color: white;">
Tav boyuna, qırlar taraf qıbla betke oñlana,</div>
<div style="background-color: white;">
Ömürinde bu ülkeni ilki kere dolana.</div>
<div style="background-color: white;">
Dere, töpe, cılğalardan, bayırlardan yol keçe,</div>
<div style="background-color: white;">
Murat Hoca çoqrağından toqtap salqın suv içe.</div>
<div style="background-color: white;">
Qarabiyniñ taldasına kün qonmağa engende,</div>
<div style="background-color: white;">
Zamet çekken bedeninde yorğunlıqnı sezgende,</div>
<div style="background-color: white;">
Mecbur ola yatmağa o büllür çoqraq qarşında,</div>
<div style="background-color: white;">
Alevlenip talğın-talğın yanğan otnıñ başında.</div>
<div style="background-color: white;">
Etrafında qırlı caplar qaranğığa kömüle,</div>
<div style="background-color: white;">
Serin baar gecesiniñ salqınlığı sezile.</div>
<div style="background-color: white;">
Çuvalına başın qoyıp, alsızlıqtan serilip,</div>
<div style="background-color: white;">
Canbaşına bir aylanıp, bir uzanıp kerilip,</div>
<div style="background-color: white;">
Çırçırlarnıñ çırıldaşqan ezgisine diñlene,</div>
<div style="background-color: white;">
Ara-sıra tütün yutıp, yuqusırap eglene.</div>
<div style="background-color: white;">
Sabaleyin erte tañda yolun devam etkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Qıbla yaqtan saar yeli talğın-talğın eskende,</div>
<div style="background-color: white;">
Biñ bir naznen tatlı-tatlı betin sipap keçkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Ot-ölenler kümüş çıqtan şerbet suvu içkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Kiyik tolu, qurt-böcekli yeşil orman içinden,</div>
<div style="background-color: white;">
Qırlı yollar, aylanmalar, endeklerniñ çetinden,</div>
<div style="background-color: white;">
Bu diyarnıñ dülberligin köre-köre ketkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Namlı Şaytan cılğasınıñ ortasına yetkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Rastkelişe cayav ketken bir qılıçlı yolcunen,</div>
<div style="background-color: white;">
Kökrek basıp ürmet ile selâmlaşa onıñnen.</div>
<div style="background-color: white;">
Ne yapsın o, tesadüfke qalğan onıñ minneti,</div>
<div style="background-color: white;">
Körgenlerin birer-birer tarif etip diñlete.</div>
<div style="background-color: white;">
Qılıçlığa dey: – Birader, sen kimlerden olasıñ?</div>
<div style="background-color: white;">
Böyle erte aşığışman cayav qayda barasıñ?</div>
<div style="background-color: white;">
– Bil ki, insan, qorqunçlı Azrail bu menimdir!</div>
<div style="background-color: white;">
İnsanlarğa ecel berip, canın alğan menimdir.</div>
<div style="background-color: white;">
5</div>
<div style="background-color: white;">
Qartnı-yaşnı qarpız dayın çertip, saylap alaman,</div>
<div style="background-color: white;">
Keskin şemşer qılıçımnen ekin kibi çalaman.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu dünyağa, haberiñ bar, kimse direk olmaycaq,</div>
<div style="background-color: white;">
Kim olsa da, ahır menim qılıçıma oğraycaq.</div>
<div style="background-color: white;">
Şunıñ içün ihtiyat ol, qılıçıma oğrama,</div>
<div style="background-color: white;">
Bütün maqsat, niyetleriñ kül-çay etip doğrama!</div>
<div style="background-color: white;">
– Aytqanlarıñ pek aqiqat, aytqanıñdan bilemen,</div>
<div style="background-color: white;">
Çuvalımda qurban başın saña lâyıq köremen.</div>
<div style="background-color: white;">
Mümkün degil, senden başqa lâyığını tapmadım,</div>
<div style="background-color: white;">
Niceleri rastkelse de, iç yaltaqlıq yapmadım.</div>
<div style="background-color: white;">
Çoqtan belli, yoqtır sende som altınğa satılmaq,</div>
<div style="background-color: white;">
Birin başlap, birin taşlap, başqasına artılmaq.</div>
<div style="background-color: white;">
Can alıcı sensiñ ebet, budır seniñ hızmetiñ,</div>
<div style="background-color: white;">
Er kes özü bilmek kerek yapqan işin qıymetin.</div>
<div style="background-color: white;">
– Men de seni bilem, – dedi Azrail bu adamğa,</div>
<div style="background-color: white;">
Safdilligin körgenden soñ, keldi oña yardımğa.</div>
<div style="background-color: white;">
Dedi: – Ömür boyu horluq, aqsızlıqta yaşadıñ,</div>
<div style="background-color: white;">
Taqdiriñe tabi olıp, elâl ötmek aşadıñ.</div>
<div style="background-color: white;">
Ev-barq oldıñ, buralmadıñ ayatıñnı oñuna,</div>
<div style="background-color: white;">
Cüyrüklerniñ tüzgünini alalmadıñ qoluña.</div>
<div style="background-color: white;">
Doğru qıymet keskeniñçün menim yapqan işime,</div>
<div style="background-color: white;">
Men de saña köstereyim adaletli küçümi.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu künden soñ bahşış etip bir mücize bereyim,</div>
<div style="background-color: white;">
Memlekette belli tabip ol sen, qana köreyim.</div>
<div style="background-color: white;">
Sen qarağan hastalarnıñ yaqınına men barmam,</div>
<div style="background-color: white;">
Vaqıtınca iç biriniñ cançığına toqunmam.</div>
<div style="background-color: white;">
Endiden soñ sen tabipsiñ, ilâclarnı özüñ yap,</div>
<div style="background-color: white;">
Eñ kerekli ot-ölenler, çeçeklerni izlep tap.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu qırlarnıñ caplarında, çayırlarnıñ içinde,</div>
<div style="background-color: white;">
Pek şifalı otlar öse, qayalarnıñ tübünde.</div>
<div style="background-color: white;">
Baar sayn melevşeler, aqbardaqlar açqanda,</div>
<div style="background-color: white;">
Lâle, güller er tarafqa mis qoqular saçqanda,</div>
<div style="background-color: white;">
Er yıl kelip bu yerlerden ot-ölenler cıyıp al,</div>
<div style="background-color: white;">
Mına şimdi meşğul olıp bir qaç künler mında qal.</div>
<div style="background-color: white;">
Er baarde qayta kelip qatmer güller cıyarsıñ,</div>
<div style="background-color: white;">
6</div>
<div style="background-color: white;">
Açılmağan göncelerden ilâc yapıp qoyarsıñ.</div>
<div style="background-color: white;">
Bir tahtağa qalın iri ariflernen yazıp qoy,</div>
<div style="background-color: white;">
Şu ilânnı ev aldında köçürmege asıp qoy:</div>
<div style="background-color: white;">
“Men tabibim – Acıarif Musa oğlu İbraim.</div>
<div style="background-color: white;">
Türlü dertke oğrağannı devalayım er daim”.</div>
<div style="background-color: white;">
Bil, sözümni iç bir vaqıt eki kere aytmadım,</div>
<div style="background-color: white;">
İşimde de keri dönip yarı yoldan qaytmadım.</div>
<div style="background-color: white;">
Nevbet kelse, seni yoqlap eviñe de barırım,</div>
<div style="background-color: white;">
Hatır saymay, dost da demey o dünyağa alırım.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu arada toqtalmadan pek davranıp işiñ yap,</div>
<div style="background-color: white;">
Endiden soñ devirilmege bu ayatta yoluñ tap…</div>
<div style="background-color: white;">
Böyle kelâm-subetten soñ baqıp qarşı-qarşığa,</div>
<div style="background-color: white;">
Savlıqlaşıp ekisi de işlerine aşıqa.</div>
<b><span style="background-color: orange;">Bizim noğay</span></b><span style="background-color: orange;"> </span><span style="background-color: white;">çeçek cıydı tırmaşıp tik qırlarğa,</span><br />
<div style="background-color: white;">
Çuval toldı ilâc içün eñ kerekli otlarğa.</div>
<div style="background-color: white;">
Azırlanıp yolğa çıqa endi evge qaytmağa,</div>
<div style="background-color: white;">
Pek aşıqa olğan alnı apayına aytmağa.</div>
<div style="background-color: white;">
Yetip köyge qorantanen, köydeşlernen körüşe,</div>
<div style="background-color: white;">
“Tabip olıp keldim!”, – diye cemaatnen erişe.</div>
<div style="background-color: white;">
Añlatmaqçün köydeşlerge mücizeviy bu alnı,</div>
<div style="background-color: white;">
Köçürmege asıp qoya balabanca ilânnı.</div>
<div style="background-color: white;">
Soñ kirişe bilek tirep devalamaq işine,</div>
<div style="background-color: white;">
Keyfsiz hasta köydeşleri tüşe onıñ peşine.</div>
<div style="background-color: white;">
İşler kete ekimligi bu yerlerde tanıla,</div>
<div style="background-color: white;">
Adı tilde destan olıp, uzaqlarğa cayıla.</div>
<div style="background-color: white;">
At-arbanen, cayav-calpı ep hastalar keleler,</div>
<div style="background-color: white;">
Tüp Tarhanlı İbraimni Orda-Qırda bileler.</div>
<div style="background-color: white;">
Hastalarnı keçire o çeçeklerniñ buvundan,</div>
<div style="background-color: white;">
“Zemzem” diye içire o tuzlu Azav suvundan.</div>
<div style="background-color: white;">
İlâclarnı yapıp bere sorap ince yaştalar,</div>
<div style="background-color: white;">
Töşeginden külip tura turalmağan hastalar.</div>
<div style="background-color: white;">
Azrail de birevçigin yaqın kelip qaramay,</div>
<div style="background-color: white;">
Aseletten özü körmey, köyge asıl oğramay.</div>
<div style="background-color: white;">
Bazıları devalanıp bir qaç künler tutula,</div>
<div style="background-color: white;">
Şaytip bütün hastaları Azrailden qurtula.</div>
<div style="background-color: white;">
7</div>
<div style="background-color: white;">
Savulğanlar sevip-sayıp, can-yürekten alğışlay,</div>
<div style="background-color: white;">
“Canımnı sen qurtardıñ”, – dep nice şeyler bağışlay.</div>
<div style="background-color: white;">
Birev onıñ yolun keçmey, yapalmaylar iç keder.</div>
<div style="background-color: white;">
Er bir yerde sayğı-ürmet, ekim içün törde yer.</div>
<div style="background-color: white;">
Azrailniñ yardımınen tabiplikni devire,</div>
<div style="background-color: white;">
Cemaatqa, insanlarğa zarur fayda ketire.</div>
<div style="background-color: white;">
Duyulmadan künler kete, tatlı yıllar tez öte,</div>
<div style="background-color: white;">
Evlâtlarğa o yıl sayın nevbet ile toy ete.</div>
<div style="background-color: white;">
Toy çalmağa çağırıla eñ aytuvlı ustalar,</div>
<div style="background-color: white;">
Namı ketken İbraimni yaşatalar hastalar.</div>
<div style="background-color: white;">
Nevbet ile oğlan-qızlar birer-birer ev olıp,</div>
<div style="background-color: white;">
Mal-mülküne azbar tolıp, eşyalarğa ev tolıp,</div>
<div style="background-color: white;">
“Bu borcumdan qurtuldım”, – dep endi şükür etkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Torunlarnıñ tonğuçları bu dünyağa kelgende,</div>
<div style="background-color: white;">
Ekim birden hastalana, top töşekke yıqıla,</div>
<div style="background-color: white;">
Qorqusından pek şaşmalay, qolğa qalıp saqıla.</div>
<div style="background-color: white;">
Yorğun teni alevlene, suvuy, üşüy, qaltıray,</div>
<div style="background-color: white;">
“Anav erif kele!”, – diye til tutula, abdıray.</div>
<div style="background-color: white;">
Azrailniñ nevbet tutıp kelecegi esinde,</div>
<div style="background-color: white;">
Yuqu kirse közlerine, köre onı tüşünde.</div>
<div style="background-color: white;">
Soraştıra Azrailniñ ev aldından keçkenin,</div>
<div style="background-color: white;">
Zorlansa da, biri aytmay bu yerlerde körgenin.</div>
<div style="background-color: white;">
Hastalığı tamamınen eki afta sürgen soñ,</div>
<div style="background-color: white;">
Yavaş-yavaş oñğa qarap içine can kirgen soñ.</div>
<div style="background-color: white;">
Yengilleşip bir kün saba yuqusından uyana,</div>
<div style="background-color: white;">
Közün açıp, külümsirep yastığına tayana.</div>
<div style="background-color: white;">
Azrailniñ yaqın kelip ketkenine inana,</div>
<div style="background-color: white;">
“Bu seferi meni almay keçti”, – dep pek quvana.</div>
<div style="background-color: white;">
Quvanalar qart ekimniñ savlığına köydeşler,</div>
<div style="background-color: white;">
Gülsündüzi, oğlan-qızlar, kelin-kiyev, dost-eşler.</div>
<div style="background-color: white;">
Tayağını qaviy tutıp saqtlıq ile adımlay,</div>
<div style="background-color: white;">
Öz işini devam ete, kene halqnı devalay.</div>
<div style="background-color: white;">
Fuqareden aqça almay, tek qazana savabın,</div>
<div style="background-color: white;">
“Evalıñdan pek añlayman”, – dep qaytara cevabın.</div>
<div style="background-color: white;">
8</div>
<div style="background-color: white;">
Yapqan elâl emegiçün aqqın aqlay bay-barlı,</div>
<div style="background-color: white;">
Uzaqlardan selâm yollay Adil mırza Çoñğarlı.</div>
<div style="background-color: white;">
Alicenap müim işler yapıp daa çoq künler,</div>
<div style="background-color: white;">
Özlüginden qadirlenip esaplana ep künler.</div>
<div style="background-color: white;">
Yaraşalar kelin-kiyev taqdirlengen orunlar,</div>
<div style="background-color: white;">
Yıldan yılğa artıp tura oğlan-qızlar – torunlar.</div>
<div style="background-color: white;">
Yaş esabı altmış keçip, yetmişlerge kirgende,</div>
<div style="background-color: white;">
Qartlığını endi sezip saqal-mıyıq körgende,</div>
<div style="background-color: white;">
Azırlana hoş baarde Tav boyuna ketmege,</div>
<div style="background-color: white;">
Aqılına iç de kelmey “bu soñkidir” demege.</div>
<div style="background-color: white;">
Apansızdan yapışqan dert soramayıp kerekni,</div>
<div style="background-color: white;">
Aman bermey içten bura, düküldete yürekni.</div>
<div style="background-color: white;">
Töşeginde tasalanıp azabından turalmay,</div>
<div style="background-color: white;">
Kâde-kâde közleri de etrafını köralmay.</div>
<div style="background-color: white;">
Hatırlay o Cansarayğa Şerfe abayğa barğanın,</div>
<div style="background-color: white;">
Qırlarından çeçek cıyıp qonaq olıp qalğanın,</div>
<div style="background-color: white;">
Nice ağır hastalarnı töşeginden tursatıp,</div>
<div style="background-color: white;">
Mañlayından tökeyatqan ecel terin toqtatıp,</div>
<div style="background-color: white;">
Ğarez ölüm pancasından qurtarıp can bergenin,</div>
<div style="background-color: white;">
İqtidarı yetken qadar tek yahşılıq etkenin.</div>
<div style="background-color: white;">
Ah, ne ağır çeçeklengen bu baarden ketmege!</div>
<div style="background-color: white;">
Tatlı cavnı teslim etip, dünyanı terk etmege!</div>
<div style="background-color: white;">
Özü yapqan ilâcları bermey oña bir fayda,</div>
<div style="background-color: white;">
Hastalığı turmay arta, küç deviri – o qayda!</div>
<div style="background-color: white;">
Közyaş tökip oylanalar oğlan-qızlar, torunlar.</div>
<div style="background-color: white;">
Qartbabasın tizlerinde erkelengen tosunlar.</div>
<div style="background-color: white;">
Künden künge alsızlana, şefaatı coyula,</div>
<div style="background-color: white;">
Yüz sarara, etten tüşe, yanaqları oyula.</div>
<div style="background-color: white;">
Idırına töşeginden özü turıp ketmege,</div>
<div style="background-color: white;">
Al lâleli çöllerini toya-toya kezmege.</div>
<div style="background-color: white;">
İstey sevgen deñiziniñ dalğaların körmege,</div>
<div style="background-color: white;">
Savlıqlaşıp, turğan ana-toprağını öpmege.</div>
<div style="background-color: white;">
İstey çölde diñlemege boztorğaylar yırını,</div>
<div style="background-color: white;">
Qayta-qayta aytmaq istey yüreginde sırını.</div>
<div style="background-color: white;">
Keçken ömür, hastaları köz ögünde canlana,</div>
<div style="background-color: white;">
9</div>
<div style="background-color: white;">
Ecel yetken, amma kene öz halqını oylana.</div>
<div style="background-color: white;">
Böyle müşkül telçelengen acınıqlı alında,</div>
<div style="background-color: white;">
Künden künge es-taqatı qalmağanda qolunda,</div>
<div style="background-color: white;">
Qorantanen subetleşip bir çareler tüşüne,</div>
<div style="background-color: white;">
Keder etmek istey endi Azrailniñ işine.</div>
<div style="background-color: white;">
Niyetlene yatqan yerin birden artqa burmağa,</div>
<div style="background-color: white;">
Keleyatqan Azrailge ters aylanıp turmağa.</div>
<div style="background-color: white;">
Beklenmezden erte tañda ortalıqnı duv etip,</div>
<div style="background-color: white;">
Azrail de sürip kire qılıçını süyretip.</div>
<b style="background-color: orange;">Bizim noğay</b><span style="background-color: white;"> bir ıntıla töşeginden uçmağa,</span><br />
<div style="background-color: white;">
Özün dostu Azrailden ters aylanıp qaçmağa.</div>
<div style="background-color: white;">
Dey Azrail: – Nevbet tutıp men kelgen soñ almağa,</div>
<div style="background-color: white;">
Aynecilik işçikleriñ çul tutmaz iç qalmağa.</div>
<div style="background-color: white;">
Qayda olsañ qurtulmazsıñ, uzun menim qılıçım.</div>
<div style="background-color: white;">
Turğan yerden iş bitirem, sanki dersiñ qığılçım.</div>
<div style="background-color: white;">
Sen bilesiñ, bir sözni men eki kere aytmayman,</div>
<div style="background-color: white;">
İşimde de keri dönip, yarı yoldan qantmayman.</div>
<div style="background-color: white;">
İnsanlığıñ içün saña bol ayatnı kösterdim,</div>
<div style="background-color: white;">
Tabip etip, memlekette itibarıñ köterdim.</div>
<div style="background-color: white;">
Böyle etip yaşıñ endi tamam yüzge yetkende,</div>
<div style="background-color: white;">
El-ayağıñ zayıflaşıp, belden taqat ketkende,</div>
<div style="background-color: white;">
Nege kerek edi saña meni aldav niyeti,</div>
<div style="background-color: white;">
İnsansıñ sen, bilmek kerek ölümniñ de qıymetin.</div>
<div style="background-color: white;">
Ömür bitse, mümkün degil başqasınen deñişmek,</div>
<div style="background-color: white;">
Bugün saña, yarın oña menim ile körüşmek.</div>
<div style="background-color: white;">
Raat yuqla, ömüriñni namus ile keçirdiñ,</div>
<div style="background-color: white;">
Çoq hastanı devaladıñ, ilâc-melem içirdiñ.</div>
<div style="background-color: white;">
İnsan degen bu dünyada elâl emek etmeli,</div>
<div style="background-color: white;">
Seniñ kibi, ğayret ile maqsadına yetmeli.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu dünyada iz qaldırsa eyilikli işinen,</div>
<div style="background-color: white;">
Halq ebediy savlıqlaşmay böyle bir mert kişinen.</div>
<div style="background-color: white;">
Demek, seniñ adıñ da şay – ebediyen yaşaycaq,</div>
<div style="background-color: white;">
İç ökünme, ömüriñ bir efsanege oşaycaq.</div>
<div style="background-color: white;">
Peşmanlığıñ yoq dünyada, sen borcuñnı ödediñ,</div>
<div style="background-color: white;">
Kimni körseñ, özüñ kibi adaletli ol dediñ.</div>
<div style="background-color: white;">
10</div>
<div style="background-color: white;">
Şunıñ içün böyle zatlar halq añında qalalar,</div>
<div style="background-color: white;">
Öz işinen, küreşinen yigit namın alalar.</div>
<div style="background-color: white;">
Bu sözlernen soñki kere hatiriñni tapayım,</div>
<div style="background-color: white;">
Bağışla sen, men de endi öz işimni yapayım…</div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5021908750344545897.post-11093117286810030572019-04-25T22:36:00.000+03:002019-05-08T20:36:35.099+03:00NOGAYLAR VE ERKEN DÖNEM KÜLTÜRLERİ<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>NOGAYLAR VE ERKEN DÖNEM KÜLTÜRLERİ<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 14.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Ömer Can Baydar*<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogay
kelimesinin bir topluluğa ne şekilde isim olarak verildiği konusunda kesin
bilgiye sahip değiliz. Bir kısım tarihçiler bu ismin Altın Orda’da çok önemli
bir yere sahip olan Nogay’dan geldiğini ileri sürmektedir.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">Türk tarihinde Nogay veya Nokay sözüne ilk olarak, bir
Türk imparatorluğu olan Avar (Apar) Devletinde, bilhassa 492 ile 506 yılları
arasında hükümdarlık yapmış Nokay (Nogay) Kağan devrinde rastlamaktayız.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Prof. Dr. Mustafa Kafalı ve Mehmet
Alpargu, Cuci Ulusu’nun en önemli kabilelerinden birisi olan Mangıtlar olduğunu
ve bu kabilenin Aşağı İtil havzasında ve Hazar Denizi çevresinde oturduğunu belirttikten
sonra, Mangıtların açıklanamayan sebeplerden dolayı Nogay diye anıldıklarına,
bu ismin de Altın Ordu’daki Nogay’a, Berdi Bek’in ölümünden sonra Tokay Timur
neslinden Kara Nogay Han (1360-1362) ile alakasını tesbit etmenin mümkün
olmadığına işaret etmektedirler.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>1300
yılında ölen Nogay’ın ölümünden iki yüz yıl sene kadar bir süre geçtikten sonra
Mangıt topluluğuna isim olması çok anlamlı gözükmemektedir. Nogay Mirza
hakkında Nogayların bir destanı da bulunmamaktadır. Eski Türk ve Moğol
kabilelerinin isimlerinin oluşumunda önderlerinin ismini benimseme örnekleri
mevcuttur.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Nogay adı hakkında ortak bir görüş mevcut değildir. Nogay kelimesinin
Moğolca kökenli olup, “köpek”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>anlamına
geldiği ve köpeğin Nogaylar için bir totem olduğu<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>, <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“nog, noğ veya nok” kökünden türemiş olup,
“sağlam, güçlü” anlamına ek olarak“ay” eklenmesi ile “sağlam, güçlü aile”
anlamı olduğu<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>,
M. Alpargu’ya göre, Magadamba adlı bir araştırmacının” kurt” anlamında olduğu
ifade edilmiştir.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogayların
kökeni, Howort'a göre tarihi çağlardan Moğol istilasına kadar geçen uzun zaman
içinde Nogaylar, Kanklı, Uz ve Peçenek Türk boylarından sayılmışlardır. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogayların doğu urukları daha çok Mangıt adı
ile bilinirdi. Nogaylar; Rasony, Çay, ve Sümer'e göre Mangıtlar olarak
anılmaktadır. Nogaylar için bu iki adı bir arada Mangıt Nogay şeklinde kullanan
kaynaklar da bulunmaktadır. M. Saminoff, Nogayların Peçeneklerden geldiğini,
Özergin’e göre Nogay ulusunun çekirdeği, başta Peçenek boyu olmak üzere Kıpçak
bozkırında dağınık halde yaşayan birçok Kıpçak uruk ve boyundan oluşmuştur. İ.
H.</span> <span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">Uzunçarşılı'ya
göre Nogaylar; Ulu Nogay, Mansurlu, Küçük Nogay ve Şıdak Tamgası olmak üzere
dört kısımdır. Afet İnan ise soy ve uruk adları bakımından Karakalpaklar,
Özbekler, Kazak Kırgızları, Başkurtlar ve Nogaylar arasında hiç bir fark
olmadığını, Karakalpakların XVI. asra kadar İdil ve Ural havzalarında Nogaylarla
beraber yaşadıklarını söyler.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Kelimenin kökeni, Klasik Moğolcadır ve bir
Türk kavminin ismi olmuştur. Fonetik gelişimi şu şekilde olmuştur: noqay >
nohay > noğay<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Türkler bu ismi benimserken Moğolca’daki
anlamına ters olarak “kurt” anlamını aldıklarını düşünmek de bizce yanlış
değildir. Geç dönemde oluşmuş olsa da, Nogayların kullandıkları bayrakta
bulunan kanatlı, yeleli, memeli, dişi kurt sembolünün olması bunu destekleyen
en önemli unsurlardan biridir. Eğer Nogaylar için “köpek” totem olsaydı onu
aşağı ve kötü olarak görmezler, bayrak sembollerinde de köpek resmi
kullanırlardı diyebiliriz. Eskiden beri Tibetliler ve Moğollarda köpeğin kutsal
olduğu ve köpeğin kutsal olmadığı bazı Türklerde bile köpek anlamına gelen
kelimelerin isim olarak kullanıldığı bilindiği dikkate alınmalıdır. Nogayların
esas kitlesi Kıpçak’tır. Oğuz Destanı’nda “ Başkurtlar, Kırgız ve Kazak Türk
kesimleri ile bir babanın çocuğu idiler.” <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ifadesi geçmektedir. Nogaylar ile bu koyların
akraba kavimler olduğu tüm araştırmacılar tarafından kabul edilen bir unsurdur.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Nogay ordasının bütün bey ve mirzaların, Edige<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
soyundan olmaları ise dikkat çekici bir unsurdur. Bazı kaynaklarda Nogayların
atalarının Edige olduğunu söylemeleri de bir diğer hususudur. Edige tarih
sahnesine Toktamış’la hemen hemen aynı zamanda çıkmıştır. Kronikçiye göre,
“Edige bütün Ordu’da büyük bir prensti; kuvvetli ve dinç ve çok cesurdu.”<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nogaylar farklı gruplardan meydana gelen topluluk özelliği gösterir. Yönetim
kadrosunu Mangıtlar teşkil eder, halk tabakasının esas unsuru ise Kıpçak Türkleridir.
Nogay’ın Kazak, Özbek ve Baskırtlar ile kabile ilişkileri bakımından önemli
bağları vardır. Bunlar hemen hemen aynı boydan oluşmuştur. Bu sebeple söz
konusu topluluklardan bazı boyların diğerine katılması sırasında farklılıklar
yaşanmamıştır. XVI. Yüzyılda Nogay ordasında on sekiz değişik kabilenin bulunduğu
tespit edilmiştir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Başta Mangıtlar, Kongiratlar ve Şirinler olmak üzere, Naymanlar, Baydarlar, Kıpçaklar,
Kitaylar, Uysunlar<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ve diğer boylardan
oluşmuşlardır.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogay
Türklerinin yayıldığı toprak, Azak Denizi’nden başlayan, batıda Kabarda bölgesi
ve Kuban vadisi, doğuda Aral gölü, güneyde Terek halicini sınır alan çizgiden
hareketle, kuzeyde Tümen şehri yöresi ve Kama yakınlarına kadar uzanıyordu.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nogaylar bu sınırlar içerisinde yaşıyorlardı. Otlakların zenginliği onlar için
birinci derecede önemliydi. Hayvancılığın önemli geçim kaynağı olduğu bir
topluluk için bu norma bir hadise olarak görülmektedir. Dar ve iptidai tarzda
ziraatla uğraşıldığı da seyyahların yazdıklarından çıkarılabilmektedir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogayların büyük kısmı hayvan bakıcılığı ile
uğraşmaktadır. At, deve ile diğer büyük baş hayvanlar ve küçükbaş hayvanların
beslenmesi için onların yıl boyunca göç etmeye mecbur kaldıklarını görüyoruz.
Yazın dağlara ve büyük nehirlerin boylarına, kışın ise ormanlara gidiyorlardı.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> Nogayların
esas kitlesi İdil Irmağı’nın doğusunda, Yayık ve Emba Irmakları civarında
yaşamaktaydı.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Nogaylar, Türkçenin Kıpçak grubuna bağlı, Aral-Hazar grubu Türk
lehçelerinden birini konuşmaktadırlar. Nogay Türkçesi’nin en yakın olduğu
lehçeler Kazakça ve Karakalpakçadır.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Nogaylar, tam manasıyla göçebe hayat sürmekteydiler. İki tekerlekli
yüksek arabaları üzerinde naklettikleri derme evlerini göç yerine geldikten
sonra indirirler, orada yeni göçe kadar kalırlardı. Esas gıdaları hayvanlardan
elde ettikleri ürünlerdir. Hayvancılığın yanında balıkçılık ve avcılık da
yaparlardı. Avlanırken avcı kuşları da kullanırlardı. Moskova’ya satılan
atlardan büyük gelirler elde etmişlerdir. Ruslardan serbest dolaşım ve serbest
ticaret hakkını elde etmişler ve ticaretle de uğraşmışlardır. Yiyeceklerinde
ekmek ve ziraat mamulleri neredeyse yoktur. Sebze meyve yemeye yakın dönemler
başlamışlardır. Sütten peynir ve yağ imal ettikleri gibi, at sütünden ise kımız
hazırlamaktadırlar. Nogaylar tarafından en sevilen çay Kalmık çayıdır. Onu süt,
yağ, kaymak, tuz ve biberle hazırlamaktadırlar. Yazın koyun eti, kışın ise at
eti yemekteydiler. Tuz tüketimi oldukça azdır. Gözlerine zarar verdiğini
düşünürler. <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Parisli seyyah Jean Babtiste Tavernier* (1605-1689)’in eserinde, Nogayların
yorulmayan at meraklarına ve bu atı eğitim yöntemlerini özenle anlatmıştır. Bu
atları yabancılara satmayı büyük günah sayarlar, hatta kendi milletleri içinde
satışını bile güçleştirirler. Öylesine uzun akınlara giderler ki onları
Macaristan’da da gördüm. Eğitimleri çok zordur. 7-8 yaşına gelen atlara giderek
artan yükler yüklenirken bir yandan da yemleri azaltılır. Yükler giderek
azaltılmaya başlandığında yemleri arttırmazlar. Atı uzun yürüyüşlere bitkin
halde çıkartırlar. En sonuncu gününde tamamen aç bırakırlar. At, kan-ter içinde
kalıncaya kadar koşturulur. En sonunda da çayıra otlanması için bırakılmadan
önce soğuk su döker salarlar. Bu gibi ağır şartlarda eğitim gören elli attan
sadece onunda başarılı olabilirler. Bu ırkının toynakları çok serttir nallama
yapılmaz. Her süvari savaşa üç atla çıkar. Ancak sefer dönüşünde düşmandan
kaçmaları gerekirse bu ata binerler. Nogaylar ile savaşanlar için en mükemmel
ganimet bu yorulmayan atlardır. Ancak bu atları ele geçirmek çok zordur.
Sahibinin öldüğünü anladığında birliğin yanına koşar. Kurut ve Kımız temel
besinleridir. Nogaylarda ekmeğin adı bile yoktur. Su içmezler. Su içmemek için
ellerinden geleni yaparlar. Çünkü su içtiklerine hemen şiddetli ishale tutulurlar.<span class="MsoFootnoteReference"> <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></a></span>
Bütün Türk topluluklarında olduğu gibi Nogaylarda da ailenin büyük önemi
bulunmaktaydı. Bozkırda aile, büyük aile konumuna girmektedir. Yaklaşık üç
kuşak bir arada yaşamaktadır. Aile büyük bile olsa bağımsız bir birim değildi.
Bunlar zaman içerisinde genişleyen han bağına bağlı soyların oluşturduğu bir
bütünün parçalarıdır. Büyük ve ayrılmaz aileleri anlatmak maksadıyla Nogaylar
“üyken ayel” terimini kullanıyorlardı.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Kıyafetlerine gelince, bozkırda yaşayan Nogayların küçükbaş hayvanların
derilerinden yararlanarak kıyafetlerini hazırladıkları anlaşılmaktadır. XV ve
XVI. Yüzyıllarda Nogay Orda’nın güçlü olduğu devirlerde Nogaylar Moskova’dan
çuha, her türlü elbise ve keten bezi almakta, Buhara’daki Nogay kervansarayları
vasıtasıyla da Çin ipeklileri ile çeşitli kumaşlar temin etmekteydiler.
Erkekler üst giyim olarak “yamış” denilen ince keçeden yapılmış geniş omuzlu
yamçılar-kepenekler giyerlerdi. Yamış boyun kısmında ince deri ile
tutturulurdu. Bu yamışlar Nogayları yağmur. Kar. Soğuk ve sıcaktan korurdu.
Kışın hafif iç giyimin üstüne kışlık kürk “ton” giyerlerdi. Kuzu kürklere ise
“eltir ton” denmekteydi. Kürkler genellikle uzun olup, dizlerin altına kadar
uzanmaktaydı.. Yazın kürklü bölüm dışa, kışın içe gelecek şekilde kaftanı
giyerlerdi. Kışın çuhadan eldiven yapar, başparmaklarını eldivenden ayrı
tutarlardı. Kadınların iç kıyafeti “ıstan” olarak isimlendirilmektedir. Bu
kıyafet biçim bakımından erkeklerin pantolonlarına benzemektedir. Istanın
üstüne tunik biçiminde bir gömlek giyerler, bu iç gömlektir. Bu gömleğin üstüne
de dış gömlek giyerlerdi. Kadınların takıları oldukça çoktur ve çok güzel
işlemelidir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn17" name="_ftnref17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Ülkenin soyluları “kurt derisi” kullanır, bir çeşit gölekle kimi kırmızı kimi
mavi tonlu renkleri kaba pamuklu kumaştan bir şalvar giyerlerdi.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn18" name="_ftnref18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Kadınları çok beyaz tenli, uzun boylu ve küçük gözlüdür. Nogay
kızlarının güzelliği tüm seyyahlarca özellikle bahsedilen bir unsurdur.
Nogaylarda birden fazla kadınla evlenme mevcuttur. Ancak evlenecekleri
kadınları asla kendi oymaklarından almazlar. Erkekleri sert mizaçlı
insanlardır. Özellikle kadınları erkeklerden daha sert mizaçlıdır.<span class="MsoFootnoteReference"> <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn19" name="_ftnref19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></a></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Kadınların ve erkeklerin saçları çok güzeldir. Bedenlerinin diğer
kısımlarında çok az kıl bulunur. Erkeklerin hemen hemen hiç sakalı yoktur.
İçlerinden bol sakallı ve okuma-yazma bilen çıkınca onu molla yaparlar. Her
oymak ya da ailenin kendi reisi ve oymağın rengine boyanarak bir sırığın ucuna
takılmış at kuyruğundan oluşan bir bayrağı vardır. Oymaklar yürüyüşe geçtiğinde
herkes sırasını ve yerini bilir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn20" name="_ftnref20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Nogayların en önemli unsuru olan göçebe hayatlarını idame ettirdikleri
arabaları da ayrıntılı olarak anlatılması gereken bir husustur. Çadırlarda ya
da gittikleri her yere götürdükleri arabalarında yaşarlar. Çadırlar yaşlılar,
çocuklar ve onlara hizmet eden esirler içindir. Genç kadınların her birinin,
tahtalar aracılığıyla titizlikle kapatılmış arabaları vardır. Hava almak
istediklerinde bir pencereyi açarlar. Kızlar on, on iki yaşına gelir gelmez
arabalarına kapatılırlar. Ancak evlenmek için arabalarından çıkarlar. Bazı
akşamlar bir süreliğine çadırlara gitmelerine izin verirler.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Genç kızların arabası, üstlerine yapılmış
çiçek resimleri sayesinde tanınır ve çoğunlukla arabanın yanına bir deve
bağlanır. Bu deve de çeşitli renklere boyanmış, başının üstüne birçok telek
demeti yerleştirilmiştir. Genç erkeklerin her birinin de arabası olur. Arabanın
üstüne,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>konulan at derisinden bir tulum
asılır, içine de kımız koyarlar.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn21" name="_ftnref21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> İnek
ve kısrak sütünden başka hiçbir şey içmezler. Bu iki sütten hiçbiri yoksa
soruna su içerek çözüm getirmeden önce üç-dört gün hiçbir şey içmeden dururlar.
Aksi takdirde su içer içmez hemen şiddetli bir ishale tutulurlar. Asla tuz
yemezler. Balıkları kuruturlar ve yaz için saklarlar. Boyları büyük olmayan
balıkları da suyun içinde haşlar yerler. Sonra da suyunu içeler.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn22" name="_ftnref22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Savaşa
gitmedikleri ya da akından döndükleri zaman tek eğlenceleri avdır. Bu ülkede
tazı haricinde hiçbir köpeğe yüz vermezler. Bir Nogay’ın avcı kuşu olmaması
için çok fakir olması gerekiyor. Domuz eti haricinde her eti yerler.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn23" name="_ftnref23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogay Türklerinin hayatındaki bütün önemli
günlerde, bayramlarda şarkılar söylenir, öğüt veren türküler dinlenir, ozanlar
arasında yarışmalar yapılır. Çünkü şiir ve müzik arasında sıkı bir bağ vardır.
Nogay Türklerinin müzik aletlerinin çoğu günümüze kadar gelmemiştir. Mevcut
olanlar ise, kobız, dombra, dutar, sıbızgı, kaval, karnay, zurna ve davulbaz
vs.dir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn24" name="_ftnref24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Türk
muhayyilesinde at, konuşması, düşünmesi, tehlikeyi sezip haber vermesi,
sadakati, sevgisi, tenkid kabiliyeti, şefkat ve vefası ile beşeri vasıflar
kazanmıştır. Nogay Türklerinde, matem merasimine her kabile ayrı ayrı iştirak
edip birer de at getirirler. Altınordu hanlarından Mamay'ın defin merasimine,
On San Nogay ve Yedi San Nogay kabileleri iştirak etmiş ve bunların her biri
bir at getirmiştir."Türklerin içtimai hayatlarında önemli bir yeri olan
atın, öteki dünyada da arkadaş olacağına inanmışlar ve ondan ayrılmak
istememişlerdir. Ölüyü arıyla beraber defin, Türklerde çok eski bir gelenektir.
Nogayların hamaset türkülerinde de kahramanlar kıyamet gününde adarının
kendilerine gelmesini temenni ederler. <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn25" name="_ftnref25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Eskiden
Nogaylar geyikleri vurmazdı. Savaş sırasında Nogay halkı sayıca az, düşman ise
sayıca fazla olduğundan bu gürültüden rahatsız olan geyikler tozu dumana katarak
kaçarlar. Bunu gören düşmanlar, Nogay askerine yardım geldiğini sanarak, savaş
alanını terk ederler. Bu yüzden geyik eti Nogaylarda insan eti ile denk tutulur
ve eti yenilmez. Çölün helal hayvanı denir. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>XVIII.
asrın ortalarında Başkurt ülkesinde seyahat eden akademisyen Lepechin Başkurtların
Tura Tav denilen dağı, taparcasına takdis ettiklerini yazmıştır. O burada görüp
öğrendiklerini şöyle anlatır: Esterli tamak iskelesinden Akidik'in dağ
tarafında yüksek dağlar görünür. Bu dağların sonuncusu Tura Tav denilen dağdır.
Başkurtlar bu dağa derin saygı gösterir ve mukaddes sayarlar. Rivayetlere göre
bu dağda Nogay hanları yaşamışlar, karargah kurmuşlar. Sonraları bu dağ zahir
ve evliyaların sığındıkları yer olmuştur. Buraya yakın bir de Kızlar Tav höyüğü
vardır. Bu dağa adak adamadan çıkmak istemezler, Burada Kızlar Tav denilen bir
höyük var ki, burada ise eski Nogay hanlarının umumi ziyafetleri olurmuş.
Çengizname'de bu dağlar zikrolunmaktadır. <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn26" name="_ftnref26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Oba,
Oğuz lehçesinde "kabile", Şemseddin Sami'ye göre "göçebe
çadırları, çadırların bulunduğu mahalle" anlamındadır. Moğol âlimlerinden
Banzarov, oba kültü hakkında şöyle der: Hususi ayinlerden biri oba ayinidir.
Obayı her oymak kendine ait olan yerde yapar. Kam, bir ocağın hamisi olan tanrının
filan yerde bulunduğunu söyler, oymakta oraya bir tepecik yapar ve ayin icra
ederdi. Bu oba bir mabettir. Her oymak burada koruyucu tanrısına kurban
sunardı. Geçen yolcu obaya adak olarak at kılı, paçavra parçası atardı. Belli
zamanlarda obaya toplanıp büyük ayin yapar ve kurban keserlerdi. Oba ananesi
İslamiyeti kabul eden Türklerde de devam etmiştir. Nogay göçebeleri de oba
denilen höyüklere kutsiyet atfetmişlerdir. XIX. asırda Kırım Türkleri hakkında
bir papaz tarafından yazılmış hatıralarda, Nogayların Uzuhrı bozkırı civarında
kaba heykeller bulunan bir obaya toplanıp sohbet ettikleri, ihtiyarların ahlaka
dair nasihatlerini dinledikleri yazılmıştır. <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn27" name="_ftnref27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogay
Türklerinde ölümle ilgili adetler, diğer Türk boylarındaki gibidir. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Cenaze evinde ağıtlar yakılır. Bu meslekten
ağlayıcılara, bozlaycı denir. Dobruca Nogaylarında ağırları ölünün yakın akrabası
olan kadınlar söylerler. Nogay Türkleri adetlerinin çoğunu Kabardaylar,
Kumuklar ve Çeçenlerden almışlardır. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogaylar sadece ölenlerin ardından değil, Rus
entrikaları karşısında da ağıtlar yakarlar. <a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn28" name="_ftnref28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogaylar
Nevruz bayramında, bol ürün, yavrularının iyiliğini ve barış umut ederler.
Bayrama erkenden hazırlanırlar. Atları, koyunları bayramdan bir kaç gün önce keserek
çevrede bulunanlara dağıtırlar. Etten, Nevruz şarkılarını söyleyeceklere
saklanır. Nevruz bayramında çeşidi sportif yarışmalar (güreş, at yarışları,
uzun mesafe atış atma ve yiğitlik) yapılır. Birinci olanlara kuzu, para ve
çeşitli hediyeler verilir. Nevruz'da halk türküleri söylenir. Erkinliklerin her
biri dostluk ve kardeşlik için yapılır. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Her milletin ilk nağmelerini terennüm ettiği
milli bir sazı vardır. İşte en eski Türk baksı-ozanlarının, sagular, destanlar
okunurken veya yarı dini ayinlerde kullandıkları en eski milli musiki aleti
kopuzdur. Bu milli alet asırlardan beri hiç değişmemiş olup, pek çok Türk boyunda
halen kul1anılmaktadır.Kopuz, Rusya dahilindeki Nogay Türkleri arasında da
halen kullanılır.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn29" name="_ftnref29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Bazı araştırmacılar İslamiyetteki Hızır ile
Tuğba ağacı arasında ilişki kurmuşlardır. Evliya Çelebi'nin anlattığına göre
Nogay Tatarları ile Müslüman Dağıstanlılar bir ağaca tapınıp bazen da bu ağacın
içine ibadet için mihrab yapıyorlarmış. Onlara göre bu ağaç İskender'e
Cebrail'in eliyle gönderilen Tuba ağacının dalından bitmiştir. Bu dal buraya
Hızır eliyle dikilmiştir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn30" name="_ftnref30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Evliya Çelebi, Nogay Türklerinin yaşadığı bölgeye çok önemli bir dönemde
gelmiştir. 1640 yılında Azak seferi dolayısıyla gelmiştir. Evliya bölgeye
geldiğinde Kalmuk İstilası sonrası Nogayların hayatında derin izler
bırakmıştır.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Nogaylar, Kalmuk baskısı nedeniyle Kaskaflara
(İdil Nehri’nin Kırım tarafına) göçtükten sonra çeşitli Çerkez topluluklarıyla
sadece siyasi değil kültürel ilişkiler de kurulmuştur. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde
on yedinci yüzyılın ikinci yarısında Nogayların ekonomik hayatında
hayvancılığın, tarımsal üretimin ve esir ticaretinin önemli yer tuttuğunu
ortaya koyar. Saray şehri civarında yaşayan Nogayların Deş-i Kıpçak’ı geçerek
Çerkez vilayetlerinde oturan Nogaylara esirleri getirdiklerini, buradaki Nogayların
da bu esirleri sattığını belirtmiştir. Ayrıca Seyahatnamede, Çobaneli
Nogaylarından bahsederken: “Nogay Tatarları, çifti develer ile sürüp buğday,
arpa ve darı ekerler. Hatta develer sığırdan daha iyi çift sürerler.”
Şeklindeki ifadeleri Nogayların, kendilerine has yöntemlerle, ziraat ile
uğraştıklarını gözler önüne sermektedir.<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftn31" name="_ftnref31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Bu
makale <span style="background: white;">Türklüğün kuzey cephesinde yedi yüzyılı
aşkın bir zamandır varlıklarını sürdüren, günümüzde ise çok az işlenmiş, adeta
unutulmaya yüz tutmuş, ama üç yüz yıldan fazla Rus mezalimine direnmiş büyük
bir Türk boyunun anlaşılmasını temin etmek maksadı ile yazılmıştır.</span> Türk
birliğinin çok önemli olduğu bugünlerde çok önemli bir Türk boyu olan Nogay
Türklerinin, ortaya çıkışı, kökenleri ve erken dönem kültürleri üzerine
yaptığım çalışmam<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ile bu konudaki
çeşitli araştırmaları tanıtma ve bilinen yanlışları düzeltmeye çalıştım.
Nogaylar, Altın Orda ve sonrası dönemlerde oldukça önemli işlerde
bulunmuşlardır. Altın Orda’nın iç işlerinde son derece etkili olmuşlardır.
Nogayların siyasi tarihini öğrenmek amacında olan araştırmacıların önce Altın
Ordu tarihini araştırmaları gerekmektedir. Bu makalede sadece erken dönem
kültürel özelliklerine değinmekle yetinilmiştir. Siyasi olaylar sonucunda büyük
değişimler yaşanmış, haliyle sonraki dönemlerde kültürel değişimler de
yaşanmıştır.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">KAYNAKÇA<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">1. Nogay, Sami ,“Nogay Türkleri”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogay Dergisi,</i> Yıl. 1, sayı. 1, 2007.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">2. Kafalı, Mustafa,<i style="mso-bidi-font-style: normal;">
Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri</i>, İstanbul, 1976, s.41<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">3. Akbaba, Dilek Ergönenç, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogay Adı ve Nogayların Kökeni Üzerine,</i> Tehlikedeki Diller
Dergisi,2013.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">4. Güllüdağ, Nesrin, “Nogay Türkleri”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Türkler Ansiklopedisi</i>, C. 20, Yeni
Türkiye Yayınları, s.556.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">5. Yakubovskiy, A. Yu., <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Altın Orda ve Çöküşü</i>, çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, 2000.
Ankara, s.192<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">6. Alpargu, <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Mehmet,
“Nogaylar”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Diyanet İslam Ansiklopedisi,
C. 33, s.202.</i><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">7. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>---- <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogaylar</i>, Değişim Yayınları, İstanbul,
2007, s.256.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">8. ----, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Dünden
Bugüne Kafkasya’da Nogaylar</i>, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk
Dünyası Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul,
1996, s. 195.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">9.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>----,
“Nogaylar<i style="mso-bidi-font-style: normal;">”, Doğu Avrupa Türk Tarihi</i>,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Kitabevi, 2015, s.816.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">10. Tavkul<i style="mso-bidi-font-style: normal;">,</i> Ufuk,<i style="mso-bidi-font-style: normal;"> Kafkasya’daki Nogay Tatarlarının
Etno-politik Durumları Üzerine Sosyolojik Bir Analiz</i>, Kırım Dergisi, 2003,
s.38-42<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="background: #fdfdfd; color: black; font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">11. Arıkan, Zeki, ”
Jean Babtiste Tavernier”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Diyanet İslam
Ansiklopedisi,</i> C. 40, s.182. </span><span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoFootnoteText" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">12.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Tavernier<i style="mso-bidi-font-style: normal;">,</i> Jean Babtiste,<i style="mso-bidi-font-style: normal;"> “Les Six Voyages”</i> (1676),<i style="mso-bidi-font-style: normal;">Jean
Babtista Tavernier Seyehatnamesi</i>, çev.Teoman Tunçdoğan,Kitap Yayınevi,
2010, s.343.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">13. Sikaliyev, Aşim, yay. Haz. Murat yılmaz, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Mamay: Nogay Türklerinin Kahramanlık Destanı</i>,
Ankara, 2010.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">14. Güllüdağ, Nesrin, “Nogay Türkleri”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Türkler Ansiklopedisi</i>, C. 20, Yeni
Türkiye Yayınları, s. 556.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">15. Başer, Alper, “Evliya Çelebi Seyehatnamesinde
Nogaylar”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Türk Dünyası İncelemeleri
Dergisi</i>, 2011, s.117-121.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">16. Çelebi, Evliya, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Seyehatname</i>, çev. Yücel Dağlı, C. 7, Yapı Kredi Yayınları, s. 396.<o:p></o:p></span></div>
<div style="mso-element: footnote-list;">
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""></a>*İstanbul Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Genel
Türk Tarihi Anabilimdalı, Yüksek Lisans Öğrencisi.<o:p></o:p></div>
<div class="MsoFootnoteText">
<span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span>
Sami Nogay, “Nogay Türkleri”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogay
Dergisi,</i> Yıl. 1, sayı. 1, 2007.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Mustafa Kafalı, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Altın Orda Hanlığının
Kuruluş ve Yükseliş Devirleri</i>, İstanbul, 1976, s.41. , Mehmet Alpargu,”
Nogaylar”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Diyanet İslam Ansiklopedisi,
C. 33, s.202.</i><o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Mehmet Alpargu, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogaylar</i>, Değişim
Yayınları, İstanbul, 2007, s.256.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Dilek Ergönenç Akbaba, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogay Adı ve
Nogayların Kökeni Üzerine,</i> Tehlikedeki Diller Dergisi,2013.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, “Nogay Türkleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Yeni Türkiye
Yayınları, s.556.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Dilek Ergönenç, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nogay Ordası’nın bütün bey ve mirzaları Edige’nin soyundandır. Altın Ordu’yu
yönetmeye muvaffak olabilmiş birkaç beyden birisidir. 1419 yılında ölmüştür.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
A. Yu. Yakubovskiy, Altın Orda ve Çöküşü, çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu,
2000. Ankara, s.192.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Mehmet Alpargu, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Nogaylar,</i> Değişim
Yayınları, İstanbul, 2007, s.256.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Mehmet Alpargu, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Dünden Bugüne Kafkasya’da
Nogaylar</i>, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1996, s. 195.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Alpargu, A.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Mehmet Alpargu, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Dünden Bugüne Kafkasya’da Nogaylar</i>, Tarih Boyunca Balkanlardan
Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Basımevi, İstanbul, 1996, s. 195.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Ufuk Tavkul<i style="mso-bidi-font-style: normal;">, Kafkasya’daki Nogay
Tatarlarının Etno-politik Durumları Üzerine Sosyolojik Bir Analiz</i>, Kırım
Dergisi, 2003, s.38-42.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""></a><span style="font-family: "cambria" , serif; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-hansi-theme-font: major-latin;">* </span><span style="mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-theme-font: minor-latin;">Seyyah hakkında ayrıntılı bilgi için; <span style="background: #fdfdfd; color: black;">Zeki Arıkan,” Jean Babtiste Tavernier”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Diyanet İslam Ansiklopedisi,</i> C. 40, s</span></span><span style="background: #fdfdfd; color: black; font-family: "cambria" , serif;">.182</span><span style="background: #fdfdfd; color: black; font-family: "times new roman" , serif;">. </span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoFootnoteText">
<span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span>
Alpargu, a.g.e. s. 203.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn15" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier<i style="mso-bidi-font-style: normal;">, “Les Six Voyages”</i>
(1676),<i style="mso-bidi-font-style: normal;">Jean Babtista Tavernier
Seyehatnamesi</i>, çev.Teoman Tunçdoğan,Kitap Yayınevi, 2010, s.343.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn16" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Mehmet Alpargu, “Nogaylar<i style="mso-bidi-font-style: normal;">”, Doğu Avrupa
Türk Tarihi</i>,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Kitabevi, 2015, s.816.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn17" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref17" name="_ftn17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Alpargu, a.g.e. s.817.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn18" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref18" name="_ftn18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn19" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref19" name="_ftn19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn20" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref20" name="_ftn20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[20]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn21" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref21" name="_ftn21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[21]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn22" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref22" name="_ftn22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[22]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn23" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref23" name="_ftn23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[23]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Jean Babtiste Tavernier, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn24" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref24" name="_ftn24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[24]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Aşim Sikaliyev, yay. Haz. Murat yılmaz, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Mamay:
Nogay Türklerinin Kahramanlık Destanı</i>, Ankara, 2010.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn25" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref25" name="_ftn25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[25]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, “Nogay Türkleri”, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Türkler
Ansiklopedisi</i>, C. 20, Yeni Türkiye Yayınları, s. 556.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn26" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref26" name="_ftn26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[26]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn27" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref27" name="_ftn27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[27]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn28" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref28" name="_ftn28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[28]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn29" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref29" name="_ftn29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[29]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Nesrin Güllüdağ, a.g.e.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn30" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref30" name="_ftn30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[30]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Alper Başer, “Evliya Çelebi Seyehatnamesinde Nogaylar”, Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi, 2011, s.117-121.<o:p></o:p></div>
</div>
<div id="ftn31" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/hp/Downloads/Nogaylar_ve_Erken_Donem_Kulturleri.docx.docx#_ftnref31" name="_ftn31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , sans-serif; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[31]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
Evliya Çelebi, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Seyehatname</i>, çev.
Yücel Dağlı, C. 7, Yapı Kredi Yayınları, s. 396.<o:p></o:p></div>
</div>
</div>
<br />Unknownnoreply@blogger.com0